Viet Nam: Country Gender Assessment December 2006
khoảng cách về giới trong lĩnh vực y tế và giáo dục cũng như cải thiện tình hình của ... nông nghiệp sang lao động hưởng lương và từ khu vực công sang khu vực ...
Âaïnh giaï tçnh hçnh giåïi
åí Viãût Nam
Thaïng 12, 2006
Canadian International
Development Agency
Đánh giá tình hình Giới
ở Việt Nam
Tháng 12, 2006
ĐƠN VỊ TIỀN TỆ
Đơn vị tiền tệ = đồng Việt Nam
Tỷ giá 1 đôla Mỹ = 16.000 đồng Việt Nam (tháng 11, 2006)
NĂM TÀI CHÍNH
Từ 1/1 đến 31/12
CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ADB Ngân hàng Phát triển châu Á
CIDA Cơ quan Phát triển Quốc tế Ca-na-da
CNQSDĐ Chứng nhận quyền sử dụng đất
GDI Chỉ số phát triển giới
GDP Tổng sản phẩm quốc nội
HIV/AIDS Hội chứng suy giảm miễn dịch ở người
HLHPNVN Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam
KHHĐ Kế hoạch Hành động
KHPTKTXH Kế hoạch Phát triển Kinh tế - Xã hội
KH&ĐT Kế hoạch và Đầu tư
KHXHVN Khoa học Xã hội Việt Nam
LĐTB&XH Lao động, Thương binh và Xã hội
MPDF Chương trình Phát triển Dự án Mekông
NHNN&PTNT Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam
NHTG Ngân hàng Thế giới
NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn
PTKTXH Phát triển Kinh tế Xã hội
TANDTC Tòa án Nhân dân Tối cao
TCTK Tổng cục Thống kê
TN&MT Tài nguyên và Môi trường
UBTM&ĐT Ủy ban Thương mại và Đầu tư
UNDP Chương trình phát triển Liên hợp quốc
UNFPA Quỹ dân số Liên hợp quốc
UNGASS Phiên họp đặc biệt của Đại hội đồng liên hiệp quốc
UNHDR Báo cáo phát triển con người của Liên hợp quốc
3
UNIFEM Quỹ Phụ nữ Liên hợp quốc
WHO Tổ chức sức khỏe thế giới
WVS Điều tra các giá trị thế giới
XĐGN Xóa đói giảm nghèo
Nhóm công tác của NHTG
Phó chủ tịch: Jame W. Adams
Giám đốc quốc gia: Klaus Rohland
Giám đốc Ban Xã hội và Môi trường
khu vực Đông Á: Maria Teresa Serra
Quản lý khu vực: Cyprian Fisiy
Điều phối viên quốc gia: Phillip Brylski
Trưởng nhóm công tác: Phạm Thị Mộng Hoa
Đồng tài trợ: ADB, DFID, CIDA
4
Lời nói đầu
Là một trong những nước dẫn đầu thế giới về tỷ lệ phụ nữ tham gia vào các hoạt
động kinh tế và dẫn đầu khu vực Châu Á Thái Bình Dương về tỷ lệ nữ giới trong
Quốc hội, Việt Nam được xem như một trong những nước tiến bộ hàng đầu về lĩnh
vực bình đẳng giới. Việt Nam có những chính sách phù hợp nhằm đảm bảo quyền
bình đẳng cho phụ nữ và nam giới và đã có những tiến bộ đáng kể nhằm giảm
khoảng cách về giới trong lĩnh vực y tế và giáo dục cũng như cải thiện tình hình của
phụ nữ nói chung.
Tuy nhiên, những thành tựu này vẫn chưa hoàn toàn mang tính đồng bộ và cùng với
những tiến bộ đó vẫn còn có những tồn tại như việc phân nửa các mục tiêu trong Kế
hoạch hành động vì sự tiến bộ của phụ nữ 2 (2001-2005) vẫn chưa đạt được. Hơn
thế, cùng với quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường ngày càng mở rộng,
những thách thức của bình đẳng giới cũng đang biến đổi song hành với sự biến đổi
của cơ cấu thị trường lao động nhằm đáp ứng quá trình tăng trưởng kinh tế với tốc
độ như hiện nay. Trong khi sự tăng trưởng mang đến các cơ hội mới, bất bình đẳng
giới trong việc tiếp cận các nguồn lực sản xuất và cơ hội đào tạo đã hạn chế khả
năng cạnh tranh của phụ nữ. Chính phủ và các bên liên quan giờ đây sẽ cần phải
nhìn xa hơn với những phân tích đầy đủ hơn để có thể dự đoán được xu thế cũng
như đưa ra được những chính sách, thể chế và chương trình cho phù hợp nhằm đảm
bảo cho phụ nữ có thể được hưởng lợi ngang bằng với nam giới trong điều kiện phát
triển nhanh chóng như hiện nay.
Cộng đồng các nhà tài trợ tại Việt Nam sẽ tiếp tục ủng hộ và hỗ trợ Chính phủ trong
vận hội mới này. Báo cáo Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam, được thực hiện bởi
Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Châu Á, Vụ Phát triển Quốc Tế Vương
quốc Anh và Cơ quan Phát triển Quốc tế Canada, sẽ đưa ra những phân tích cơ sở và
khung hoạt động chung cho các nhà tài trợ và Chính phủ để giải quyết vấn đề bất
bình đẳng giới trong tương lai cũng như đóng góp vào việc thực hiện Chiến lược 10
năm của Chính phủ vì Sự tiến bộ của Phụ nữ ở Việt Nam.
Klaus Rohland Ayumi Konishi Donal Brown Gabriel-M. Lessard
Giám Đốc Quốc gia Giám Đốc Quốc Gia Đại Diện Đại Sứ Canada tại
tại Việt Nam Ngân hàng Phát DFID Việt Nam Việt Nam
Ngân hàng Thế giới triển Châu Á
5
Lời cảm ơn
Đánh giá tình hình Giới Việt Nam là sản phẩm cuối cùng của một loạt các hoạt động
được tài trợ bởi một số nhà tài trợ nhằm đưa ra phân tích đối với các vấn đề ưu tiên
giới và xây dựng nền tảng cho đối thoại chính sách với Chính phủ. Báo cáo xác định
các ưu tiên có thể đưa vào chương trình Tín dụng Hỗ trợ Giảm nghèo và các chương
trình khu vực cũng như trong các phân tích tiếp theo, dịch vụ tư vấn, quan hệ đối tác
và các hoạt động dự án. Việc xây dựng báo cáo và tài liệu cơ sở được thực hiện
đồng thời với việc xây dựng Kế hoạch Phát triển Kinh tế Xã hội và Kế hoạch Hành
động vì sự tiến bộ của Phụ nữ 2006-2010. Báo cáo đã cung cấp tư liệu cho các tài
liệu này.
Lời cảm ơn đặc biệt được gửi tới các thành viên của Ban tư vấn cho nghiên cứu này,
là đại diện của Ủy ban Quốc gia vì sự tiến bộ của Phụ nữ Việt Nam, Bộ Kế hoạch và
Đầu tư, Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Ngân
hàng Phát triển Châu Á, DFID, CIDA, MPDF và tổ chức Oxfam Anh đã có những
đóng góp quý báu và các công chức chính phủ Việt Nam cũng như các bên tham gia
khác đã tư vấn, bình luận và cung cấp thông tin, đặc biệt trong Hội thảo quốc gia tổ
chức vào tháng 4 năm 2006.
Về căn bản, báo cáo được rút ra dựa trên tài liệu cơ sở của Melissa Wells, Sunwha
Lee, Naila Kabeer do Ngân hàng Phát triển Châu Á, Ngân hàng Thế giới, Vụ Phát
triển Quốc tế Vương quốc Anh, UNDP và CIDA tài trợ. Trần Thị Vân Anh (Viện
Gia đình và Giới, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam) và Vũ Mạnh Lợi (Viện Xã hội
học, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam) đã tham gia xây dựng các tài liệu cơ sở cũng
như tham gia xây dựng cho báo cáo cuối cùng này.
Nhóm công tác Ngân hàng Thế giới cũng nhận được sự hỗ trợ và tư vấn của Giám
đốc Quốc Gia Klaus Rohland và Điều phối viên chương trình Quốc gia Keiko Sato.
Trưởng nhóm công tác là Phạm Thị Mộng Hoa - Chuyên gia cao cấp về phát triển xã
hội. Báo cáo được xây dựng dựa trên sự hướng dẫn và giám sát của Gillian Brown -
Điều phối viên về giới khu vực đông Á. Các thành viên khác của nhóm công tác bao
gồm Froniga Greig (tư vấn), Laila Al-Hamad, Carolyn Turk, Phillip Brylski và
Nina Bhatt từ Ngân hàng Thế giới và Yuriko Uehara, Nguyễn Nhật Tuyến từ văn
phòng Ngân hàng Phát triển Châu Á. Các chuyên gia phản biện gồm có Lucia Fort
(Chuyên gia cao cấp về giới, Ngân hàng Thế giới), Mia Hyun (Tư vấn về đói nghèo,
Ngân hàng Thế giới, Campuchia) và Nguyễn Hữu Minh (Viện trưởng Viện Gia đình
và Giới, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam). Dan Biller (Chuyên gia kinh tế trưởng,
Ban Môi trường Xã hội NHTG) cũng đóng góp ý kiến cho báo cáo. Kiều Phương
Hoa hỗ trợ mảng biên tập và hậu cần.
7
Mục lục
Lời nói đầu .............................................................................................................5
Lời cảm ơn.............................................................................................................7
Tóm tắt .................................................................................................................11
Giới thiệu..............................................................................................................19
PHẦN 1. TRÊN ĐƯỜNG TIẾN TỚI BÌNH ĐẲNG GIỚI ............................................ 24
1.1 Trong khu vực, Việt Nam có nhiều lợi thế so sánh trong đa số các chỉ số về
bình đẳng giới……................................................................................................. 25
1.2 Tiếp tục thành tựu xóa bỏ khoảng cách trong giáo dục.......................................... 27
1.3 Chăm sóc sức khỏe được cải thiện ......................................................................... 30
1.4 Tăng cơ hội kinh tế cho cả nam và nữ.................................................................... 32
1.5 Sự tham gia của phụ nữ vào chính trị và ra quyết định chưa đạt được tiến triển
như ở các lĩnh vực khác.......................................................................................... 34
1.6 Các vấn đề ưu tiên và các đề xuất .......................................................................... 36
PHẦN 2. TẠO SÂN CHƠI NGANG BẰNG VÌ SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ....... 39
2.1 Tăng trưởng kinh tế đã và sẽ tiếp tục thay đổi các cơ hội kinh tế của nam giới
và nữ giới…............................................................................................................ 39
2.2 Phụ nữ tập trung quá nhiều trong một số lĩnh vực và nghề nghiệp, trong khi
nam giới tập trung trong các lĩnh vực và nghề nghiệp khác................................... 40
2.3 Với hiện trạng và quyền ra quyết định của mình, nam giới hưởng lợi từ công
việc nhiều hơn ........................................................................................................ 42
2.4 Khoảng cách tiền lương đã được thu hẹp nhưng nam giới vẫn kiếm nhiều tiền
hơn nữ giới… ......................................................................................................... 42
2.5 Phụ nữ và nam giới bỏ ra lượng thời gian tương đương để làm việc kiếm sống
nhưng thời gian cho việc nhà lại khác nhau ........................................................... 43
2.6 Nam giới có cơ hội lớn hơn so với nữ giới trong “tiền tệ hóa” tài sản................... 45
2.7 Tạo sân chơi ngang bằng – các vấn đề ưu tiên đã được xác định........................... 46
2.8 Đề xuất ................................................................................................................... 49
PHẦN 3. HỆ QUẢ TỪ NHỮNG THAY ĐỔI KINH TẾ VÀ XÃ HỘI........................ 53
3.1 Thay đổi kinh tế kéo theo thay đổi xã hội .............................................................. 53
3.2 Thực tiễn việc làm tách biệt giới và khoảng cách tiền lương ảnh hưởng tới sự
di cư trong nước của phụ nữ................................................................................... 53
3.3 Phụ nữ đặc biệt dễ bị tổn thương trước các rủi ro của xuất khẩu lao động ............ 55
3.4 Cần giải quyết tốt hơn khía cạnh giới của các hành vi mang lại rủi ro, tình dục
không an toàn và HIV/AIDS .................................................................................. 56
3.5 Tỷ lệ nạo phá thai cao đặt ra những nguy cơ về sức khỏe...................................... 58
3.6 Bạo lực gia đình vẫn là một vấn đề tồn tại ............................................................. 58
3.7 Các vấn đề ưu tiên và các đề xuất can thiệp........................................................... 59
KẾT LUẬN, ĐỀ XUẤT VÀ VẬN DỤNG ....................................................................... 63
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 87
Danh mục các bảng
Bảng 1. So sánh các chỉ số phát triển con người ở Đông Á ................................................ 25
Bảng 2. Thay đổi trong tỷ lệ học sinh đến trường chung (GER)* 2000-2004 .................... 28
Bảng 3. Định kiến giới trong sách Giáo dục Công dân lớp 9.............................................. 30
Bảng 4. Thay đổi ở một số chỉ số sức khỏe chọn lọc 1990-2005........................................ 31
Bảng 5. Tỷ lệ lãnh đạo nữ ở cấp trung ương ...................................................................... 35
9
Bảng 6. Số người Việt Nam cần chăm sóc hàng ngày dài hạn ở nhà ................................. 44
Bảng 7. Nam giới thường là người đứng tên trên giấy chứng nhận quyền chủ sử
dụng đất ............................................................................................................... 45
Bảng 8. Hộ gia đình có GCNQSDĐ có cơ hội tiếp cận các nguồn tín dụng chính thức
tốt hơn................................................................................................................... 46
Danh mục các hình
Hình 1. Các hợp phần của các vấn đề giới trong môi trường kinh tế, văn hóa và xã hội ... 22
Hình 2. Khoảng cách giới trong thu nhập ở nhiều nước Đông Á khác lớn hơn ở
Việt Nam .............................................................................................................. 25
Hình 3. Các em gái dân tộc thiểu số (độ tuổi 15-17) tụt hậu trong việc đến trường........... 29
Hình 4. Tuổi thọ.................................................................................................................. 30
Hình 5. Các cơ hội kinh tế cho người dân tộc thiểu số ở nông thôn còn hạn chế, đặc biệt
đối với phụ nữ....................................................................................................... 33
Hình 6. Trẻ em dân tộc thiểu số thường phải làm việc nhiều hơn, nhất là các bé gái ........ 33
Hình 7. Tỷ lệ phụ nữ trong Quốc hội là khá cao................................................................. 34
Hình 8. Tỷ lệ nữ trong các Hội đồng nhân dân đang tăng chậm ........................................ 35
Hình 9. Tỷ lệ cán bộ nữ trong bộ máy tư pháp đã giảm ..................................................... 36
Hình 10. Tỷ trọng lực lượng lao động, phân theo lĩnh vực, năm 1995................................ 40
Hình 11. Tỷ trọng lực lượng lao động, phân theo lĩnh vực, năm 2005................................ 40
Hình 12. Việc làm công ăn lương tăng cho cả nam lẫn nữ trong thời kỳ từ 1998
đến 2004 ............................................................................................................... 40
Hình 13. Nam giới có nhiều cơ hội đào tạo nghề hơn ......................................................... 41
Hình 14. Phụ nữ chịu trách nhiệm chính trong chăm sóc con cái........................................ 44
Hình 15. Khoảng cách giới trong tiền lương của những người được phỏng vấn là dân
di cư lớn hơn......................................................................................................... 54
Danh mục các hộp
Hộp 1. Các báo cáo chính đóng góp cho Đánh giá giới Việt Nam ................................... 21
Hộp 2. Những thành tựu Việt Nam đạt được phần lớn nhờ vào chính sách và
môi trường thể chế tốt........................................................................................... 27
Hộp 3. Vắn tắt về Các nhóm dân tộc thiểu số ở Việt Nam ............................................... 29
Hộp 4. Vắn tắt về Phụ nữ trong nông nghiệp ................................................................... 34
Hộp 5. Vắn tắt về sự tham gia của phụ nữ vào lực lượng lao động.................................. 39
Hộp 6. “Cơ hội thăng tiến nghề nghiệp của tôi kết thúc trước cả khi bắt đầu!” ............... 42
Hộp 7. Luật Bình đẳng giới .............................................................................................. 49
Hộp 8. Vắn tắt về Di cư trong nước.................................................................................. 53
Hộp 9. Vắn tắt về những hành vi mang lại rủi ro ............................................................. 56
Phụ lục
Phụ lục 1. Thực hiện KHHĐ 2 và phương hướng của KHHĐ 3 ........................................ 69
Phụ lục 2. Tóm tắt các phân tích và đề xuất ........................................................................ 73
10
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
Tóm tắt
Giới thiệu
Trong những thập kỷ vừa qua, Việt Nam đã đạt được thành tựu nổi bật về cải
thiện điều kiện sống của nhân dân và giảm chênh lệch giới, phản ánh nỗ lực đáng
kể của đất nước trong xóa đói giảm nghèo và cam kết của Chính phủ tiến tới bình
đẳng giới. Việt Nam xếp hạng 109 trong số 177 quốc gia về chỉ số phát triển con
người của UNDP (UNDP, 2006), đặt đất nước vào nhóm các quốc gia trung bình về
phát triển con người. Những nỗ lực trong thu hẹp khoảng cách giới và đầu tư vào
nguồn vốn con người đã đưa đất nước đứng hàng thứ 80 trên thế giới (trong tổng số
136 quốc gia) về chỉ số phát triển giới (GDI) và trở thành quốc gia đạt được sự thay
đổi nhanh chóng nhất trong xóa bỏ khoảng cách giới trong vòng 20 năm trở lại đây ở
khu vực Đông Á. Kết quả của những nỗ lực này thể hiện ở tỷ lệ biết đọc biết viết của
người lớn cao cho cả nam và nữ, số liệu học sinh nhập học cho thấy sự khác biệt
không đáng kể giữa bé trai và bé gái, tỷ lệ đại biểu quốc hội nữ cao nhất trong khu
vực châu Á – Thái Bình Dương (27% từ năm 2002) và là một trong những nước có
tỷ lệ tham gia kinh tế cao nhất trên thế giới: 85% nam giới và 83% nữ giới trong độ
tuổi 15 đến 60 tham gia vào lực lượng lao động trong năm 2002 (Báo cáo phát triển
Việt Nam 2004).
Báo cáo Đánh giá tình hình giới Việt Nam được thực hiện như một quá trình cùng
tham gia nhằm đạt được sự hiểu biết chung và nhất trí cao hơn nữa giữa Chính phủ
và các nhà tài trợ về các ưu tiên giới trong các chương trình và dự án của mình, cũng
như nhằm phác thảo các lĩnh vực nghiên cứu và đối thoại trong tương lai. Các vấn
đề ưu tiên được xác định dựa theo các tiêu chí sau: a) các vấn đề phù hợp với chiến
lược giảm nghèo của Chính phủ; b) các vấn đề gắn với quyền con người; c) tác động
tới số đông người dân; d) có ảnh hưởng thứ cấp hoặc ảnh hưởng cấp số nhân; và e)
giải quyết các nguyên nhân căn bản của bất bình đẳng giới. Sau khi các vấn đề ưu
tiên đã được xác định, các đề xuất được đưa ra thông qua việc phân tích môi trường
thúc đẩy liên quan tới việc giải quyết các vấn đề, một khuôn khổ với năm hợp phần
được sử dụng gồm: a) số liệu và nghiên cứu; b) khuôn khổ chính sách và pháp lý; c)
thể chế tổ chức; d) nguồn lực và chương trình; và e) thái độ, tập quán và hành vi.
Con đường tiến tới bình đẳng giới
Việt Nam đã có những thành tựu tốt đẹp trong cải thiện bình đẳng giới. Với việc các
kế hoạch quốc gia khi xây dựng có chú ý tới vấn đề giới, chắc chắn vấn đề bình
đẳng giới sẽ đạt được các bước tiến xa hơn nữa. Chỉ có bốn vấn đề nêu lên ở đây cần
chú ý thêm nữa để đảm bảo sự tiến triển đúng hướng. Vấn đề thứ nhất là sự tụt hậu
của phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số so với nam giới dân tộc thiểu số và phụ nữ
người Kinh và Hoa trong tiếp cận các dịch vụ y tế, giáo dục và các cơ hội kinh tế.
Vấn đề thứ hai là khuôn mẫu giới cố hữu trong sách giáo khoa thúc đẩy bất bình
đẳng giới. Phụ nữ trong nông nghiệp là vấn đề thứ ba, với thực tế một số lượng
khổng lồ phụ nữ Việt Nam tham gia vào nông nghiệp và vai trò ngày càng quan
trọng của họ trong lĩnh vực này. Cuối cùng là vấn đề gia tăng số lượng phụ nữ tham
11
Tóm tắt
gia vào ra quyết định còn tiến triển chậm và chưa nhất quán. Các đề xuất nhằm đảm
bảo duy trì sự tiến triển bao gồm:
• Xác lập các giải pháp đổi mới nhằm tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ y tế,
giáo dục và nông nghiệp ở các vùng có người dân tộc thiểu số;
• Xây dựng các mô hình và tài liệu nhạy cảm về giới để sử dụng trong trường học;
• Xây dựng các giải pháp sáng tạo nhằm hỗ trợ nữ nông dân một cách chủ động
hơn;
• Xây dựng lộ trình thay đổi chính sách, đào tạo, công cụ và nguồn lực để tăng số
phụ nữ tham gia vào ra quyết định.
Tạo sân chơi ngang bằng cho tăng trưởng bền vững
Tăng trưởng kinh tế đã và sẽ tiếp tục thay đổi các cơ hội kinh tế cho cả nam giới và
nữ giới, tuy nhiên, sân chơi chưa ngang bằng và phụ nữ vẫn chưa có khả năng cạnh
tranh với nam giới trong các điều kiện bình đẳng. Phụ nữ tập trung quá nhiều trong
một số lĩnh vực và nghề nghiệp, còn nam giới lại tập trung trong một số lĩnh vực và
nghề nghiệp khác, - và với quyền ra quyết định và địa vị của mình, nam giới hưởng
lợi nhiều hơn từ nghề nghiệp. Với sự chuyển đổi có kế hoạch lực lượng lao động từ
nông nghiệp sang lao động hưởng lương và từ khu vực công sang khu vực tư nhân,
một số vấn đề sẽ tác động ngày càng nhiều tới phụ nữ trong tương lai và sẽ trở nên
quan trọng hơn nữa, ví dụ vấn đề lương thấp hơn và khoảng cách lương cao hơn
trong khu vực tư nhân. Khả năng cạnh tranh bình đẳng của phụ nữ với nam giới
trong khu vực tư nhân bị hạn chế bởi thực tiễn phân biệt đối xử công khai trong
tuyển dụng, bởi trình độ học vấn và kỹ năng thấp của phụ nữ và bởi phụ nữ ít có khả
năng chuyển tài sản thành vốn hơn so với nam giới khi họ không được đứng tên
trong các giấy CNQSDĐ cấp trước đây. Trong khu vực công – nơi sẽ tiếp tục là một
khu vực chính thu nhận lao động trong một thời gian, sự khác biệt về tuổi nghỉ hưu
giữa nam và nữ, một mặt có nghĩa là một khoản nguồn lực công được giành cho
phụ nữ dưới dạng lương hưu, song đồng thời lại vừa là yếu tố làm giảm triển vọng
nghề nghiệp và thăng tiến của những phụ nữ trẻ. Trong khi đó, phụ nữ Việt Nam
vừa phải giành một lượng thời gian tương đương để kiếm sống lại vừa phải mang
trên mình gánh nặng của việc nhà và gánh nặng này có thể còn trở nên nặng nề hơn
nữa khi số người phụ thuộc tăng lên. Với việc thông qua Luật Bình đẳng giới, Chính
phủ Việt Nam đang tiến hành những bước đi quan trọng để giải quyết vấn đề này.
Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức đáng kể cho việc đưa luật vào thực tiễn. Tạo
sân chơi ngang bằng sẽ bao gồm:
• Hỗ trợ đối thoại chính sách về vấn đề hưu trí và lương hưu;
• Thực hiện luật bình đẳng giới và luật lao động để giảm phân biệt đối xử;
• Hỗ trợ việc đào tạo kỹ năng;
• Nâng cao giá trị của việc nhà để khuyến khích chia sẻ trách nhiệm giữa nam và
nữ, cũng như tạo điều kiện cho việc xây dựng các quy phạm pháp luật nhằm
khuyến khích khu vực kinh tế tư nhân cung cấp các dịch vụ giúp việc gia đình.;
• Thay các giấy CNQSD đất trước đây bằng giấy mới đứng tên cả hai vợ chồng.
12
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
Hệ quả từ những thay đổi về kinh tế và xã hội
Thay đổi kinh tế kéo theo thay đổi xã hội nhưng cách tiếp cận, các chính sách và thể
chế hiện hành chưa được chuẩn bị tốt để giải quyết các tác động xã hội liên quan tới
sự gia tăng của di cư và các hành vi mang lại rủi ro. Cả các dịch vụ trợ giúp xã hội
hiện nay cũng không đủ khả năng giải quyết các vấn đề như tỷ lệ nạo phá thai cao
hoặc bạo lực gia đình dai dẳng. Tất cả những vấn đề này có tác động khác nhau tới
nam giới và nữ giới và bắt nguồn từ vai trò và mối quan hệ giới, cũng như cách thức
mà quan hệ này đang thay đổi. Giải quyết các vấn đề này sẽ cần:
• tăng cường nghiên cứu và giám sát, ví dụ đối với các xu hướng di cư hoặc các
hành vi mang lại rủi ro;
• thông qua và/hoặc thực thi các luật về phòng chống bạo lực gia đình; luật người
lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng (gọi tắt là luật về
xuất khẩu lao động) và luật về buôn bán người;
• thay đổi chính sách và thủ tục đăng ký đối với người di cư trong nước;
• xem xét các nhu cầu tương lai về chính sách và thể chế đối với việc cung cấp các
dịch vụ hỗ trợ rộng rãi và đa dạng hơn nhằm giải quyết các vấn đề nảy sinh của
dân cư thời hiện đại;
• xây dựng năng lực ngắn hạn để giải quyết các vấn đề như sức khỏe tình dục trong
thanh niên, hành vi mang lại rủi ro, nạn nhân của bạo lực gia đình và hỗ trợ
người lao động di cư trước và sau di cư.
Các đề xuất cụ thể
Các đề xuất trong mỗi phần của báo cáo là tổng hợp và được cụ thể hóa hơn nữa
theo các hợp phần khác nhau của một khuôn khổ được gọi là môi trường thúc đẩy
(Phụ lục 2).
Nghiên cứu và số liệu: Nhìn chung, số liệu thống kê ở Việt Nam tương đối tốt. Việc
cải thiện thêm và bổ sung sự thiếu hụt có thể được thực hiện thông qua:
• Định kỳ tiến hành điều tra toàn diện, có tính đến yếu tố giới lực lượng lao động
để phân tích các xu hướng biến đổi lực lượng lao động;
• Đưa các câu hỏi liên quan tới di cư hoặc quan hệ quyền lực trong gia đình vào
Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam. Các hệ thống giám sát khác, ví dụ hệ
thống báo cáo về phạm pháp hoặc hồ sơ nhập viện của các bệnh viện có thể được
sử dụng trong theo dõi thường kỳ xu thế của bạo lực gia đình hoặc các hành vi
mang lại rủi ro;
• Thực hiện các cuộc điều tra đặc biệt hoặc các nghiên cứu định tính về tác động
của di cư, thay đổi vai trò giới, các vấn đề liên quan tới tình dục không an toàn,
nạo phá thai, buôn bán người, hoặc tiến hành đánh giá tác động để đánh giá hiệu
quả của các biện pháp can thiệp được thiết kế nhằm vào phụ nữ dân tộc thiểu số
hoặc để tăng số lượng phụ nữ tham gia vào ra quyết định, hay giảm gánh nặng
gia đình cho phụ nữ. Hiệu quả của các chiến lược đào tạo nghề hiện nay, hoặc tác
dụng của việc cả nam và nữ cùng đứng tên trong các giấy tờ chứng nhận sử dụng
đất đai cũng nên được nghiên cứu.
13
Tóm tắt
• Phân tích kinh tế và phân tích xu hướng là việc cần làm trong ba lĩnh vực đặc
biệt: (1) đánh giá tác động kinh tế của các lựa chọn chính sách về tuổi nghỉ hưu;
(2) lượng hóa khối lượng công việc chăm sóc/chăm nom trong gia đình; và (3)
phân tích các xu hướng tương lai của lực lượng lao động để xác định các chiến
lược hiệu quả hơn cho đào tạo nghề.
Chính sách và khuôn khổ pháp lý: Đã có bước tiến quan trọng trong việc xây
dựng các khuôn khổ chính sách và pháp lý hữu ích. Các ưu tiên được nêu lên trong
tài liệu này bao gồm:
• Cần phối kết hợp các nỗ lực và hỗ trợ để đưa Luật Bình đẳng giới vào thực tiễn
và đảm bảo việc thực hiện luật. Cần làm tương tự đối với luật xuất khẩu lao động
và luật phòng chống bạo lực gia đình sau khi luật này được thông qua;
• Các chính sách nhằm vào các dịch vụ cho phụ nữ dân tộc thiểu số như tuyển
dụng và đào tạo thêm phụ nữ dân tộc thiểu số trở thành các nhà cung cấp dịch vụ,
cũng như các chính sách nhằm tăng cường khả năng tiếp cận với thị trường và kỹ
thuật cho nữ nông dân sẽ được dựa vào các cam kết trong Kế hoạch phát triển
kinh tế xã hội. Các chính sách này sẽ cung cấp nền tảng cho việc xác định nguồn
lực mục tiêu cho các lĩnh vực này;
• Các chính sách và chương trình về sức khỏe sinh sản, sức khỏe tình dục và
HIV/AIDS tập trung vào thanh niên, nam nữ chưa lập gia đình sẽ góp phần giảm
thiểu tác động của các hành vi mang lại rủi ro trong các lĩnh vực này. Tuy nhiên,
về mặt dài hạn, cần xem xét tới việc lập các chính sách toàn diện, thể chế hóa
việc cung cấp các hỗ trợ có kỹ năng và chuyên nghiệp để giải quyết các vấn đề
xã hội cũng như giúp đỡ những người đang đấu tranh để vượt qua những thay đổi
xã hội đang diễn ra mạnh mẽ;
• Trong lĩnh vực công việc chăm sóc/chăm nom gia đình, có thể lập các chính sách
giúp giảm nhẹ gánh nặng việc nhà cho người phụ nữ. Khi đã có một cơ sở kinh tế
để tập trung vào vấn đề này, các lựa chọn chính trị có thể đưa ra để thảo luận bao
gồm các chính sách nhằm khuyến khích và quy định việc phát triển và cung cấp
dịch vụ chăm sóc từ các nhà cung cấp dịch vụ tư nhân (ví dụ cho trẻ em, người
già hoặc người ốm), các chính sách nhằm đào tạo và chứng nhận hoặc các cá
nhân đủ điều kiện cung cấp dịch vụ chăm sóc, hoặc các dịch vụ được cung cấp
thông qua các chương trình cụ thể của chính phủ, ví dụ như thông qua cộng đồng.
Việc người cha được nghỉ chăm con có thể giúp xóa bỏ phân biệt giới và khuyến
khích nam giới chia sẻ gánh nặng với phụ nữ;
• Cần có một lộ trình toàn diện để tăng cường sự tham gia của phụ nữ vào việc ra
quyết định bằng việc xác định các chính sách cần thay đổi cũng như lập ra các
mục tiêu và các KHHĐ.
Thể chế và Tổ chức: đã có các thể chế, tổ chức và tiến trình tốt cho các lĩnh vực
truyền thống như sức khỏe, giáo dục và nông nghiệp. Bên cạnh đó, các tổ chức quần
chúng đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp cận với các hội viên. Cần tiếp tục xây
dựng hoặc thay đổi thể chế để giải quyết các vấn đề nảy sinh trong các lĩnh vực sau:
• Xây dựng năng lực cán bộ ở các cơ quan thuộc các lĩnh vực sức khỏe, giáo dục
và nông nghiệp và xây dựng năng lực cho cán bộ làm việc ở nông thôn để tăng
14
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
cường khả năng cung cấp các dịch vụ nhạy cảm về mặt văn hóa cho phụ nữ dân
tộc thiểu số;
• Các cơ quan liên quan cần xây dựng các chương trình hỗ trợ việc thực hiện các
mục tiêu đề ra trong KHHĐ 3 và Kế hoạch phát triển kinh tế xã hội 5 năm (2006-
2010);
• Thành lập các tổ chức mà theo quy định trong Luật Bình đẳng giới có trách
nhiệm thực hiện hoặc giám sát việc thực hiện luật này;
• Về mặt dài hạn, sau khi đã xây dựng các chính sách, có thể xây dựng các cơ cấu
thể chế hoặc trong các cơ quan hiện tại, hoặc ở các cơ quan mới, để thứ nhất,
cung cấp dịch vụ chăm sóc góp phần xóa bỏ gánh nặng việc nhà (chăm sóc trẻ
em, người ốm hoặc người già), thứ hai, cung cấp hỗ trợ chuyên nghiệp trong giải
quyết các vấn đề xã hội như các hành vi mang lại rủi ro, sức khỏe tình dục và bạo
lực gia đình. Về mặt ngắn hạn, các cán bộ trong các tổ chức hiện hành như cảnh
sát hoặc cán bộ y tế nên được đào tạo thêm cũng như nên có cơ cấu thưởng hợp
lý để góp phần tăng cường trợ giúp cho những người có nhu cầu;
• Thay đổi nhằm đơn giản hóa thủ tục đăng ký cho người di cư sẽ có khả năng cải
thiện tình trạng của người di cư ở các vùng thành thị.
Nguồn lực và chương trình: Với các chính sách và thể chế đã có, các chương trình
và dự án có thể được thực hiện bằng cách lồng ghép các ý kiến phản hồi vào chương
trình hoặc bằng việc tiến hành các dự án thí điểm. Các hoạt động này bao gồm:
• Thực hiện các dự án đổi mới nhằm tăng cường sự tiếp cận với các dịch vụ sức
khỏe, giáo dục và nông nghiệp của người dân tộc thiểu số, đặc biệt là phụ nữ;
• Xây dựng các dự án và thí điểm thực hiện để kết nối nữ nông dân một cách có
hiệu quả hơn với các thị trường và các nguồn lực họ có thể sử dụng để tăng năng
suất;
• Giải quyết vấn đề định kiến giới trong sách giáo khoa và chương trình giảng dạy
nhà trường bằng việc xây dựng và in mới tài liệu;
• Mở rộng thực hiện thí điểm việc đưa thêm tên phụ nữ vào giấy CNQSDĐ đã cấp
trước đây.
Đối với các chương trình khác, có thể cần phải thảo luận thêm và cần thêm nỗ lực để
phát triển, nhưng khi thực hiện dưới dạng thí điểm, chúng có thể có tác động tới việc
xây dựng các cách tiếp cận có tính thể chế hóa cao hơn trong tương lai. Các chương
trình sau thuộc dạng này:
• Các dự án và hoạt động cụ thể được thiết kế nhằm chuẩn bị cho phụ nữ đảm
đương các vị trí lãnh đạo và tham gia vào ra quyết định;
• Thí điểm để thử nghiệm các mô hình cung cấp dịch vụ chăm sóc khác nhau,
trong đó có cung cấp dịch vụ dựa vào cộng đồng như chăm sóc ban ngày hoặc
chăm sóc cho người ốm và người già;
• Thí điểm thực hiện các hoạt động nhằm hỗ trợ cho người di cư trước khi họ rời
khỏi làng xã của mình và khi họ tới nơi di cư. Sự hỗ trợ này có thể dưới hình
thức thông tin, đào tạo hoặc đường dây nóng cũng như các hỗ trợ khác. Việc này
có thể làm không chỉ với người di cư trong nước mà thông qua các đại sứ quán
Việt Nam có thể giúp đỡ người di cư ra nước ngoài.
15
Tóm tắt
Đối với các cơ quan Chính phủ
Về mặt thể chế, các đề xuất này có liên quan tới các cơ quan có quan hệ đặc biệt với
các vấn đề của phụ nữ như Ủy ban quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ hay Hội LHPN
Việt Nam, đồng thời với các bộ, ngành và các nhà tài trợ.
Ủy ban quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ đã làm tốt việc đảm bảo Kế hoạch phát
triển kinh tế xã hội và quá trình xây dựng KHHĐ có chú ý tới vấn đề giới, nhưng
điều quan trọng cần nhấn mạnh ở đây là vai trò giới hạn của họ trong việc thực hiện
các kế hoạch này, vốn chủ yếu được thực hiện bởi những cơ quan khác. Tuy nhiên,
để có thể thực hiện Luật Bình đẳng giới, một phần lớn trách nhiệm thuộc về Ủy ban
quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ và Hội LHPNVN. Họ cũng đóng vai trò trong việc
đưa các lĩnh vực mới vào chương trình nghị sự, ví dụ như các đề xuất do báo cáo
này đưa ra liên quan tới công việc chăm sóc. Trong vai trò phối kết hợp và giám sát
của mình, Ủy ban quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ sẽ cần làm việc với các cơ quan
khác để xây dựng các kế hoạch thực hiện KHHĐ 3 và xây dựng lộ trình để tăng
cường sự tham gia của phụ nữ trong lãnh đạo và ra quyết định.
Bộ LĐTB&XH cũng là một cơ quan có nhiều liên quan đến việc thực hiện nhiều nội
dung quan trọng nêu trong báo cáo này. Không chỉ vì họ là trung tâm trong các cuộc
bàn luận về lực lượng lao động, tuổi nghỉ hưu và người lao động di cư, mà còn vì
tiềm năng của họ trong cải thiện và mở rộng việc cung cấp các dịch vụ xã hội, trong
đó có dịch vụ chăm sóc. Để chuẩn bị sẵn sàng cho thách thức này, Bộ LĐTB&XH
sẽ cần xây dựng cách tiếp cận chiến lược và sắp xếp ưu tiên các hoạt động phản hồi
của mình, cũng như sẽ cần sự hỗ trợ từ các nhà tài trợ để làm được việc này.
Bộ Y tế, Bộ Giáo dục và Đào tạo và Bộ NN&PTNT là những cơ quan cần chịu trách
nhiệm đảm bảo các dịch vụ đến được với phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số. Bộ
NN&PTNT cùng với Hội LHPNVN và các ngân hàng sẽ là các cơ quan chính mở
rộng các dịch vụ cho nữ nông dân, còn Bộ Giáo dục và Đào tạo là cơ quan chịu trách
nhiệm xem xét lại sách giáo khoa nhằm loại bỏ các định kiến giới trong sách. Các đề
xuất nhằm nâng cao sức khỏe tình dục và sức khỏe sinh sản liên quan đặc biệt tới Bộ
Y tế.
Tổng cục Thống kê có thể đem lại sự đóng góp lớn bằng việc tham gia giúp đỡ xây
dựng và thực hiện một cuộc điều tra lực lượng lao động (cùng Bộ LĐTB&XH) và
sửa đổi Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam. Việt Nam có một số cơ quan
nghiên cứu tuyệt vời có thể tham gia vào phân tích các lĩnh vực được xác định như
phân tích công việc chăm sóc, các cách tiếp cận với người dân tộc thiểu số, các hành
vi mang lại rủi ro hoặc hiện trạng của người lao động di cư và gia đình họ.
Một cơ quan khác có liên quan tới các phát hiện trong báo cáo này là Bộ Tài chính.
Bộ Tài chính có thể hỗ trợ phân tích kinh tế về chi phí của công việc chăm sóc/chăm
nom trong gia đình và đưa chi phí này vào tính toán quốc gia. Bộ TN&MT cần đi
đầu trong việc tái cấp giấy CNQSDĐ để đưa cả tên phụ nữ vào cùng tên nam giới.
Cơ quan công an và Bộ Y tế cũng có liên quan vì đây là hai cơ quan cần cải tiến
cách phản ứng với và điều trị cho nạn nhân của bạo lực gia đình.
16
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
Đối với các nhà tài trợ
Các nhà tài trợ có tiềm lực để giúp các cơ quan Chính phủ hành động theo các đề
xuất trong báo cáo. Một số nhà tài trợ được đánh giá cao trong việc tài trợ cho các
nghiên cứu riêng biệt đã được công nhận, trong khi với lợi thế so sánh trong phân
tích kinh tế của mình, một số nhà tài trợ khác có thể cung cấp hỗ trợ kỹ thuật trong
phân tích các xu thế tương lai của lực lượng lao động, các vấn đề xung quanh lương
hưu, hoặc giúp đỡ xác lập các luận cứ kinh tế cho việc đầu tư vào công việc chăm
sóc trong tương lai. Các tổ chức tài chính quốc tế đóng vai trò quan trọng trong việc
giúp lồng ghép những ý kiến phản hồi nảy sinh trong quá trình hoạt động vào
chương trình của các bộ ngành, ví dụ vào quản lý đất đai, nông nghiệp, sức khỏe,
HIV/AIDS hay giáo dục.
Vài trong số các vấn đề được xác định đòi hỏi một sự hỗ trợ cho Chính phú được lập
kế hoạch và điều phối tốt, ví dụ trong việc giúp đỡ thực hiện Luật Bình đẳng giới,
hoặc xây dựng và thực hiện một chiến lược nhằm cung cấp dịch vụ chăm sóc, hoặc
giải quyết các hành vi mang lại rủi ro.
17
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
Giới thiệu
Bối cảnh
Trong thập kỷ vừa qua, Việt Nam đã đạt được những tiến bộ ấn tượng trong phát
triển kinh tế và xã hội. Trong thời gian từ năm 1993 tới năm 2002, kinh tế Việt Nam
đã tăng trưởng gấp đôi và giảm được gần một nửa số dân sống trong nghèo đói1. Tỷ
lệ biết chữ hiện nay đạt gần 95% và tuổi thọ trung bình là 71 năm (UNFPA và Cơ
quan thống kê dân số Mỹ, 2005). Kế hoạch Phát triển Kinh tế - Xã hội 2006-2010 -
tài liệu kế hoạch then chốt của quốc gia, khẳng định mối liên hệ không thể tách rời
giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội. Trong lĩnh vực này, thách thức lớn
nhất đối với Chính phủ là làm thế nào quản lý thành công sự chuyển tiếp sang nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với sự tham gia của mọi nhóm xã
hội, vì người nghèo và đáp ứng được các vấn đề về giới.
Trong khu vực, Việt Nam được biết đến là nước khá về bình đẳng giới và đã từng có
khả năng thu hẹp khoảng cách giới trong các lĩnh vực như giáo dục, tiếp cận chăm
sóc sức khỏe và một số khía cạnh của công ăn việc làm2. Ở những nơi mà các lợi ích
chưa đến được tất cả mọi người thì các vấn đề về bình đẳng giới thường bị ảnh
hưởng bởi những yếu tố như tuổi, dân tộc và khác biệt vùng, đặc biệt là giữa thành
thị và nông thôn. Có thể cần có những sáng kiến tập trung vào các nhóm và các
vùng địa lý đặc biệt đang bị tụt hậu phía sau.
Cùng với sự tăng trưởng ngoạn mục đang tiếp diễn ở Việt Nam, nhiều thay đổi
mạnh mẽ cũng đang diễn ra trong đời sống của cả nam giới và nữ giới, đặc biệt
trong lực lượng lao động. Trong nhóm tuổi từ 15 – 60, tỷ lệ nữ giới tham gia vào lực
lượng lao động ở Việt Nam là 83% và thuộc các nước cao nhất trên thế giới (Báo
cáo phát triển Việt Nam 2004), trong khi tỷ lệ này ở nam giới là 85%. Tuy nhiên,
không phải lúc nào nữ giới cũng có cơ hội cạnh tranh trên một sân chơi ngang bằng
với nam giới: họ không tiếp cận được với các cơ hội như nam giới trong đào tạo kỹ
năng và phải đối mặt với sự phân biệt trong tuyển dụng. Trong bối cảnh nền kinh tế
đang thay đổi, sẽ cần phải tiếp tục phân tích và cần có thay đổi về chính sách để đảm
bảo phụ nữ và nam giới cùng có khả năng sử dụng các cơ hội như nhau để đóng góp
và hưởng thành quả của tăng trưởng kinh tế. Thay đổi kinh tế kéo theo thay đổi xã
hội trong cộng đồng và trong gia đình, đặc biệt trong bối cảnh của xu hướng di cư
trong nước. Nhiều nguy cơ và vấn đề mới nảy sinh, ví dụ sự thay đổi cách lây nhiễm
HIV/AIDS hay lạm dụng chất gây nghiện cần được giải quyết bằng các dịch vụ và
kỹ năng phù hợp.
Trong bối cảnh này, việc theo dõi và phản hồi với những thay đổi về khoảng cách
và các quan hệ giới đang đối mặt với những thách thức đáng kể. Các nhà tài trợ và
1
Năm 1993, 58 % dân số sống trong nghèo đói, so với 29% năm 2002 (NHTG Báo cáo Phát
triển Việt Nam 2004). Theo chuẩn mức nghèo Việt Nam, số người nghèo cũng giảm hơn một
nửa, từ 17,5% năm 2001 xuống còn 7% năm 2005 (KHPTKTXH, 2006)
2
Tóm tát quá trình tăng trưởng của Việt Nam có thể tìm thấy trong Phân tích tình trạng giới Việt
Nam của ADB (2005).
19
Giới thiệu
Chính phủ đã có lịch sử hợp tác lâu dài trong các vấn đề này và đã đạt được kết quả
cao trong việc xây dựng Chiến lược 10 năm (2001-2010) và Kế hoạch 5 năm Hành
động vì Sự tiến bộ của Phụ nữ (KHHĐ 2: 2001-2005) vào năm 2000, tiếp theo là
chiến lược giảm nghèo của Việt Nam và Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và
giảm nghèo vào năm 2001. Đây là thời kỳ các nhà tài trợ cùng tham gia và hỗ trợ Ủy
ban quốc gia về sự tiến bộ của Phụ nữ trong việc xây dựng bản phân tích hiện trạng
giới và KHHĐ 2. Các nhà tài trợ cũng giúp đỡ để đảm bảo sự thống nhất với Chiến
lược toàn diện về tăng trưởng và giảm nghèo. Thời kỳ này cho thấy rõ ràng rằng, các
nhà tài trợ và Chính phủ cùng làm việc theo một khuôn khổ, với các ưu tiên và các
mục tiêu được nhất trí để đạt tới các thành quả trong bình đẳng giới ở Việt Nam.
Tuy nhiên, cho tới năm 2005, các nỗ lực nhằm duy trì sự phối kết hợp này không
theo kịp được sự phát triển nhanh chóng của Việt Nam. Trong khi có sự nhất trí cho
rằng thực sự đã đạt được nhiều tiến bộ, vẫn còn có những quan điểm khác về các ưu
tiên dành cho các hướng đi và hành động trong tương lai. Các nhà tài trợ chuyển
sang các phương thức hỗ trợ như cho vay dựa vào chính sách và xuất hiện mối lo
ngại rằng cuộc đối thoại về bình đẳng giới không theo kịp.Các thảo luận này xảy ra
vào thời gian Chính phủ đang soạn thảo kế hoạch phát triển quốc gia mới, Kế hoạch
Phát triển Kinh tế - Xã hội 2006-2010 và KHHĐ thứ ba 2006-2010 (POA3). Sự xuất
hiện đúng lúc này dẫn tới việc phối hợp nỗ lực tái tập trung vào chương trình nghị
sự về giới và xây dựng khuôn khổ chung cho các ưu tiên và hành động để từ đó các
bên tham gia khác nhau có thể cùng tiến bước.
Vào thời điểm này, báo cáo này cố gắng thâu tóm một khối lượng đáng kể thông tin
và các phát hiện trong các tài liệu và các nghiên cứu được tiến hành trong thời gian
gần đây về các vấn đề giới ở Việt Nam (xem hộp 1). Trong cố gắng này, báo cáo đã
thu thập các vấn đề then chốt để đưa vào đối thoại chính sách mà phần nhiều trong
số này đã từng được sử dụng để đề xuất các ưu tiên trong KH PTKTXH và KHHĐ
3. Công việc này được tiến hành với mục tiêu nhằm cung cấp nền tảng cho (a) phối
kết hợp các vấn đề giới vào đối thoại chính sách giữa các bên tài trợ với Chính phủ;
(b) xác định các can thiệp ưu tiên đáp lại vấn đề về giới để các nhà tài trợ hỗ trợ; và
(c) hỗ trợ Chính phủ xây dựng KH PTKTXH và KHHĐ 3 nhạy bén về giới.
Mục tiêu và Phương pháp luận
Đánh giá tình hình giới Việt Nam được khởi đầu như một quá trình tham gia, qua
đó, việc phân tích và đối thoại về các vấn đề giới đưa đến kết quả một sự hiểu biết
và nhất trí chung giữa Chính phủ và các nhà tài trợ đối với các ưu tiên, mục tiêu và
mục đích về giới nên được thực hiện trong các chương trình và dự án của mình,
cũng như lập biểu đồ các lĩnh vực cần nghiên cứu và đối thoại trong tương lai.
Bên cạnh cuộc điều tra về nam giới và nữ giới ở Việt Nam được tóm tắt trong hộp 1,
quá trình phối kết hợp này đã dựa trên 3 báo cáo cơ sở. Đánh giá về giới chủ yếu
được rút ra từ các tài liệu này và cố gắng nêu bật các phát hiện chung với mục đích
phác thảo các lĩnh vực có thể cần hành động và can thiệp trong tương lai. Quan tâm
tới sự khúc chiết và ngắn gọn, báo cáo mang tính tổng hợp hơn là nhắc lại khối
lượng công việc phong phú và rộng rãi của các hoạt động trên.
20
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
Hộp 1. Các báo cáo chính đóng góp cho Đánh giá giới Việt Nam
Phân tích hiện trạng giới Việt Nam (ADB 2005)
Phân tích hiện trạng giới cung cấp cái nhìn tổng quan toàn diện, tổng hợp các vấn đề về bình đẳng giới
và các chỉ số phát triển kinh tế - xã hội cho phụ nữ Việt Nam. Các khía cạnh giới được thu thập trong
những lĩnh vực sau: nghèo đói, sự tham gia của phụ nữ vào nền kinh tế, tiếp cận vốn, giáo dục, sức
khỏe, quyền hợp pháp, bạo lực, chính trị và ra quyết định, các chính sách và thể chế của chính phủ, và
lồng ghép giới và phối hợp chiến lược. Báo cáo kết luận: cho dù đã đạt được những bước tiến triển
nhưng văn hóa vẫn đang ảnh hưởng tới quan hệ giới, sự tồn tại dai dẳng của bất bình đẳng giới dễ đẩy
các hộ gia đình có phụ nữ làm chủ hộ vào nghèo đói, phụ nữ phải làm việc nhiều giờ, hạn chế sự tiếp
cận của phụ nữ với các nguồn lực, thiếu đại diện nữ giới trong việc ra quyết định, đặc biệt ở cấp địa
phương và sự tồn tại dai dẳng của bạo lực gia đình. Trong các vấn đề được xác định có vấn đề về
khoảng cách giữa phụ nữ dân tộc thiểu số với phụ nữ người Kinh và người Hoa, các rào cản tham gia
kinh tế, áp lực xã hội gây nên bởi di cư và sự lan truyền của HIV/AIDS.
Chuẩn bị cho Tương lai: Các chiến lược ưu tiên nhằm thúc đẩy bình đẳng giới ở Việt Nam (Kabeer
et al 2005) Tài liệu thảo luận chuyên đề của UNDP và NHTG
Trên cơ sở tham vấn rộng rãi với các cơ quan chính phủ, xã hội dân sự và các nhà tài trợ, tài liệu sử
dụng một bộ tiêu chuẩn chọn lọc để xác định các lĩnh vực chính sách ưu tiên cho đối thoại và nghiên
cứu trong tương lai. Năm lĩnh vực ưu tiên được xác định hướng tới bình đẳng giới ở Việt Nam bao
gồm: 1) xóa bỏ khoảng cách giới về cơ hội kinh tế của nam và nữ, đặc biệt trong trả công lao động và
phân bổ thời gian cùng khối lượng công việc; 2) cải thiện sự tiếp cận các dịch vụ chăm sóc xã hội có
chất lượng và nhu cầu chuyên nghiệp hóa công việc chăm sóc xã hội; 3) giải quyết các vấn đề về sức
khỏe sinh sản của phụ nữ, bao gồm tỷ lệ nạo phá thai cao, tư tưởng thích sinh con trai và các hành vi
tình dục rủi ro; 4) tác động của bạo lực gia đình đối với phụ nữ; và 5) sự tham gia còn hạn chế của phụ
nữ vào ra quyết định công, cả về số lượng lẫn năng lực hành động lãnh đạo của họ.
Tài liệu này cũng kêu gọi cần có thêm số liệu thống kê riêng cho từng giới, thông tin và nghiên cứu về
các vấn đề giới ở Việt Nam, cũng như cần có các khởi xướng nhằm vào việc xóa bỏ khoảng cách giữa
luật pháp và sự thực hiện luật pháp, đồng thời cần tăng cường nhận thức về các vấn đề bình đẳng giới.
Điều tra về nam nữ trong hộ gia đình ở Việt Nam. Viện KHXHVN 2006
Vào năm 2005, Viện KHXHVN đã tiến hành một cuộc điều tra với 4.716 nam và nữ, tập trung vào tình
trạng hiện tại của các mối quan hệ giới trong gia đình. Các phát hiện quan trọng của nghiên cứu này
đưa ra số liệu mới về việc làm, trong đó có việc làm tại nhà, sự khác biệt trong tiếp cận và sử dụng các
dịch vụ chăm sóc sức khỏe giữa nam và nữ, tỷ lệ tham gia của trẻ em gái và trẻ em trai trong giáo dục,
sử dụng thời gian và việc ra quyết định trong gia đình, nhận thức và giá trị giới, định kiến giới trên các
phương tiện thông tin đại chúng lĩnh hội bởi nam và nữ cũng như vấn đề bạo lực gia đình ở Việt Nam.
Phân tích này cho thấy có khoảng cách giới về trình độ chuyên môn, với nguyên nhân sâu xa bắt nguồn
từ lợi ích thấp hơn của giáo dục đối với nữ học sinh và vai trò sinh sản và chăm sóc mà phụ nữ phải
đảm đương. Có nhiều yếu tố ảnh hưởng tới quan hệ giới, trong số đó có các giá trị xã hội và sự xã hội
hóa. Có một tỷ lệ lớn nam và nữ cùng coi nam giới là trụ cột trong gia đình, còn phụ nữ chỉ là người
chăm sóc. Cả nam và nữ thường thấy hình ảnh người phụ nữ trên truyền hình thường với vai trò và
công việc truyền thống, trong khi hình ảnh nam giới thường đi liền với các hội nghị và các chức vụ lãnh
đạo. Phân tích này nhấn mạnh cách tiếp cận toàn diện nhằm ngăn chặn bất bình đẳng giới cần tập trung
vào thay đổi định kiến giới ở cả nam và nữ trong các chuẩn mực, giá trị và thực tiễn.
21
Giới thiệu
Phân tích giới trong Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam 2004 (NHTG 2006)
Phân tích giới trong Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam 2004 đưa ra cái nhìn tổng quan về mặt
nhân khẩu học trong thành phần hộ gia đình Việt Nam trước khi tập trung vào phân tích bốn lĩnh vực
quan trọng là việc làm và thu nhập, giáo dục, sử dụng đất và tiếp cận vốn. Phân tích này đặc biệt hữu
dụng vì nó cung cấp số liệu về hoàn cảnh các nhóm phụ nữ cụ thể đang phải đối mặt, bao gồm phụ nữ ở
các độ tuổi khác nhau, phụ nữ dân tộc thiểu số và phụ nữ nông thôn. Các phát hiện của báo cáo này chỉ
ra số lượng phụ nữ lao động tự sản xuất kinh doanh trong nông nghiệp cũng như các công việc phi
nông nghiệp, cho thấy sự thiếu hụt các số liệu đáng tin cậy để có thể so sánh sự tiếp cận của nam giới
và nữ giới với tín dụng, cho thấy khoảng cách giới tiếp diễn trong việc đạt tới các tiêu chuẩn giáo dục
cao hơn là điều ảnh hưởng tới các cơ hội kinh tế và phát triển kỹ năng của phụ nữ, và chỉ ra sự cần thiết
phải có các nghiên cứu tiếp nối và thông tin về các dịch vụ chăm sóc, đặc biệt là chăm sóc trẻ em.
Tất cả các báo cáo này đều có thể được tìm thấy trên trang web http://www.worldbank.org/vn của Ngân
hàng thế giới trong mục Các ấn phẩm và Báo cáo.
Tiếp theo, một khuôn khổ được sử dụng để phân tích các phát hiện chính của các
báo cáo này, mục đích nhằm xác định môi trường thúc đẩy cho bình đẳng giới ở Việt
Nam có quan tâm tới môi trường kinh tế, xã hội, chính trị và văn hóa của đất nước.
Khuôn khổ này bao gồm năm hợp phần được sử dụng trong việc phân tích cho từng
vấn đề:
• Hợp phần thứ nhất xem xét các nghiên cứu và thông tin hiện có về vấn đề giới và
các khoảng cách, xu hướng và quan hệ nhân quả;
• Hợp phần thứ hai phân tích khuôn khổ chính sách và luật pháp hiện tại để giải
quyết từng vấn đề;
• Hợp phần thứ ba xem xét cách thức mà các tổ chức, cơ quan liên quan hỗ trợ
bình đẳng giới;
• Hợp phần thứ tư xem xét các nguồn lực và các chương trình hoạt động hiện có để
đáp ứng vấn đề; và cuối cùng,
• Hợp phần thứ năm quan tâm tới các thái độ, chuẩn mực và hành vi hiện hành
đang khuyến khích hoặc hạn chế các thành tựu về bình đẳng giới (Hình 1).
Mỗi trong số năm hợp phần này có thể H×nh 1. C¸c hîp phÇn cña c¸c vÊn ®Ò giíi trong
m«i tr−êng kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ x∙ héi
được xem như một yếu tố thúc đẩy
hoặc hạn chế việc thực hiện từng vấn
đề cụ thể. Trong bối cảnh này, nghiên Sè liÖu vµ
cứu và thông tin được hiểu là các số Nghiªn cøu
ChÝnh s¸ch
liệu và bằng chứng tạo nên vốn hiểu vµ khu«n khæ
Th¸i ®é,
biết để đánh giá sự thiếu hụt, các vấn chuÈn mùc
luËt ph¸p
G Tuæi
đề nảy sinh và theo dõi sự thay đổi. vµ hµnh vi I D©n téc
Chính sách và khuôn khổ pháp luật bao X Khu vùc
gồm các văn bản chính sách, các luật
và các quy định do các cấp, ngành đề Nguån lùc
vµ th«ng tin
ThÓ chÕ
ra. Trong khuôn khổ môi trường, các
thể chế bao gồm Chính phủ, các cơ
quan chính quyền, nơi làm việc và xã
hội dân sự. Hợp phần nguồn lực bao
22
Đánh giá tình hình Giới ở Việt Nam
gồm việc phân bổ các nguồn tài chính, con người và thông tin cho phép các cơ quan
và nhân dân đưa chính sách vào thực tiến và mang lại kết quả. Cuối cùng, thái độ,
chuẩn mực và hành vi bao gồm các nhận thức phổ thông, văn hóa và truyền thống là
nền tảng của sự chấp nhận các thay đổi trong vai trò và quan hệ giới của người dân.
Báo cáo Đánh giá giới Việt Nam cũng sử dụng các tiêu chí để lựa chọn các đề xuất
ưu tiên do Kabeer et al, 2005 đưa ra. Ưu tiên lớn nhất được dành cho các đề xuất: 1)
sát với chính sách tăng trưởng vì người nghèo của Chính phủ Việt Nam; 2) giải
quyết các vấn đề bình đẳng giới trên cơ sở chú ý tới quyền con người; 3) tác động
tới số đông nhất những người sẽ được hưởng lợi từ sự cải thiện; 4) có tác động cấp
số nhân hoặc tác động thứ cấp tới việc giải quyết các vấn đề giới khác; và/hoặc 5)
giải quyết nguyên nhân căn bản của bất bình đẳng giới hơn là chỉ giải quyết các biểu
hiện bên ngoài của vấn đề giới.
Kết cấu của báo cáo
Báo cáo được chia làm ba phần chính:
Phần thứ nhất nhìn lại một số xu hướng cho đến nay trong việc xóa bỏ khoảng cách
giới, tập trung vào các chỉ số then chốt như tiếp cận chăm sóc sức khỏe, giáo dục và
sự tham gia. Nhờ có chính sách và khuôn khổ thể chế phù hợp, hầu hết các xu hướng
này là tốt và sẽ tiếp tục đi theo hướng tốt, mặc dù ở tốc độ chậm hơn. Thông điệp
chính của phần này là Chính phủ Việt Nam đã đạt được thành tựu lớn nhưng một vài
nhóm bị tụt hậu trong tiến trình này và một vài chỉ số không đạt sự tiến bộ như các
chỉ số khác. Phần này kết thúc bằng việc kêu gọi thêm nguồn lực và sự can thiệp có
mục tiêu cụ thể vào một vài lĩnh vực then chốt để đảm bảo đạt tiến bộ.
Phần thứ hai xem xét bối cảnh phát triển và thay đổi ở Việt Nam. Phần này xác định
các lĩnh vực chưa có được sân chơi ngang bằng dẫn tới sự hạn chế lớn hơn các cơ
hội của phụ nữ, đồng thời phần này cũng tập trung vào thay đổi kinh tế và cách thức
phụ nữ và nam giới nắm bắt cơ hội mới thế nào. Trong khi việc thực hiện các chính
sách phù hợp hiện nay có thể mang đến cải thiện thì cần tiếp tục đối thoại để có thể
giải quyết một số vấn đề. Tăng cường việc giám sát tình hình và thực hiện các
nghiên cứu cụ thể có thể giúp tạo ra cơ sở cho đối thoại này và dẫn tới những thay
đổi và cải thiện.
Phần thứ ba và là phần cuối cùng nói về thay đổi xã hội diễn ra cùng với sự phát
triển kinh tế. Các ví dụ về khía cạnh giới của một số trong số các vấn đề mới nảy
sinh từ thay đổi nhanh chóng về kinh tế và xã hội được nêu ra, đồng thời đưa ra các
khuyến nghị về các phương thức mới nhằm đối diện và giải quyết các vấn đề này.
23
