Việt Nam miền đất huyền ảo
Mùa xuân năm 1950, tạp chí Pháp Á đã ra một số đặc biệt dày dặn dành riêng giới thiệu trọn công trình nghiên cứu về Các dân tộc miền núi Nam Đông Dương của tác giả tên là Dam Bo...
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
MI N ð T HUY N O (CÁC DÂN T C MI N NÚI NAM ðÔNG DƯƠNG)
Tác gi : Dam Bo
Ngu n: NXB H i nhà văn
S t p: 17
Ch ñ : Dân t c h c , Văn hóa - Phong t c
N I DUNG CHÍNH
L i ngư i d ch
Mào ñ u
Ph n I
Ph n II
Ph n III
Ph n IV
Ph n V
Ph n VI
Ph n VII
Ph n VIII
Ph n IX
Ph n X
Ph n XI
Ph n XII
Ph n XIII
Ph n XIV
Ph n XV
Ph n XVI
L I NGƯ I D CH
Mi n ñ t huy n o
(Các dân t c mi n núi Nam ðông Dương)
Mùa Xuân năm 1950, t p chí Pháp Á ñã ra m t s ñ c bi t dày d n (s 49-50),
giành riêng gi i thi u tr n công trình nghiên c u v Các dân t c mi n núi Nam
Ðông Dương c a m t tác gi ký tên là Dam Bo. Các dân t c mi n núi Nam Ðông
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
Dương là cách Dam Bo dùng ñ nói v nh ng con ngư i mà ngày nay chúng ta g i
là các dân t c Tây Nguyên [1] .
V sau, ngư i ta s bi t r ng Dam Bo chính là bút danh c a m t trong nh ng nhà
Tây Nguyên h c say mê nh t và n i ti ng nh t: Jacques Dournes. Ông s ng Tây
Nguyên g n su t ba mươi năm, am hi u sâu s c hàng ch c dân t c thi u s ñây,
nói thành th o ngôn ng c a h , và ñã vi t hàng ch c công trình có th coi thu c s
nh ng công trình nghiên c u cơ b n nh t v Tây Nguyên cho ñ n ngày nay. Trong
s ñó có nh ng công trình ñư c coi g n như là "kinh ñi n" trong khoa nghiên c u
v Tây Nguyên, như các cu n "Potao, m t lý thuy t v quy n l c ngư i Giarai
Ðông Dương", "Men theo nh ng l i mòn c a con ngư i trên cao nguyên Vi t
Nam", "Nri, sưu t p lu t t c c a ngư i Srê vùng Ð ng Nai Thư ng", "Tôn giáo c a
ngư i mi n núi vùng Ð ng Nai Thư ng"..., và ñ c bi t cu n sách cu i cùng tuy t
v i c a ông "R ng, Ðàn bà, Ðiên l an, hành trình qua mi n mơ tư ng Giarai".
Th m ñư m trong các nghiên c u c a Dam Bo-Jacques Dournes là m t tinh th n
khoa h c nghiêm túc, trên cơ s nh ng quan sát chăm chú, t m , c n tr ng, nh ng
so sánh và lu n gi i ch t ch , th u ñáo, nh ng phân tích luôn c g ng h t s c khách
quan, ñi ñôi và hòa quy n v i m t tình yêu sâu s c và m t s kính tr ng chân thành
ñ i v i ñ i tư ng nghiên c u c a mình: nh ng con ngư i Tây Nguyên, cái th gi i
v a vô cùng sâu xa, thăm th m trong Truy n th ng minh tri t lâu ñ i c a h , v a
l i r t mong manh, r t d b ñ v , b xéo nát trư c nh ng thách th c hung b o c a
s phát tri n hôm nay.
*
Trong khi ñ c công trình nghiên c u v a nghiêm túc v a say mê như m t bút ký
dân t c h c, m t ki u tác ph m văn h c ñ c ñáo này, chúng ta luôn nh r ng nó ñã
ñư c vi t ra cách ñây hơn n a th k . T ñó ñ n nay, trên vùng ñ t này ñã di n ra
bi t bao nhiêu bi n ñ ng d d i, tác ñ ng m nh m ñ n toàn b cu c s ng và con
ngư i ñây. Nhi u s ki n ñã ñư c soi sáng dư i nh ng góc nhìn m i, do ñó có
th ñư c nhìn nh n và gi i thích theo nh ng cách m i, sáng rõ và chân xác hơn.
M t s nh n ñ nh, ư c thuy t c a tác gi ñã b vư t qua, ho c ñư c ñính chính l i,
m t s hi u bi t m i ñư c b sung, do nh ng nghiên c u m i trong su t th i gian
t ñó ñ n nay. Tuy nhiên, chúng ta v n có th nh n ra tác ph m c a Dam Bo
không ch nh ng tư li u vô giá ngày nay h u như không còn có kh năng tìm th y
ñư c n a, mà hơn th r t nhi u, m t s v n ñ cơ b n tác gi ñ t ra v s phát tri n
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
c a xã h i và v s ph n con ngư i ñây có th nói v n còn nóng h i tính c p
nh t. V m t phương di n nào ñó, công trình nghiên c u công phu và ñ y nhi t tâm
này ñã vư t qua ñư c s th thách c a th i gian, và không h l c h u.
*
Dam Bo vi t: "N u ph i hi u ñ mà có th yêu, thì l i ph i yêu ñ mà có th
hi u". Bài toán v s phát tri n c a các dân t c Tây Nguyên trong th i ñ i và trong
th gi i ngày nay, như chúng ta ñ u bi t, không h là m t bài toán ñơn gi n, d
dàng. Ch c h n chúng ta c n c hai v trong m nh ñ trên c a Dam Bo, n u chúng
ta th t s tha thi t mu n góp ph n gi i quy t bài toán khó y c a Tây Nguyên hôm
nay. C n ph i yêu, m t tình yêu ñ y kính tr ng và c ưu tư như Dam Bo ñã yêu ñ i
v i ñ t nư c và con ngư i Tây Nguyên ñ có th hi u nó m t cách th u ñáo, ñ ng
có th x lý nh ng câu h i không h d dàng ñ t ra v a b c bách v a lâu dài, cơ
b n ñây. Và ñ có ñư c m t tình yêu như v y, thì l i ph i chăm chú, t n t y chăm
chú hi u nó, m nh ñ t và con ngư i nơi này, trong t t c các chi u sâu tinh t c a
nó, như tác gi c a cu n sách này, m t con ngư i không ph i là ngư i Vi t Nam
mà ñã b g n c ba mươi năm, và là nh ng năm d i dào s c l c, trí tu nh t, nh ng
năm quý giá nh t c a ñ i mình ñ c tìm hi u và yêu nó.
Ðưa công trình này c a Dam Bo ñ n v i b n ñ c, ngư i d ch mong m i góp m t
ph n nh vào vi c xây d ng s hi u bi t và tình yêu ñó.
Nguyên Ng c
[1]
Các dân t c mi n núi Nam Ðông Dương: Populations montagnardes du Sud-
Indochinois, vi t t t là P.M.S.I., có th th ñ c là Pemsi, do ñó Dam Bo g i ngư i
Tây Nguyên là "les Pémsiens". Trong b n d ch này chúng tôi xin thay th t
Pémsien c a Dam Bo b ng "ngư i Tây Nguyên" theo cách g i ñã thành r t quen
thu c c a chúng ta
MÀO ð U
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
Con ngư i mi n núi Nam Ðông Dương (Tây Nguyên) mà chúng ta s nghiên
c u ñây ñ i v i chúng ta có th s r t kỳ l , th m chí không th hi u ñư c, như
thu c v m t th gi i khác, m t gi ng loài khác. Kỳ l và thu c v m t th gi i
khác, qu ñúng như v y, theo m t cách nào ñó; tuy nhiên chúng ta có th hi u h ,
b i h là m t ph n c a chúng ta. Nhưng sau cu c nghiên c u này r i, chúng ta có
hi u h hơn không? Không nh t thi t ñâu; b i n u ph i hi u ñ mà có th yêu, thì
l i ph i yêu ñ mà có th hi u. Ph i yêu cu c s ng gian khó và bình d , ph i yêu
thiên nhiên trinh khôi và say mê v ñ p c a nó, ph i yêu cái không khí ñ m m c a
căn nhà sàn và hơi nóng t a ra t b p l a c a nó, ph i yêu khu r ng ngo và ñêm
ñ y trăng.
T bu i nguyên sơ, con ngư i v n gi ng nhau; h ti n hóa nh p nhàng cùng nhau
m t th i gian, r i tách nhau ra: nh ng ngư i này thì theo khuynh hư ng b o th
truy n th ng và c ñ nh tôn giáo, nh ng ngư i khác thì ng theo khoa h c và nóng
v i. Nhưng, th i gian trôi qua, có ph i ñ n bây gi ñã có m t cái h không th vư t
qua chia cách h v i nhau?
Căn c vào n n văn minh c a h , ñ n m t giai ño n nào ñó ñã ñ ng s ng l i, con
ngư i Tây Nguyên hôm nay là ñương th i v i nh ng ngư i Gaulois. Nhìn th y h
bây gi , t c là bi t ñư c nh ng gì ñã t ng có nhi u th k trư c ñây. Ði u ñó
không ch cho phép chúng ta có th ti n hành m t công vi c ph c d ng l ch s d
dàng, nghiên c u th t thu n l i m t dân t c ñã quá th i. Con ngư i Tây Nguyên
hôm nay, là nhân ch ng v quá kh c a nhân lo i, ch cho chúng ta bi t ngày xưa
chúng ta là như th nào; ch riêng m t ñi u ñó thôi, h cũng ñã ñáng cho chúng ta
chăm chú và yêu quý r i. Quan sát h , chúng ta th y hi n lên m t b c tranh ñ c
nh t và h p d n v chính chúng ta trong quá kh , do ñó chúng ta s có ý th c v nó
hơn, cũng gi ng như nh ng c ch ñ u tiên c a m t ñ a bé khi n chúng ta hi u
chúng ta thu trư c là như th nào, và ch ng có cái khác gì có th nh c chúng ta
nh l i ñư c cho b ng.
Nhưng ñ a con c a t nhiên không ch là m t ký c ñ i v i nh ng ñ a con c a ánh
sáng, m t nhân ch ng hôm qua cho cái ý th c b tương lai che ph c a h ; nó còn
có cái t i làm phát l ra cái "nguyên th y" ñang còn hi n di n trong chúng ta, ít khi
chúng ta ý th c ñư c (b i chúng ta ñinh ninh r ng chúng ta ñã là nh ng con ngư i
ti n hóa và ñã c t ñ t v i cái "mê tín" dư i t t c các hình th c) nhưng v n còn
nguyên si trong m t ti m th c b c m ñoán. Trong các nhân v t h p nên cái tôi c a
chúng ta, có và v n còn có m t k bi t nhìn ng m và bi t ng c nhiên, m t k c tin
và mê tín, m t k s hãi và chưa b thu n hóa. Vi c th a nh n s th t ñó là m t
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
bư c ti n thêm trong vi c tìm hi u con ngư i Tây Nguyên, ngư i anh em c a
chúng ta. T s ý th c này có th toát ra m t minh tri t: chúng ta bi t m t h th ng
m t tr i và các ñi u kỳ di u trong s s p ñ t c a nó; danh v ng làm ngư i c a
chúng ta là chúng ta g i tên ra ñư c m i m t y u t c a nó; nhưng có ph i vì ch ng
ñó mà chúng ta ñã tr thành các v th n r i không? Và n u chúng ta còn bi t thêm
nhi u h th ng n a, có m t tr i hay không, và phân tích ñư c cơ ch v n hành c a
chúng, thì chúng ta có vì th mà tr thành th n thánh hơn không? R i chúng ta s
nh n ra s nh bé c a mình n u chúng ta ñư c yêu c u không ph i hi u bi t mà là
t ch c m t vũ tr vô cùng to l n, cho ñ n t n trong nh ng chi ti t vô cùng nh bé
c a nó. Th t là hi n minh khi t nh n mình là th p kém và d t nát, khi tin ưu th
c a tinh th n ñ i v i v t ch t, và nh ng Trí tu cao hơn trí tu c a chúng ta, mà
ta phó thác s ñi u hành vũ tr và s ph n c a chính chúng ta. Th c t i Tây
Nguyên hi n t n, mà chúng ta s phân tích, kỳ th c là m t quá kh còn s ng sót
cho ñ n ngày hôm nay, nhưng nó không nh t thi t s ph i bi n m t ñi... v i ñi u
ki n ta c u vãn ñư c nh ng ñi u ki n t i thi u ñ hoàn thi n ñư c cu c th
nghi m. Ngư i Tây Nguyên s ng gi ng như trong quá kh và h s ng b ng quá
kh . H không s ng ñúng th i c a mình, trư ng h p c a h là m t ca l i th i. Tuy
nhiên Truy n th ng, ñã gìn gi cho h ñư c ñ n v y cho t i hôm nay, ch ng ph i là
vô hi u l c. Mà ñ y là c m t bài thơ và m t cu c s ng; n m ngoài th i gian, nó
không ch chăm chăm vào quá kh ; cho nên nó không nh t thi t là m t c n tr ñ i
v i s phát tri n. N u s phát tri n ñó vư t quá Truy n th ng s ng ñ ng, thì s
phát tri n ñó ñã g m trư c trong chính Truy n th ng và ñư c vư t quá b ng chính
tinh th n c a Truy n th ng. Toàn b v n ñ là làm th nào cho v n ñ ng ñang di n
ra có ñư c nh ng ñi u ki n m t m t v n gi ñư c m t di n m o truy n th ng và
m t khác, ng d ng vào m t ngày mai m i m , tìm th y ñư c s ti n b làm cho
Truy n th ng y n y n .
... Ðêm bên b p l a ñã tàn. Ai n y ñ u im l ng; câu chy n c a c Già làng ñã hòa
tan vào cái l ng thinh sâu th m c a ñêm. Trong b p l a , ng n l a không còn b c
lên; ñ n lư t khói cũng tan d n và l n vào các ñ v t trong căn nhà. Ch ng m y
ch c bình minh ñã dát b c b u tr i còn m tái và khi n các ñ nh núi long lanh ngũ
s c. M t bu i sáng m i ñang b t ñ u.
Bu i hoàng hôn c a m t th i ñ i ñã ñi qua; bình minh c a m t th i ñ i m i ñang
thoát ra kh i ñám sương mù ban mai. Nhưng cái ngày hôm sau này không ch là
ñơn thu n là m t s th c gi c và b t ñ u tr l i cái ngày hôm qua. Quá kh , c s c
kéo dài mãi, ñang ch t d n, ñã quá già c i, không ñư c ñ i m i, suy thoái, gi ng
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
như m t gia ñình xưa ñang suy bi n. Ngày hôm qua, ngư i Tây Nguyên ñau kh vì
m t m i, vì ñói, luôn s t t c nh ng gì không ph i là chính mình. N i s ñó, s rã
r i ñó, khi n h tr thành m t k nô l cho nh ng ni m tín ngư ng truy n l i t t
tiên, m t nô l cho k m nh hơn mình và khi n h có khuynh hư ng bi quan. Cách
nhìn th gi i c a h là m t s phóng chi u tr ng thái tinh th n c a h : m t s kỳ vĩ
nào ñó trong quan ni m và, trong toàn b , m t l i ghi nh n ch ng m y c i m v
cái chu trình khép kín qu quái trong ñó con ngư i là m t món ñ chơi c a nh ng
th l c kh c nghi t, như m t con sóc trong chi c l ng c a nó. Ð y là m t trái,
phương di n không hay trong ch nghĩa truy n th ng c a h , ñòi h i m t s gi i
phóng v t ch t và tinh th n: ñ làm ñư c vi c ñó, ph i nuôi s ng h và làm cho h
cao l n lên trong chính con m t c a h .
Ngày hôm nay, ngư i ta ñem ñ n cho h nh ng gì c n có ñ xây d ng m t ngày
mai m i m , và ñ y là m t nghĩa v m c d u nó hàm ch a nh ng m o hi m có th
lư ng trư c. N u h không c m l y nh ng công c ngư i ta ñưa cho h , y là ho c
vì ngư i ta ñã ñưa cho h không ph i cách, ho c là vì h b mê ho c b i m t quá
kh co c m, nó s làm cho h tr thành m t k cùng kh c a nhân lo i, h s là
m t ngư i M i, không có ngày mai. Nhưng bên trong h có m t ti ng g i hư ng
t i s h i sinh, trong m i lĩnh v c. Truy n th ng c a h không làm t c ngh n con
ñư ng gi i phóng; nó ch u ñ ng ñư c s m r ng, b ng n , cho ñ n tan v nh ng
hình th c xưa cũ; và t nó s m ra t chính nó, n u tránh ñư c m t s ñ t gãy ñ t
ng t.
Nó là than h ng trong b p l a ñêm trong căn nhà sàn, ñêm hôm trư c ñư c c Già
làng th i bùng lên, khi c c m nh n ra cái bình minh mà c còn chưa nhìn th y.
Ð m l a dư i l p tro nóng c a các th h su t l ch s s ñư c khêu lên l i, ñ
làm h i sinh m t ng n l a m i, không ch cho th h tr "hi n ñ i", v n không bi t
ñ n nh ng m i hi m nguy c a m t ng n l a quá nóng chói, mà là cho c căn nhà,
v a v n th m ñư m ñư c cái truy n th ng xưa cũ v a c m nh n ra ñư c cái bu i
ban mai m i m này.
V n ñ Tây Nguyên như chúng ta s th y toát ra t nh ng ñ i tư ng khác nhau c a
công trình nghiên c u dân t c h c này c a chúng tôi - b y nhiêu quan ñi m v t t
c các m t ñ i s ng Tây Nguyên - là m t phương di n c a m t v n ñ r ng l n hơn
nhi u và không h xa l v i b t c dân t c nào: s cao quý và ni m t do c a con
ngư i. Nh ng giá tr g n v i con ngư i ñó thư ng b b quên, vì l i ích c a nh ng
"giá tr " khác c a túi ti n, mà bao nhiêu con ngư i suy ñ i v n ñăm ñăm ñeo ñu i.
Ch ng ph i là nhân lo i c n ñư c lay chuy n b i nh ng giá tr g n v i con ngư i
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
sao, cái nhân lo i s b lăng nh c khi ngư i ta làm t n thương ñ n danh d c a
thành viên bé nh nh t c a nó?
Ð nh m nh c a con ngư i là vươn t i ti n b ; nhưng m i s tìm tòi s là vô nghĩa
và k t qu s là tai h a n u v n ñ ng ñó l i d n ñ n s suy thoái c a nhân cách. Có
nghĩa gì m t s ti n b k thu t n u nó gi t ch t tinh th n? Ni m say mê h y ho i
c a các th l c "tiên ti n" có th t là cao hơn ni m kiêu hãnh c a con ngư i mi n
núi không? M t con ngư i mà ý th c b méo mó ñi thì có th ñem l i ñư c gì cho
s phát tri n c a m t dân t c "nguyên th y"? Có nh ng ngư i lao ñ ng phương
Tây b nô l ch ng khác gì nh ng ngư i cu li phương Ðông. bên y ti p nh ng
ngư i "h ñ ng" bàn ăn c a mình có th khi n ngư i ta ng c nhiên ch ng khác gì
bên này th y m t ngư i da tr ng ng i cùng mâm v i nh ng ngư i "b n ñ a",
trong khi chính ph n ng y m i là cái ñáng chư ng tai gai m t. K nào s nâng
nh ng con ngư i mà mình s d ng lên ngang t m v i mình, thay vì ph c v h , k
nào, ñ ng trư c m t ngư i lao ñ ng không th nhìn th y gì khác hơn h m t cá
nhân vô danh, b i vì anh ta ñã quên r ng m i con ngư i là ñ c ñáo và không th
thay th , k y không th làm cho ngư i Tây Nguyên ý th c ñư c s cao thư ng
th t s c a h .
Chúng tôi ñã ch ra c n ph i th c hi n m t s ti n b th t s theo phương hư ng
nào. V n ñ không ph i là tư ng tư ng như ki u Jean Jacques (Rousseau) r ng con
ngư i s ng g n g i v i T nhiên hơn thì có ñ o ñ c cao quý hơn và do v y, ngư i
Tây Nguyên c v y v n ñã hoàn m . Ð y là sai l m mà m t s ngư i ñã ph m
ph i, mu n cô l p h ra m t cách thái quá, trong m t "thiên ñư ng tìm l i ñư c",
c làm m i th ñ gi cho nó c nguyên si như v y; cũng t c là ch ng làm gì c .
Ta không có quy n t o nên m t b sưu t p ñư c l a ch n cho m t b o tàng v i
nh ng con ngư i, v n b n ch t là hòa ñ ng, v n suy nghĩ và di n ñ t tư tư ng c a
mình ñ giao ti p v i nh ng ngư i khác. Cũng ch ng th , không hư ng d n nh ng
ti p xúc và nh ng kinh nghi m c a h , ñ m c h lao mình vào th gi i hi n ñ i,
ñ y h s b sa vào suy ñ i trư c khi b nh n chìm và tiêu tán.
Như v y dân t c này v n c ph i là chính mình, gi nguyên ñư c b n s c c a
mình, nhưng g t hái ñư c m t giá tr th ng dư b ng m t s ti n b làm cho nó n y
n mà không ñ o l n nó, và ñi u ñó ph i ñư c di n ra trong t t c các lĩnh v c, v
m t tinh th n ít ra cũng tương ñương như m t v t ch t, như m t phác th o c n ñư c
hoàn t t theo chi u hư ng và khát v ng mà nó ñã ch ra và hàm ý.
Cùng lúc, n u không ph i là còn hơn th n a, trong cu c ñ i m i các t p quán, gi i
pháp cho bài toán này ph i có trong tâm trí và con tim nh ng con ngư i mà ngư i
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
Tây Nguyên c n ñ n ñ th i bùng lên l i ng n l a v n p , nh ng ngư i mang ñ n
cho h các công c ñ h có th xây d ng cái ngày mai y. S m nh ñó thu c v
nh ng ai bi t tin tư ng con ngư i y, v ng tin r ng trong h v n ti m n cái
kh năng c a m t ngư i anh hùng và m t v thánh.
Và thêm vào ñó n a, nh ng ngư i ñ m nhi m s m nh y không ch s khám phá
ra ñư c ñây m t ngư i anh em ñ y h p d n và ñư c th hư ng s giàu có mà
khám phá ñó ñem l i, mà - không h mâu thu n - h còn ñư c h c m t bài h c v
cách s ng ñ i: không náo ñ ng khô c n, mà là m t s bình th n d i dào và kh
năng t ch v ng vàng; không ph i là n i lo âu b nh ho n c a ñô th h n lo n, mà
là s vô tư tươi mát, nó v n là con ñ c a Ð c Tin; không ph i là l i kiêu ng o ñiên
r c a nh ng lũ phá ho i phi nhân, mà là ni m nhún như ng nó chính là s th u
hi u sâu xa v con ngư i; vư t qua t t c các qu c gia cung c p vũ khí, là s thanh
bình c a cao nguyên; và cao hơn r t nhi u các nhà lô-gích duy v t tư c ñi h t mùi
v c a m i th , là nh ng con ngư i nh y c m, là ni m vui s ng, ni m ñam mê ñ i
v i T o hóa, ni m Minh tri t.
Dam Bo
PH N I
Dáng v con ngư i và l ch s tây Nguyên
Ta có th ñ c th y nh ng báo cáo c a các nhà thám hi m nói v s hi n di n c a
nh ng ngư i "M i" trên vùng cao nguyên, cũng cùng m t cách như h nói v
nh ng loài dã thú cùng s ng v i nh ng con ngư i này trong r ng, và ñi ñ n k t
lu n là mong sao cho nh ng "k tàn h i chuyên ñ t cháy h t r ng núi, nh ng k
không có chút kh năng ti n b nào" ñó s b tuy t di t h t ñi cho xong. Trong th c
t , chính nh ng k ñó l i s ng sót ch ng l i cu c tri t di t mà h là ñ i tư ng.
N n văn minh c a h , ñương nhiên là nguyên th y, tinh t hơn ngư i ta tư ng r t
nhi u. H không bi t ch vi t, nhưng h bi t suy nghĩ. Nh ng di s n giàu có trong
h c n ñư c trình bày ra ñ tránh cho chúng kh i b mãi mãi mai m t m t ñi..., n u
không ph i là ñ n m t ngày nào ñó chính t h s bi u ñ t chúng ra và thông ñ t
chúng ñ n v i m i ngư i.
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
Cơ th nh p nhàng c a nh ng thi u niên Tây Nguyên, cao l n, kh e m nh và m m
m i, g i nh ñ n nh ng l c sĩ tr t ng làm m u cho các nhà ñiêu kh c Hy L p.
Hình th thanh nhã, ñư ng nét tinh t , cơ b p dài, nư c da m n, ñ u ng ng cao kiêu
hãnh, ñôi m t thông minh. Khuôn m t sáng r c a ngư i thanh niên t m sông,
kh i n i h n nơi cánh tay mà l i ăn m c c a ngư i Tây Nguyên ñ l tr n ñ n vai,
v tinh t c a nh ng ngón tay d t v i; toàn b thân hình uy n chuy n c a ngư i
nh y múa, dư i ánh trăng. Mái tóc ñen, hơi lư n sóng, mà nh ng ngư i già và các
bà ñ dài, cu n thành búi. V h p d n ch ng h kém c a các cô gái , khi bu i t i
các cô xõa tóc, ñ cho mái tóc dài buông xu ng trên gáy hay trên lưng.
Làn da rám ñ u; ư t ñ m m hôi hay lúc t m, ánh lên t a ñ ng thau. Trang ph c
ch ng có gì, càng tôn nh ng ñư ng nét tuy t h o c a ñôi vai, lưng, và eo hông.
Thư ng h ch qu n m t t m chăn, ñôi khi ñư c thêu r t ñ p. Ðàn bà qu n m t
chi c váy màu s m ph ñ n dư i g i. Trư c khi làm m , h th t duyên dáng;
nhưng sau khi có ñ a con ñ u tiên, h già ñi nhanh, da nhăn, vú thõng.
Ch c n thêm m t nét bút cu i cùng n a ñ có ñư c m t b c chân dung hoàn h o:
ñ i v i ñàn ông, m t chi c ng ñi u ng m nơi mi ng, m t chi c dao ph t vác vai;
các bà thì môi ñ vì mi ng tr u, nhét gi a l i và môi, hay gi a răng và má, tùy theo
t c ngư i.
Ngư i Tây Nguyên không h xa l v i vi c làm dáng: h thích trang ñi m nh ng
chi c vòng b ng ñ ng, ki ng th y tinh, hoa tai, ñôi lúc to ñ n quá c , b ng ngà hay
b ng kim lo i, theo nh ng nguyên t c th m m t t nhiên là không ph i c a phương
Tây, nhưng h p v i v quy n rũ riêng c a x s này và v i v ñ p c a con ngư i
Tây Nguyên.
*
M t vài chân dung
Ngư i m - Bà ñ u con trong m t t m chăn, si t ch t vào ngư i. Bà không th xa
r i ñ a bé, trong nh ng năm ñ u bà c m th y nó là da th t c a chính mình da di t
m c nó còn là da th t dính ch t vào cơ th bà. Khi bà ñi làm l ng, ñ a tr theo bà,
bám ch t trên lưng. Khi bà giã g o, nó không h r i bà, ñư c ru theo nh p chày.
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
Khi bà nhà, ng i c nh b p l a, ñ a bé lúc này ñư c ñ u v phía trư c ng c, m i
mút vú m . Lúc nào cũng bám sát vào m , ñ a bé t ng tr i và l n m nh d n lên. Bà
s còn ñ u nó mãi r t lâu bên mình, cho nó bú. N u có thêm m t ñ a khác ñư c
sinh ra, không ít khi ngư i m ñ u c hai ñ a, m t ñ a trư c ng c m t ñ a sau
lưng, ñ không b rơi ñ a l n khi n nó khóc.
Trong nh ng lúc cãi vã, tranh ch p, bà có th t ra cau có, ñ c ñoán, c ng nh c;
nhưng, m t lúc sau, ch còn th y bà m t ni m d u dàng trìu m n ñ i v i ñ a bé
ñang nhè.
Su t ngày bà làm ñ các th công vi c, l y nư c, ch c i, giã g o, cho gia súc ăn.
Bu i t i, m t nhoài, bà ch ng h cáu g t, ñ a bé ch ng h khi n bà khó ch u. Nó là
ni m thư giãn c a bà, ñem l i cho bà n cư i.
Già trư c tu i, nhăn nheo, bà x u ñi r t nhanh. Nhưng ñ i v i các con, bao gi bà
cũng ñ p. M t v giáo sĩ có l n ph i x m t m th y cúng b c làng ghét b , coi là
k b ma ám, và mu n ñ t cháy c nhà bà. M t ngư i thanh niên ñã kiên quy t
bênh v c bà th y cúng già y; anh n ng nhi t nói bao nhiêu ñi u t t ñ p v bà, và
cu i cùng b o: "Xin cha hãy thương l y bà, ñ y là m tôi!"
Bà có vai trò to l n và ñư c kính tr ng. Trong phương ng Srê, t me (m ) ñư c
dùng làm ph t ch b ph n l n nh t c a m t t ng th nào ñó (bônha me: ngôi nhà
chính; gung me: con ñư ng l n). Trư c ngày cư i, các quan h (nam n ) ñư c t
do; nhưng sau ñó, ngư i ñàn bà là thiêng liêng. Lo n luân, hi m khi x y ra, b ph t
r t n ng. Chuy n ly hôn cũng r t hi m, khi ñã có con.
B n nhóc - Ðư c vui m ng chào ñón, ch ng bao gi quá nhi u, chúng là nh ng
n t cao c a giai ñi u trong ngôi nhà Tây Nguyên. Nhưng, hoàn toàn tr n tru ng
trong nh ng năm ñ u tiên, bám trên lưng m và theo m i di chuy n c a m : trên
các con ñư ng mòn, dư i n ng chang chang, trên ñ ng ru ng, trong mưa, chúng
nhanh chóng b l nh và m. Ngay t lúc chào ñ i, chúng ñã ph i ñ u tranh. Trong
mư i ñ a thì ñ n sáu hay b y ñ a s ch t r t s m, ñôi lúc trư c khi ñư c ñ t cho
m t cái tên.
Nư c da sáng, tóc nâu như mái tranh c a căn nhà sàn, ñôi m t to và tươi cư i, ti ng
kêu ñ u tiên c a các cháu là hư ng v ngư i ñã sinh ra các cháu trên ñ i này:
"Maa!... mee!...", ti ng nói ñ u tiên c a các cháu cũng gi ng h t như trên toàn th
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
gi i.
Cô nàng thanh l ch - Cô làm giám th ñ n ñi n c a m t ngư i da tr ng. Cô hi u
m t ít ti ng Vi t và b p b ñôi ba ti ng Pháp. Cô thư ng vênh vang ch , làm ra
dáng bà l n v i nh ng ngư i ph n Tây Nguyên khác, h có s cô ñôi chút nhưng
ch ng m n chu ng cô chút nào. Cô Vi t hóa, cũng như các cô gái Vi t Tây hóa.
ñây ngư i Pháp b cái mũ c i thu c ñ a ñ di n chi c mũ bê-rê Bát, b cái ng
ñi u ñ ng m ñi u xi-gà Ăng-lê, và b con ng a ñ cư i chi c Jeep... Ngư i Vi t
thì b chi c nón lá ñ ñ i chi c mũ c i b ng ñi n ñi n, b b qu n áo dài ñ di n
chi c qu n sooc c a ngư i da tr ng, b chi c xe bò ñ cư i chi c ô-tô bán h giá.
Cô gái Tây Nguyên ñeo các vòng trang s c c a ngư i Vi t, di n áo sơ-mi bó sát
ngư i và cài cúc ñ n c ; cô mua m t chi c ô v i giá c t c , mà cô không bi t cách
dùng, và bây gi cô cũng ñã bi t ch i m ng b m .
M t ngư i ñàn bà bình dân Tây Nguyên th y ngư i ñ ng hương c a mình ñi qua,
m c qu n áo tr ng bong và bó sít c ngư i, nh n xét: "Bây gi ngư i Cau (ngư i
Tây Nguyên) h c ñòi ngư i Yoan (ngư i Vi t), còn ngư i Yoan thì h c ñòi ngư i
Pháp".
Thanh niên - Ðôi m t to, ñen, sáng ng i, ñ p như nh ng chi c h trên núi dư i ánh
trăng. Nh ng ñôi m t làm b ng sáng ni m vui trên khuôn m t c a nh ng chàng trai
tr , c như h sinh ra chính là vì ni m vui s ng ñó. tu i này, m i th ñ u ñư c
phép. Ð y là ý ki n c a các b c làm cha m , v n nh r ng chính mình cũng ñã t ng
tr i qua cái th i y. Không gì có th ngăn tr t do c a h . Th nh tho ng h gây
nh ng chuy n khó ch u trong gia ñình vì ngư i ta mu n h ph i làm vi c siêng
năng hơn; nhưng bi t nói th nào n a ñây? Ðâu có ph i là lư i bi ng khi ngư i ta
mu n lang thang ñâu thì tùy thích, mu n t n hư ng cu c ñ i này mà ngư i ta ñã
chào ñón b ng m t n cư i. Nhöl, có nghĩa làchơi, t n hư ng, lang thang, lư n l ,
ñ i v i h là t t c .
V ñ p r ng r c a cơ th thi u niên, t l hài hòa c a ñôi tay và ñôi chân, ñư ng
nét tuy t di u c a lưng, ánh ñ p c a n cư i; h có t t c ñ có th thành công
trong các cu c chinh ph c - và h bi t rõ ñi u y.
Ðương nhiên, h ñư c hoàn toàn t do trong quan h v i các cô gái tr , trư c khi
cư i (cùng l m thì b m cô gái có th b t ñ n m t món nh n u l i h a không ñi
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
ñ n hôn nhân). Th m chí có nh ng th i kỳ trong năm, trư c m t m i ngư i, trai gái
có th tha h vui thú. Như trong l h i ban ñêm sau l ăn c m m i, vào cu i v thu
ho ch.
Nhưng k nào bi t hi u nh ng chàng trai này, chi m ñư c lòng tin c a h , thì có
th trông c y m i th h . H có th làm ñư c nh ng vi c to l n, ñ n ñ anh
hùng.
Anh chàng tân ti n - Chưa k p nhu m ñ m nh ng màu s c c a Truy n th ng, anh
ta ñã ch u nh hư ng c a các n n văn minh láng gi ng, b v bên ngoài c a chúng
h p d n. Anh ham thích nh ng th lăng nhăng mà các b c già làng quá hi n minh
bi t ch ng qua ch là nh ng trò hão huy n. Anh cho r ng ngư i Vi t và ngư i Pháp
cái gì cũng bi t. M i s h làm ñ u hay. Cho nên anh ch có vi c b t chư c theo,
nghĩa là b t chư c nh ng gì anh nhìn th y, nh ng gì trông th y bên ngoài - ñôi khi
ch ng h là ñi u hay nh t.
Anh thư ng ra ch và xài món ti n mà anh hay b m anh có th ki m ñư c ñâu
ñó. Anh ph i ñi giày, tr y c chân cũng m c; không th ñi chân tr n trên nh ng con
ñư ng giành cho ô-tô. "Ngày xưa thì ñư c, ch bây gi ai l i..." Răng b ng vàng
gi do ngư i Tàu b t cho, là t t ñ nh sang tr ng. M i l n có ñư c b y mươi lăm
ñ ng (ti n Ðông Dương) là anh l i ph i tr ng thêm cho ñư c m t chi c. M c t t c
nh ng th ñó, v n ph i công nh n trông anh cũng khá b nh: áo sơ-mi tr ng, qu n
c c màu s m, mũ bê-rê ñ i l ch... Ð cho th t l ch s , còn ph i b ti n mua m t
cây bút máy c tình c m l ra trên túi áo sơ-mi, ñ y thay vì chi c khăn cài túi
ng c là m t m u gi y b t kỳ nào ñó, m c d u và nh t là anh ch ng h bi t vi t.
Nhưng ch ng ph i m i chuy n ch ñ u hay - tuy ñó ch ng ph i là ý ki n c a anh.
Trong khi, ngày l làng nh ng ngư i thân c a anh t h i trong nhà sàn quanh ché
rư u c n, thì anh l i ñi n m rư u c n hàng quán bán l c t c .
Tùy theo t c ngư i, anh ta là m t trư ng h p ng ai l hay là ñi n hình c a c gi i
thanh niên. D u sao, coi thư ng các hình th c văn minh c truy n, t b các t p t c
c a cha ông, quên ti t Truy n th ng tôn giáo, anh ta ch ng ñư c ai ưa. Ðám tr
nghe theo anh ta, các cô gái nhìn ng m anh ta, nhưng các Già làng không còn công
nh n anh ta. Ho c anh ta t lo i mình ra kh i làng, ho c anh ta chinh ph c ñư c
làng theo nh ng ý tư ng m i m c a mình. Nhưng cái ki u ch y theo nh ng hình
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
th c v t ch t ñó c a văn minh, b t ch p tôn giáo, là m t tai h a: s ti n b v khoa
h c, k c v trí tu , không th nâng con ngư i lên trong s ti n hóa n u nó không
ñi ñôi v i m t s phát tri n v ñ o ñ c. Con ngư i Tây Nguyên bi t lái m t chi c
xe ô-tô có ti n b lên chăng, trong khi anh ta ñ ng th i l i ñánh m t ñi h t m i s
tôn tr ng ñ i v i th gi i tinh th n? H không bi t r ng ñó ch ng ph i là m t s
ti n b chân chính, là cái ñi u mà th gi i ngày nay ñang c m th y, ho ng h t vì
nh ng khám phá quái d do trí tu c a mình ñem l i.
Anh chàng ñi buôn - Lão M. ñi buôn, lot ka . Phương th c mua và bán l i c a lão
khi n lão tr thành v a là ngư i giàu nh t v a là ngư i nghèo nh t x . Làm ru ng
thì lão quá lư i bi ng, m c d u ngư i Tây Nguyên v n r t dũng c m trong lao ñ ng
khó nh c khi h làm vi c cho chính mình. V chăng, lão ch ng nên nh c công làm
ru ng làm gì, b i lão có th làm giàu b ng cách khác. B ng nh ng cu c mua bán
ñ i chác khôn khéo, trong m t ngày lão có th t o nên c m t gia tài so v i ngư i
Tây Nguyên, cái gia tài s ch y tan h t thành rư u ch trong m t ñêm.
Lão mua m y ñ ng b c mu i ch , và trang b món hàng y, lão ñi ñ n x ngư i
M , cách ñ y hai ngày ñư ng, t c kho ng năm ch c cây s . Ð i mu i, lão l y ñư c
m t t m chăn bông ñ p, do nh ng ngư i M này d t và thêu. R i lão tr v làng.
làng, có ngư i s n sàng tr r t ñ t ñ có ñư c m t t m chăn như v y. M. bán t m
chăn g p mư i l n giá mua. Lão l i tr lên x M , ñó lão ñã ñ ý m t cái ché r t
c , mà ngư i ch l i không bi t rõ giá tr . Lão t u ñư c chi c ché v i giá r t h i và
mang ñi ñ i l i cho m t c Già làng r t hi u giá tr c a nó, l y hai mươi lăm con
trâu. V y là ch ng ph i khó nh c, lão M. ñã t u ñư c m t gia tài k ch xù. M t v
vi c r i ro nào ñó x y ra, ho c gi lão u ng rư u nhi u quá, th là lão M. l i m t t t
c . Trong lúc y, làng, v lão ñói.
K l hành - Anh ta h ng ngày s ng th nào thì c th mà ra ñi, ho c g n như v y.
Bu i t i, anh quy t ñ nh m sáng hôm sau s lên ñư ng ñi ñ n m t làng xa nào ñó,
cách hai hay ba "ñêm" ñư ng, ñ mua cái này cái n , ñòi m t món n , hay thăm
m t ngư i h hàng.
M t tr i v a ló, anh ñeo gùi lên lưng, ch mang theo ñúng m t nhúm g o, và cũng
có th thêm m t cái chăn. Anh c m theo cái xà g c, ñôi khi là m t ng n giáo.
Nhưng ch y u là ph i có cái ng ñi u. Bao gi anh cũng có th tìm ñư c thu c và
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
th c ăn các làng hi u khách mà anh s ñi qua. Ð i v i anh không h có chuy n
ph i d tính trư c này n , ph i mang theo th c ăn, ñ d phòng, qu n áo ñ thay.
Anh v n là sao thì c th mà ra ñi, theo nh p bư c quen thu c c a mình, lúc nào
ñ n thì ñ n.
Không bao gi anh ñi m t mình - aram (không an toàn) - anh s lũ thú d . V y
nên, d u h u như ch ng bao gi trò chuy n v i nhau trên ñư ng, thì ñi cùng nhau
hai hay ba ngư i v n là d ch u hơn. Ði u ñó t o nên s c m nh và không ph i b
m t khi ñ n các làng xa l . Nhưng s ngư i ñi có ñông ñ n ñâu, h v n ñi theo
hàng m t, bư c chân ngư i ñi sau d m ñúng v t chân ngư i ñi trư c; b ngang con
ñư ng ch ng cho phép l i ñi nào khác ñư c. M t ngư i tr tu i ñi trư c, ñàn bà ñi
gi a, Già làng ñi sau. Khi s p ñ n làng, ngư i ta thay ñ i v trí: Già làng ñi lên
trư c, ñ là ngư i ñ u tiên bư c vào làng; nh ng ngư i khác theo sau.
K lu t ñi ñư ng r t nghiêm nh t; nh ng ch ng ñư ng dài hai ñ n ba mươi cây s
m i ngày, r t ít khi d ng l i ngh : ch hai hay ba gi m t l n. N u ngư i l hành
chưa k p ñ n m t làng mà ñêm ñã ñ p xu ng, thì anh ta s d ng l i ngh trên
ñư ng. Anh d n m t ch ñ ngã lưng, ñ t l a b n bên, tr ch g n ñ u, "s làm óc
ch y tan ra m t", c m cây giáo sát t m tay, ñ t chi c gùi c nh ñ u và n m xu ng.
Su t ñêm, th nh tho ng anh tr d y, ñ th i l a. Và sáng ra, l i s ng khoái, s n
sàng ñi ti p m t ch ng ñư ng m i.
Lot bbon cau... nau pôleng arang [2]. Ngư i Tây Nguyên r t khoái chuy n y. Khi
công vi c ñ ng áng ñã xong, khi thóc ñã ñóng kho và th i ti t còn khô, là mùa l
hành ñã ñ n. y là lúc anh thích thú lên ñư ng, r o theo các con ñư ng mòn, gùi
trên lưng và dáo c m tay. B t c chuy n gì cũng có th là cái c ñ ñi thăm nhau và
l i ñáp l . Gùi trên vai và dáo c m tay.
C Già làng - Nguyên xưa là m t th lĩnh, là "V Già làng" trong làng c a mình, là
ông-c u-nhi u tu i-ñ ng ñ u-h i ñ ng-gia ñình, ho c ch là m t c già bình thư ng
ñã nhi u con cháu tóc b c xóa ñi vì lao ñ ng và năm tháng, c già Tây Nguyên là
m t b c hi n minh; c ñã s ng nhi u, và c ñã bi t m i s . Trong các cu c bàn
lu n l i nói c a c có tr ng lư ng; m t s nh ng câu châm ngôn c a c ñư c các
th h n i ti p l p l i, như nh ng ño n khúc c a Lu t t c. Sau khi qua ñ i, c ñi
vào th gi i c a yalyao, c a ký c, c a Truy n thuy t. Ngư i ta ñ n tham v n c
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
trong m t v mua bán, ngư i ta xin ý ki n c khi có chuy n b t ñ ng, ngư i ta ph i
nh ñ n kinh nghi m c a c khi pha ch các món thu c hi u nghi m. Ðêm ñêm,
ngư i ta l ng nghe c yalyao, k l i nh ng th i xa xưa, hát Truy n thuy t v nh ng
ngư i anh hùng, nh ng v bán th n.
Kỳ th c c ít tu i hơn v b ngoài, do t bé ñã ph i ch u ñ ng m t cu c s ng kh c
nghi t luôn ph i ch ng ch i v i các l c lư ng c a t nhiên: th i ti t th t thư ng d
d n, cái l nh ñ t cháy da th t, s hùng m nh c a r ng mà c ph i khai phá su t ñ i,
c lao ñ ng cho ñ n t n hơi th cu i cùng. N u c không còn s c ñi lên núi hay ra
ru ng, thì c l i trong làng. ñ y, ch có c m i bi t ñư c cách u n cong m t
chi c cán xà g c, b n dây, d t chi u, ñan gùi, khoét nh ng chi c ng ñi u. Ðôi m t
ñã y u, sung huy t, ư t nhèm c a c v n bi t cách ñ c ra giá tr th c c a m t con
trâu ngư i ta g mua, ñánh giá ñ c xưa c a m t chi c ché, ph m ch t c a m t
th i s t và bi t có th ñem rèn nó ñư c không. Quá già r i, c h u như ch ng còn
bư c ra kh i nhà; mà, l ng l , c v n b n b u trăm công nghìn vi c. Và ñôi khi c
v n thích n m ñôi ng m törnom (rư u c n). Chính ñ y là d p ñ ta có th nh n ra
m t ngh ch lý trong tâm tr ng c a c , l n l n gi a m t th m c c m thua kém
ngư i v i m t ni m kiêu hãnh vô th c. Chính con v a m i ngay trong ngày hôm y
khúm núm trư c m t v c p trên không ñáng k nào ñó, ñ n bu i t i, ng i ch m
ch bên ghè rư u l i bi u hi n m t v kiêu hãnh ñ y t hào và h t s c t nhiên
thích thú bày t giá tr c a mình.
Ch có b n tr m i lư i bi ng, còn c , bao gi c cũng có m t vi c gì ñó ñ mà
làm. N u ta th y c có v nhàn r i, y là c ñang v a rít t u thu c v a ng m nghĩ,
nh l i hay ñang mưu tính m t s v gì ñ y. R t ít ng v ñêm, c gi cho b p l a
luôn cháy ñ ñ b l nh mà sinh ho và sư i m cho m i ngư i trong nhà ñang ng
say. Th c d y r t s m, l i ăn ít, c nêu gương cho nh ng k s n i nghi p c , s
ng i ca nh ng ân hu c a c , như m t v th n ngày xưa.
*
Ngư i Tây Nguyên t ñâu ñ n?
Do v trí ñ a lý c a nó, Ðông Dương là m t ngã tư v nhân ch ng, ngày nay phô
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
bày m t s ña d ng v hình m u và m t s r i mù v t c ngư i khi n nhà bác h c
ph i hoang mang. Mêlanêdiêng, Inñônêdiêng, Môngôlôl it, xô ñ y nhau, ch ng lên
nhau. Ngư i Chàm, ngư i Tây Nguyên, ngư i Kh , ngư i Phnong, ngư i Khơme,
ngư i Mư ng, ngư i Thái xô ñu i nhau hay giao chéo v i nhau.
Lúc này chưa th ñ t v n ñ phân lo i r ch ròi; v n ñ quá ư ph c t p và tình hình
nghiên c u còn quá kém phát tri n. Tuy nhiên, hình như có th phân bi t các nhóm
t c ngư i chính, có th ñ nh v trong không gian, nhưng khó xác ñ nh s ti p n i
trong th i gian. Còn v các m i quan h c a h v i nhau, thì ch có th ñưa ra
nh ng gi thuy t.
ñây chúng tôi không có ý ñ nh gi i quy t v n ñ này ñ i v i ngư i Tây Nguyên.
Lo i hình th ch t c a h (nhi m s c t , thân hình, hình dáng s ) khi n h khác bi t
ngư i Da vàng cũng như ngư i Da tr ng. H g n v i ngư i Da ñen hơn, dù có ñi u
ngh ch lý v m t ñ a lý. Dư ng như h g n v i ch ng t c da màu ñ ng
"inñônêdiêng", còn ít ñư c bi t ñ n, n u như h là m t ch ng t c khác v i ch ng
t c da ñen.
Quan ñi m c a chúng tôi ch y u là quan ñi m c a nhà dân t c h c, khi n chúng
tôi ñ t ra câu h i này, mà câu tr l i s r t b ích cho s hi u bi t v tính ñ c ñáo
và giá tr nhân lo i h c c a ngư i Tây Nguyên: h thu c nhóm t c ngư i nào?
Nhi u phương di n trong n n văn minh c a h , các phong t c c a h , tôn giáo c a
h , và ngay c ngôn ng c a h , m t s nghi l , các truy n thuy t, các k thu t c a
h r t gi ng v i nh ng ngư i nguyên th y các ñ o Thái Bình Dương [3], nh ng
ngư i trên các dãy núi Trung b , nh ng ngư i châu Phi da ñen [4]. Nhi u ngư i,
ñ n Tây Nguyên sau khi ñã s ng m t th i gian châu Phi, th y các ký c c a mình
s ng d y và nhìn nh ng ngư i Tây Nguyên như nh ng ngư i ñã quen bi t. Ðôi khi
ngay c m t s t trong t nguyên c a ngư i Tây Nguyên khi n h nh ñ n
Oubangui hay Congo. Ch ng như t t c nh ng ngư i này ñ u thu c v m t h
nhân ch ng l n n i t nh ng ngư i Mêlanêdiêng châu Ð i Dương ñ n nh ng
ngư i Nguyên th y châu Phi xích ñ o, qua toàn b thang màu nh ng ngư i b n ñ a
vùng Sonde, vùng Malêdi v.v., mang khá nhi u nh ng tính ch t chung khi n ta có
th nh n ra m t nhóm t c ngư i duy nh t m c dù các khác bi t và s phân tán c a
h , trong ñó các t c ngư i khác nhau Tây Nguyên là m t ti u nhóm. Nh ng
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
nghiên c u dân t c h c so sánh chuyên bi t, ñ c bi t v tôn giáo, ng h ñ xu t
này. Ngư i Tây Nguyên ch có ñi m chung v i nh ng ngư i Môngôlôít dáng v
bên ngoài, s n ph m c a nh ng c xát và mài nh n do nh ng ti p xúc c a hai n n
văn minh cùng hi n di n.
G n ngư i Tây Nguyên v i h nhân ch ng ngư i da màu ñ ng, coi h là m t ti u
nhóm t c ngư i c a ngư i Inñônêdiêng, thì v n chưa nói ñư c h ñã ñ n chi m
vùng r ng núi Trung b này như th nào, b i vì dù h là nh ng cư dân xưa nh t
khu v c này c a Ðông Dương, không ph i h ñã t ng s ng mãi mãi ñ y. Trư c
ñó h ñâu? Có ngư i cho là h ñ n t Thái Bình Dương, nh ng ngư i khác thì
cho r ng h ñ n t Trung Qu c.
Bác sĩ Huard, trong khi nghiên c u các nhóm t c ngư i Ðông Dương, vi t: "Vào
kỳ th hai th i ñ i ñ ñ ng, m t n n văn minh bi n có ranh gi i phía b c là Nh t
B n và phía nam là Madagascar, ñã ñ n vùng Insulinde và các b bi n Ðông
Dương. Nó có ñ c ñi m là gia ñình lo i hình m u h và t c nhu m răng ñen, còn
lưu gi , theo nh ng m c ñ hoàn toàn khác nhau, cho ñ n th i kỳ hi n nay..."
Chúng tôi mu n ghép ngư i Tây Nguyên vào nhóm ngư i này, m c d u tác gi v a
nói trên ñã tách ra kh i ñó "nh ng nhóm cô l p các dân t c l c h u". Chúng tôi
không th có l p trư ng rõ ràng. Chúng tôi ch mu n mang ñ n ñây m t b ng
ch ng, (không ph i ñ kh ng ñ nh, mà là ñ làm rõ hơn nh ng hi u bi t hi n nay,
g i ý nh ng nghiên c u khác), b ng cách s d ng Truy n thuy t xưa c a ngư i
Tây Nguyên.
B i vì ngư i Tây Nguyên, t trong chính h , có nh ng ñi u gì ñó có th ñ nh
hư ng cho các nghiên c u. Qu là h không bi t ch ; không có m t văn b n hay
m t công trình ki n trúc nào có th dùng làm ñi m m c. Nhưng, t trong tâm h n
h , h có Truy n thuy t c xưa, mà nh ng ngư i già v n hát ñ d y b o cho các th
h tr . Nh ng c già làng y "bi t" h t ñâu ñ n. S thi truy n th ng r t giàu
nh ng chi ti t v th i xa xưa khi ngư i Tây Nguyên chưa s ng trên r ng núi ngày
nay; nó cho phép ta ph c d ng l i l ch s c a h . Là gi thuy t, ñương nhiên, song
m i ñ xu t ñ u có nhi u truy n k Truy n thuy t làm ch d a. Ðây là l ch s c a
Tây Nguyên, như ngư i Tây Nguyên k l i.
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
[2]
Dich sát nghĩa theo ti ng Srê và Giarai: "Ði-làng-ngư i"
[3]
Ngư i ta nh n th y ngư i Kh nh ng căn l u ki u dáng mêlanêdiêng
[4]
Xem Marcel Griaule : Th n nư c - NXB. Chêne, Paris 1948.
PH N II
L ch s xa xưa
"Kh i nguyên, trư c t t c m i chuy n, có m t ngư i ñàn ông và m t ngư i ñàn
bà s ng bên b ñ i dương, dư i chân ng n núi Kang R Naê. Ðó là uong Khot uong
Kho, hai ngư i Kon Cau ñ u tiên, t tiên c a chúng tôi. H xu t hi n trên m t ñ t
chính t i nơi ñó, nh ng ngư i ñ u tiên. Nh ng ngư i kh ng l ñó, cùng v i con
trai c a h là Bung, là nh ng ngư i th c a t o hóa, ñư c tư ng tư ng ra trong tư
duy c a Th n Ndu... (nhưng sau m t cu c cãi vã gay g t v i b n h , oung Khot
uong Kho bu c ph i ch y tr n lũ thú h mèo này, chúng săn b t h )... H ch y tr n
ra bi n. B n h l n theo mùi mà ñu i theo h . Chúng cũng ra ñ n bi n, mà uong
Khot uong Kho vư t qua ñư c, ñ n m t hòn ñ o. B n h ch t tre và b t m t chi c
c u. Chúng lên c u. Uong Khot uong Kho r t s ; h nghe con chim-mang-l a hót,
h van xin chim ñ t cháy c u, khi n b n h rơi xu ng nư c... Uong Khot uong Kho
l i trên ñ o. H sinh nhi u con, chúng s ng cùng h ; các cô con gái c a h r t
ñ p. T trên b l c ñ a, ngư i Trung Hoa và ngư i Chàm ng m các cô. H ñi
thuy n ñ n t n nơi thăm các cô, r i l y các cô làm v . V sau, nh ng ngư i Tây
Nguyên ñ u tiên chán s ng trên ñ o, m t mình gi a bi n; h ñ n s ng trên l c ñ a,
ven ñ i dương".
Như v y ngư i Tây Nguyên nguyên g c m t l c ñ a, mà nhi u truy n thuy t ñ u
nh c ñ n. Nó phía m t tr i m c, " phía bên kia bi n" (Bi n Ðông). Trong
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
Trư ng ca Chöi Böling Chöi Bölang, l c ñ a y tên là Börjul; hai anh em Böling
Bölang vư t bi n, trên lưng m t con v t kỳ di u, ñ ñ n ñư c nơi ñó. Trong m t
trư ng ca khác, Trong con trai c a Tree, t mi n ñ t ñó, vư t bi n trên lưng m t
con cá voi ñ ñ n vùng b bi n Trung b nơi h gi i phóng cho nh ng ngư i anh
em Tây Nguyên c a h b m t tên b o chúa th ng tr bu c ph i n p ngư i làm l
hi n sinh, "khi t tiên còn s ng bên b ñ i dương". Ngư i ñ p Lang, con gái c a
Th n M t Tr i M c, r i nhà ngư i bác c a cô v n s ng ven b bi n, ñi l y ch ng
bên kia bi n, phía m t tr i l n, "nơi chúng tôi ñang s ng hi n nay". Như v y l c ñ a
c a Lang là bên kia ñ i dương so v i b bi n Trung b . Khi nh ng ngư i già Tây
Nguyên moi tìm trong ký c xa xưa nh t, nh l i nh ng truy n thuy t c xưa nh t
c a dân t c mình, bao gi l c ñ a ñó cũng hi n lên như là giai ño n ñ u tiên trong
l ch s ñư c bi t ñ n c a h .
R i có m t giai ño n s ng, có v khá ng n, trên m t hòn ñ o, mà ngư i Tây
Nguyên r i b ñ cu i cùng ñ n s ng trên vùng ñ t ngày nay ta g i là Trung b .
ñ y, tho t tiên h s ng ven b bi n. Ð y là th i kỳ c a nh ng th y th , nh ng
chi n binh, nh ng ngư i anh hùng. Truy n k v h làm nên nh ng trư ng ca ñ p
nh t c a Truy n thuy t; nghìn l m t ñêm cũng không ñ ñ k cho h t ch t li u
h u như vô t n c a chúng. Ð y r y trong y nh ng ám ch v ñ i s ng trên bi n,
cũng như nh ng cu c du hành trên bi n c , n i li n v i l c ñ a c i ngu n. Anh em
Siat Siong ñi m t vòng l n trên hòn ñ o gi a ñ i dương ñ ch ng l i các dân t c
láng gi ng mu n t n công h . "Cô nàng Qu Xoài" ñi thuy n ñ c m c, ñánh m t
tr n th y chi n, ch ng l i m t gia ñình thù ñ ch th gi t ch t cô; b ñ m, cô rơi
xu ng ñáy bi n, nhưng sóng l i ñưa cô lên bãi cát ven b ñó cô s ng l i sau ba
ngày. Nhi u truy n thuy t ca ng i Me Boh Me Bla, "m c a mu i", ngư i ñã ñem
mu i ñ n cho ngư i Tây Nguyên, con lươn bi n thiêng liêng, và các cu c chi n ñ u
anh hùng c a bà ch ng l i cá voi, v.v.
Như v y, sau khi r i hòn ñ o c a mình, ngư i Tây Nguyên ñã ñ n trên vùng bán
ñ o nay là Ðông Dương, và bên b bi n, m nh ñ t ñ u tiên h g p. Theo truy n
thuy t dư ng như lúc ñó h không g p ñây m t dân t c khác; nơi này chưa có ai
. Tuy nhiên h không ph i là nh ng ngư i ñ u tiên trên x s này. Trư c h ñã
t ng có nh ng ngư i không ai bi t rõ còn ñ l i nh ng chi c cu c và nh ng chi c
Convert to PDF by Outdoorwalker
Mi n ð t Huy n o – Các Dân T c Mi n Núi Nam ðông Dương
rìu b ng ñá, mà th nh tho ng ta còn nh t ñư c. Ngư i Tây Nguyên không h có
m t khái ni m gì v cu c ñi qua c a nh ng ngư i nguyên th y này, và thư ng g n
cho các công c khi n h r t ñ i kinh ng c ñó m t ngu n g c th n thánh.
R i s thi Tây Nguyên nói v nh ng ngư i Chàm trên vùng b bi n và nói r t
nhi u v ngư i Chàm. Nhưng không h nói gì v ngu n g c c a h . H ñã ñ n ñây
như th nào và theo con ñư ng nào? H có ñánh nhau v i ngư i Tây Nguyên
không? Truy n thuy t không h nói gì v nh ng ñi u ñó c , c như giai ño n này
ñã b rơi vào quên lãng. Ta th y tho t tiên nh ng ngư i m i ñ n s ng trên vùng b
bi n Trung b , r i sau ñó ch nói ñ n các quan h c a h v i ngư i Chàm, mà h
cùng chia x vùng b bi n này và h t nh n là chư h u, dù có th y nói r ng:
"Chúng tôi và ngư i Chàm là anh em cùng m t m ". Qua l ch s , ta bi t nh ng
ñi u này x y ra vào th k th II sau công nguyên, cu c xâm nh p ñ u tiên c a
nh ng ngư i Inñônêdiêng, ít lâu sau ñó ñư c n Ð hóa, d n ñ n vi c thành l p
nư c Champa vùng Qu ng Nam vào năm 192.
Ðây là th i kỳ t t ñ p c a vi c ngư i Chàm t ch c ngư i Tây Nguyên thành các
ñơn v hành chính, v i nh ng ngư i ñ ng ñ u do h ch ñ nh. Trư c ñó là tình
tr ng vô chính ph hoàn toàn vùng Tây Nguyên; th m chí trong các phương ng
không h có các t ñ ch tôn ti c a các th lĩnh, ñ ch các vùng trong m t x s .
Các t mà ngư i Tây Nguyên hi n dùng ñ ch : t nh, t nh trư ng, huy n trư ng
(lögar, pô lögar, pô prong) ñ u là t mư n c a ti ng Chàm. Ngư i Chàm d y cho
ngư i Tây Nguyên làm ru ng nư c ( nh hư ng Chàm trong t v ng ch công vi c
này cũng ch ng minh ñi u ñó). H th c dân hóa ngư i Tây Nguyên và mang ñ n
cho n n văn minh nguyên th y b ñông c ng c a ngư i Tây Nguyên m t s ti n b
th c s . Không th tránh ñư c vi c h bu c ngư i Tây Nguyên ph i ñóng thu theo
làng và b ng hi n v t (l n, t m chăn, da thú...) Ngay c khi ñã dư i s th ng tr
c a ngư i Vi t sau này, ngư i Tây Nguyên v n ti p t c ñóng thu cho ngư i
Chàm, ñ r i ngư i Chàm l i n p cho tôn ch m i c a mình. Ngoài ra, ngư i Chàm
còn tuy n m ngư i Tây Nguyên làm ph tá trong quân ñ i c a h ; ngư i Tây
Nguyên mang tên cho ngư i Chàm b n.
Th i kỳ ñô h c a ngư i Chàm có v là m t th i kỳ r t sung sư ng. Ðúng là ngư i
Chàm coi ngư i Tây Nguyên là h ñ ng: trong truy n thuy t Chöi Köho và Nai
Convert to PDF by Outdoorwalker
