Vì sao du lịch lại là yếu tố quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học
Đầu năm nay, tại Hội nghị các Bên tham gia Công ớc ĐDSH tại Bratislava, Bộ Môi trờng,
Bảo tồn thiên thiên và An toàn Hạt nhân Liên bang Đức đã đệ trình tại hội nghị
báo cáo của Liên bang trong đó có đề xuất để Hội nghị các Bên tham gia quyết định
xây dựng " Hướng dẫn toàn cầu về ĐDSH và Du lịch bền vững".
Vì sao du lịch lại là yếu tố quan trọng
trong bảo tồn Đa dạng sinh học
ThS. Annalísa Koeman (BSc Hons Geog, MEMD)
Sustainable Tourism Advisor, IUCN Vietnam
ĐẶT VẤN ĐỀ
Đầu năm nay, tại Hội nghị các Bên tham gia Công ớc ĐDSH tại Bratislava, Bộ Môi tr-
ờng, Bảo tồn thiên thiên và An toàn Hạt nhân Liên bang Đức đã đệ trình tại hội nghị
báo cáo của Liên bang trong đó có đề xuất để Hội nghị các Bên tham gia quyết định
xây dựng " Hướng dẫn toàn cầu về ĐDSH và Du lịch bền vững".
Đây là lần đầu tiên du lịch đợc chính thức đa vào chơng trình nghị sự của Công ớc
ĐDSH. Du lịch đã kích động cuộc tranh cãi đáng kể giữa các chính phủ và các quan sát
viên của các NGO, phần lớn là do thiếu đề xuất về xem xét các nhóm dân tộc bản xứ
và các giải pháp dựa vào cộng đồng đối với du lịch và các vấn đề ĐDSH. Vấn đề du
lịch đợc để lại trong cuộc họp tới đây của Cơ quan chuyên môn của Công ớc ĐDSH
về Hớng dẫn Khoa học, Kỹ thuật và Công nghệ vào tháng 5 năm 1999.
Vì sao lại đa du lịch vào công ớc ĐDSH ? các chủ đầu tư tin rằng Công ước ĐDSH sẽ
là một phương tiện đầy hứa hẹn để đa ra áp dụng hớng dẫn du lịch toàn cầu và làm
cho ngành công nghiệp du lịch hành động theo cách có trách nhiệm với môi trờng hơn,
bởi vì:
• Công ước có 175 Bên ký kết;
• công ước giải quyết rõ ràng các vấn đề sử dụng bền vững ĐDSH ( trong đó du
lịch là một mục đích sử dụng);
• công ước có bổn phận pháp lý đối với các bên ký kết tuân thủ các điều và các
khoản quy định đợc thơng lợng;
• công ước là một trong số ít các quy trình có đợc sự xác nhận của cấp chính phủ
với phạm vi rộng và sức mạnh pháp lý để lôi cuôn sự tham gia của các nhóm
ngời dân bản xứ (Johnston,A,1998).
Đối với điểm cuối cùng cần có giải thích đôi chút. Điều 8(j) của Công ớc ĐDSH đồi
hỏi các chính phủ bảo vệ và khuyến khích các hệ thống tri thức bản địa phục vụ cho
bảo tồn và sử dụng bền vững ĐDSH. Tri thức bản địa này có thể và cần phải lập luận
là, một bộ phận cốt yếu trong kinh nghiệm du lịch sinh thái. Nhiều dân tộc bản xứ
sống trong hoặc gần các khu bảo tồn và vì vậy, bất kỳ một sáng kiến bảo tồn nào- nh
du lịch sinh thái cần đợc xem xét- đều nên đa vào.
Tuy nhiên, đa số các thờng hợp cho đến này khi mà ngời dân bản xứ đợc lôi cuốn vào
hoạt động du lịch, họ bị bóc lột (do những cám dỗ của du lịch) và chỉ nhận đợc các lợi
ích ít ỏi. Về vấn đề này, sự tăng trởng và phổ biến du lịch sinh thái hay du lịch tại các
khu bảo tồn chỉ là mối lo ngại, bởi các tác động tiềm tàng đến ĐDSH và mối đe doạ
đối với các nền văn hoá bản địa và các nguồn tài nguyên truyền thống khác.
Hy vọng là, bằng việc đa du lịch vào Công ớc ĐDSH và xây dựng các tiêu chuẩn môi
trờng và kiểm soát đối với ngành du lịch tuân thủ với (quản lý bên cung hơn là quản lý
bên cầu), có thể biến du lịch sinh thái thành một công cụ đích thực cho công tác bảo
tồn bằng nhiều cách khác nhau, trong đó có lôi cuốn các cộng đồng địa phơng và bản
xứ cùng tham gia.
Nói một cách khác, sự thành công của các nỗ lực bảo tồn và bảo vệ ĐDSH còn tuỳ
thuộc vào việc lôi cuốn các dân tộc bản xứ địa phơng cùng tham gia, trong đó thành
công của du lịch sinh thái là một lực tích cực cho công tác bảo tồn, và quá trình phát
triển kinh tế-xã hội cũng phụ thuộc vào quá trình lôi cuốn các dân tộc bản xứ địa ph -
ơng.
Một số mục dới đây trích từ dự thảo đề xuất này. Các ban có thể đọc trong địa chỉ
website dới đây:
http://www.mtnforum.org/mtnforum/archives/reportspubs/library/gfme97a.htm
1. Ý nghĩa quan trọng của du lịch
• Du lịch là một trong những ngành kinh tế tăng trưởng nhanh nhất trên thế giới;
• Du lịch chiếm 10% sản lượng ròng thực tế của Thế giới;
• Đối vơi nhiều nớc và các quốc gia đảo, du lịch là ngành kinh tế lớn nhất trong
đó các nớc này phụ thuộc để phát triển nhiều ngành kinh tế khác của mình;
• Du lich quốc tế đã tăng 25 lần từ năm 1950 đến 1997 (tới 617 triệu khách du
lịch);
• Nếu các xu thế này vẫn tiếp tục, cứ 20 năm nữa thì du lịch sẽ tăng gấp đôI;
• NHƯNG, không thể quên về cấu thành của du lịch quốc tế- hiện tại vẫn bị
Châu Âu và Bắc Mỹ chi phối- nhng đang trải qua mức tăng trởng đáng kể về
số lợng du khách từ châu á (và các du khách châu á đi du lịch trong khu vực);
• Hơn nữa, chúng ta không đợc quên du lịch trong nớc- càng ngày càng có nhiều
ngời đI du lịch trong nớc mình. Thị trờng du lịch trong nớc của các nớc châu á
rất tiềm tàng, khi xét đến số dân đông của các nớc này. Việt Nam không phải
ngoại lệ;
• Các mô hình du lịch đang ngày càng đa dạng, các hoạt động du lịch mới đang đ-
ợc phổ biến, ví dụ nhu cầu tăng lên đối với việc giải trí tại các khu vực thiên
nhiên, nh trèo núi, bơi xuồng calac, lặn, tàu lợn, ăn ở trên tuyết... thờng là ở các
khu vực nhạy cảm và mỏng manh;
• Du lịch định hớng thiên nhiên đã tăng trởng hơn bất kỳ ngành nào khác;
• Do vậy, du lịch đã tiến sâu vào các vùng xa và đến nay tiến vào các khu vực
thiên nhiên cha có ai động đến;
• Mức tăng trởng về số lợng các cơ sở du lịch quy mô lớn và các thế giới giải trí
nhân tạo, nh các khu vờn ngày nghỉ, các vùng biển, các sân gôn, các khu nghỉ
ngơi, các thế giới tiêu khiển và vùng nớc, các công viên văn hoá... thờng nằm
trong hay ở gần các khu vực cảnh quan hấp dẫn và các hệ sinh thái nhạy cảm;
• Ngày càng coi trọng đến 'du lịch sinh thái' và ' du lịch bền vững dựa vào cộng
đồng'- nhận thức ngày càng tăng của bên cung, nghĩa là dựa vào cộng đồng, các
mô hình phát triển du lịch tạo ra tiềm năng lớn cho công tác bảo tồn ĐDSH .
2. Sự phụ thuộc của Du lịch đối với ĐDSH
ĐDSH là cơ sở chủ yếu cho nhiều hoạt động du lịch.
Du lịch phụ thuộc vào môi trờng sạch. Càng ngày có nhiều du khách chỉ tìm kiếm các
môi trờng thiên nhiên không bị phá huỷ và các cảnh đẹp thiên nhiên ngoạn mục.
Ngoài các điểm du lịch truyền thống, nh các vùng bờ biển, các hồ và các núi, càng ngày
càng có nhiều khu vực thiên nhiên đặ biệt hấp dẫn và bất thờng đã đợc phát triển
phục vụ du lịch, ví dụ các dãy núi cao và dải băng hà, các đồng cỏ và các bãi hoang
mạc, các thuỷ vực thiên nhiên hay các rạn san hô. Ngay cả những khu vực xa xôi khó
đI lại, nh các rừng ma nhiệt đới, Nam cực và Bắc cực đang mở ra cho các du khách a
mạo hiểm.
Đôi khi những khu vực này lại rất nhạy cảm về sinh thái và đã đợc chỉ định làm các
khu bảo tồn, và chính xác ra là vì lý do này. Do vậy, các hoạt động du lịch lại ngày
càng đối kháng với các nỗ lực bảo tồn. Một ván đề cần đợc hoà giải với một vấn đề
khác.
3. Các vấn đề nan giải mà du lịch gây ra đối với ĐDSH
Các xu thế hiện nay trong du lịch quốc tế và du lịch trong nớc gây ra một số vấn đề
đối với ĐDSH. Số lợng các du khách tăng lên cũng nh cờng độ các hoạt động du lịch
có thể gây ra các tác động tiêu cực, gián tiếp lẫn trực tiếp đối với môi trờng thiên
nhiên.. Du lịch còn có thể làm phức tạp thêm các vấn đề hiện có, tạo ra những vấn đề
mới:
• chuyển đổi mục đích sử dụng đất, khai khẩn đất đai, dành đất xây dựng khách
sạn, các khu giải trí, vui chơi, nghỉ ngơi, sân gôn, đờng sá, sân bay- các hậu quả
là mất nơi c trú của động vật hoang dã, xáo trộn các mô hình sinh sản và nuôi
dỡng, tuyệt chủng cục bộ, tử vong động vật hoang dã..;
• lấp các diện tích đất ngập nớc, phá huỷ các cánh rừng ngập mặn- mất nơi c
trú, v.v;
• phá rừng do tiêu thụ củi đun đáp ứng các nhu cầu của khách du lịch và phát
triển du lịch- mất nơi c trú v.v;
• huỷ diệt rừng do tăng các sự cố cháy rừng tại các khu du lịch ( hút thuốc lá);
• ô nhiễm không khí do giao thông- du lịch quốc tế chiếm đến 60% hoặc đi lại
bằng đờng hàng không nhiều hơn và do vậy, đã góp phần quan trọng trong ô
nhiễm khí quyển thé giới từ nguồn du lịch này. Tại địa phơng, ô nhiễm do xe
cộ ở một số điểm du lịch đã diễn ra tại các điểm tập trung, gây chết hoặc gây
còi cọc các thảm thực vật;
• đa vào áp dụng các loài nhập ngoại do các du khách và các phơng tiện giao
thông mang đến;
• tử vong các động vật hoang dã (đờng sá và ô nhiễm);
• xáo trộn các mô hình sinh sản và nuôi dỡng do các khách du lịch ( nh các loại
rùa đầu gỗ, cá voi);
• tái cấu trúc địa mạo, nh xây dựng các sân gôn và các khu bến tầu đậu-các thay
đổi đối với các diện tích nớc địa phơng;
• nhiễm bẩn các thuỷ vực và các nguồn nớc, do thuốc trừ vật hại/phân bón chảy
tràn từ các sân gôn- gây bệnh tật và tử vong cho các hệ động thực vật;
• xây dựng trên các đùn cát nhạy cảm, gây ra xói mòn, thay đổi mặt bãi biển, mất
nơ c trú trên các đùn cát;
• xả nớc thải cống và chất thải không kiểm soát nổi và làm nhiễn bẩm các
nguồn nớc, các thuỷ vực, biển- làm chết và bệnh tật các hệ động thực vật thuỷ
sinh;
• đổ rác từ thuyền du lịch, đồng thời rò rỉ dầu, sử dụng các thuyền có động cơ
ồn ào và gây ô nhiễm, huỷ hoại các rạn san hô do thả neo đậu;
• hái lợm và huỷ hoại đến san hô do du khách đI dạo trên các rạn, do những ngời
bán đồ lu niệm, trong nhiều trờng hợp nghiêm trọng dẫn đến xói mòn các vùng
ven bờ không đợc bảo vệ và bờ biển;
• hái lợm các " đồ lu niệm" thiên nhiên từ các rạn san hô, các hang, rừng và tiêu
thụ các động vật hoang dã;
• xói mòn, trợt đất, do khai khẩn các khu vực trên núi để là các bãi trợt tuyết- làm
xáo trộn các mô hình sinh sản và nuôi dỡng và huỷ diệt các nơi c trú;
• thiếu nớc do khai thác các nguồn nớc và nớc ngầm cho các sân gôn, các nơi
nghỉ ngơi, các bề bơi, dẫn đến khan hiếm cục bộ và xâm mặn ( các du khách
sử dụng gấp 6-10 lần lợng nớc sử dụng tại địa phơng)- gây xáo trộn các mô
hình sinh sản và nuôi dỡng, gây chết thảm thực vật;
• xây dựng các tổ hợp giải trí nghỉ ngơi quy mô rộng lớn và xây dựng các cơ sở
hạ tầng liên quan trong và gần các vờn quốc gia- phá huỷ các nơi c trú, gây các
tác động tiếng ồn và ô nhiễm;
• xây dựng các nhà khách, các phòng karaoke, các sân gôn, v.v. trong các vờn
quốc gia- phá huỷ các nơi c trú, gây tác động tiếng ồn và ô nhiễm;
• tích luỹ rác- gây tử vong cho các động vật hoang dã ( ví dụ nuốt phải các túi
nhựa tổng hợp)...
Và danh sách này còn kéo dài.
Một điểm trong các điều đáng quan tâm trên là nhu cầu và tiêu thụ các sản phẩm của
hệ động thực vật, để cung cấp dịch vụ cho ngành công nghiệp du lịch ( ví dụ nh tiêu
thụ gỗ củi và hái lợm hoa phong lan tại Sapa), cũng nh nhu cầu của các du khách về
các đồ lu niệm " ngoại" và " thịt rừng" ( trong một số nền văn hoá, việc tiêu thụ các
động vật hiếm, ngoại và đắt tiền, là một dấu hiệu về hiện trạng và tầm quan trọng,
hoặc liên quan đến " các đặc điểm "tăng cờng sức khoẻ").
Các mối đe doạ đến ĐDSH, do việc hái lợm và tiêu thụ hoa phong lan, san hô, các
động vật rừng, nh gấu, lợn rừng, hơu nai, rắn, báo, hổ, cầy giông, vv. và các loài động
vật biển, nh hải cẩu, mai rùa biển, chim,..v.v. đang gia tăng trong ngành du lịch. Tại
Việt Nam, vấn đề này thấy rõ tại các điểm du lịch nh Tam Đảo, Hạ Long, Nha Trang
và Sa Pa. Tuy nhiên, thật khó có thể rạch ròi đợc các tác động du lịch về lĩnh vực này
với với mức độ gia tăng trong buôn bán các loài động vật hoang dã.
Tại nơi nào phát triển du lịch đợc xúc tiến mà không có quy hoạch, hoặc không chú ý
trong quy hoạch, hay đợc tiến hành mà không nhận thức về các giá trị của ĐDSH và
các tác động tiềm tàng đối với ĐDSH , thì du lịch có thể dẫn đến tình trạng sử dụng
quá mức các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Tại các khu bảo tồn, điều này còn có thể
dẫn đến xung đột với các mục tiêu bảo tồn.
Một vấn đề liên quan cần quan tâm là mức độ ảnh hởng của sự tham gia của dân địa
phơng trong công tác quy hoạch và thực hiện các hoạt động du lịch và trong phân phối
các khoản tiền thu đợc và các lợi ích của du lịch. Du lịch có thể tạo ra các xung đột,
chủ nghĩa vị kỷ và chống lại bảo tồn, nếu các dân tộc địa phơng không đợc tham gia
và không đợc chia sẻ các lợi ích kinh tế. Ví dụ, các bộ lạc Masaai tại châu Phi, đã bị
ngăn chặn không đợc sử dụng các điện tích đất đai truyền thống cuả họ, do xây dựng
vờn quốc gia và không đợc hởng các lợi ích do các du khách đến chiêm ngỡng đời sống
hoang dã mang lại, đã liều mạng đốt đi vờn quốc gia. Dới đây sẽ có nhiều thông tin về
sự tham gia của cộng đồng.
4. Tiềm năng du lịch phục vụ bảo tồn và sử dụng bền vững ĐDSH
Du lịch có tiềm năng là một sức mạnh tích cực cho công tác bảo tồn... Du lịch định h-
ớng thiên nhiên có thể thúc đẩy công tác bảo tồn ĐDSH và sử dụng bền vững ĐDSH ,
và do vậy, sẽ đóng góp cho quá trình phát triển vùng và địa phơng.
Ơ đâu thiên nhiên là cơ sở cho các hoạt động du lịch, thì ở đó cần có các biện pháp
kích thích bảo tồn thiên nhiên. Ngoài ra, kinh nghiệm chứng minh rằng chỉ có sử dụng
môi trờng thiên nhiên cho các du khách, thì mới tạo ra cơ hội để bảo tồn các loài bị đe
doạ và các nơ c trú của chúng.
Du lịch định hớng thiên nhiên có thể tăng cờng đợc nhận thức của cộng đồng về giá trị
của ĐDSH .
Du lịch tạo ra nguồn thu nhập, có thể sử dụng cho công tác bảo tồn ĐDSH . Ví dụ: các
khoản lệ phí mà du khách trả để đến thăm các khu bảo tồn. Tuy nhiên, vấn đề quan
trọng là, các lệ phí thu này và mức thu lệ phí phải tơng ứng với mức độ hấp dãn hay
độ nhạy cảm của khu vực thiên nhiên liên quan, cũng nh các lệ phí thu đợc phải đợc
phân bổ cho công tác bảo tồn trong khu vực. Ngoài ra, ngời dân địa phơng cũng phải
nhận đợc một phần thu nhập này.
Ngời dân địa phơng chắc chắn không trở thành lực lợng bảo tồn, một khi họ không đ-
ợc thụ hởng. Du lịch đến các khu bảo tồn và các khu vực khác phải tạo ra đợc các
biện pháp, mà từ đó ngời dân có thể đợc thụ hởng. Tuy nhiên, cách thức mà ngành
công nghiệp du lịch tổ chức, nh do ngời nớc ngoài, hay các nhóm có quyền lực địa ph-
ơng, hay chính quyền địa phơng, hoặc các cơ quan du lịch thờng xuyên kiểm soát, cho
nên chỉ có số ít các lợi ích kinh tế đến đợc với các cộng đồng địa phơng. Do vậy, cho
đến nay du lịch các khu bảo tồn phần lớn không thành công vì nguyên do bảo tồn.
Để du lịch trở thành lực lợng tích cực trong bảo tồn, thì phải có các hệ thống và có các
công tác kiểm soát, cam kết chính trị, trao quyền lực cho địa phơng... du lịch cần phải
đợc quy hoạch ở mức độ thích hợp, với các cộng đồng địa phơng. Công tác quản lý du
lịch theo các cách, nh có thể cần quy định các hoạt động du lịch, để đảm bảo các hoạt
động đó tuân thủ với các yêu cầu bắt buộc về bảo tồn, và đa vào áp dụng các cơ chế
kiểm soát, nhằm tăng cờng hiệu lực của các quyết định có liên quan đến hoạt động du
lịch thân thiện với môi trờng.
Các cơ quan hớng dẫn du lịch cần hành động có trách nhiệm về sinh thái, cũng nh các
du khách phải đợc thông tin và khuyến khích hành động theo cách thân thiện với môi
trờng. Điều này đa đến câu hỏi:
5. " Du lịch sinh thái " thì sao- liệu du lịch sinh thái có là lực lợng bảo tồn ĐDSH
không?
Một định nghĩa
Du lịch sinh thái khác biệt với các hình thức du lịch giáo dục hay thiên nhiên khác ở
mức độ cao về giáo dục môi trờng và sinh thái, đợc những ngời diễn giải có trình độ
hớng dẫn trên hiện trờng. Du lịch sinh thái bao gồm một phần quan trọng về mối tơng
tác giữa con ngời và tính hoang dã, có tính chất giáo dục, có xu thế chuyển hoá các du
khách cống hiến mạnh mẽ cho công tác bảo vệ môi trờng. Thực tiễn của du lịch sinh
thái là giảm thiểu các tác động môi trờng và văn hoá của các du khách, bảo đảm các
lợi ích tài chính chảy vào các cộng động sở tại và đặt trọng tâm đặc biệt đến phân bổ
tài chính cho các nỗ lực bảo tồn. (Allen,K., 1993)
Tính đa dạng có trong du lịch trên cơ sở thiên nhiên, với mức độ du ngoạn có tính chất
chung và tiêu thụ vô thức và du ngoạn có ý thức bảo tồn hơn, có định hớng học hỏi,
nhận biết thông tin và từ đó có tính chất chịu trách nhiệm. Du lịch sinh thái nằm ở cuối
của dải phổ " du lịch thiên nhiên".
Du lịch sinh thái là cách để: tạo ra giá trị kinh tế thay thế của các cánh rừng (thay sản
lợng gỗ), giáo dục du khách về môi trờng và từ đó, nâng cao nhận thức về các vấn đề
môi trờng và ĐDSH ; tạo ra thu nhập thay thế và phụ thêm cho các cộng đồng địa ph-
ơng, từ đó cung cấp cho họ biện pháp kích thích kinh tế để bảo tồn và đồng thời, nâng
cao nhân thức về môi trờng của chính họ, tạo ra các khoản thu cho các khu bảo tồn...
Phơng diện giáo dục của du lịch sinh thái có ý nghĩa quan trọng sống còn-giáo dục là
sự đầu t cho tơng lai... một mục đích dài hạn với các kết quả chậm thấy.
Du lịch sinh thái vẫn là chủ đề gây tranh cãi trong các diễn đàn quốc tế, giữa các nhà
chỉ trích và các chủ đầu t. Các nhà chỉ trích bao gồm nhiều ngời đã không chứng minh
đợc " sự lạm dụng" thuật ngữ và thiếu khả năng đạt đợc ý tởng du lịch sinh thái..
Xung quanh thế giới có nhiều trờng hợp mà các công ty du lịch sử dụng các mối quan
tâm về xã hội-văn hoá và môi trờng (ngành 'xanh' và 'sinh thái') nhằm khuyến mại nh
các trò tân kỳ vì các mục đích tăng lợi nhuận và thu hút hình ảnh sạch sẽ.
Thật không may khi mà 'du lịch sinh thái' thờng không mang tính 'đích thực' của nó và
do vậy, cũng là mối đe doạ đến ĐDSH . đây chính là một phần của tình trạng thiếu
hiểu biết về thế nào là đích thực của du lịch sinh thái.. Chỉ đơn giản đến thăm một khu
vực thiên nhiên không phải là du lịch sinh thái. Du lịch ồ ạt đến các khu vực thiên
nhiên không phải là du lịch sinh thái. Du lịch ồ ạt đến các khu bảo tồn chỉ đe doạ đến
ĐDSH ..
Ví dụ 1: trong các kinh nghiệm du lịch sinh thái đang đợc phát thanh trên các phơng
tiện thông tin đạI chúng của Việt Nam, đa số dờng nh chỉ hợp với các vơng quốc của
các chuyến tour 'thiên nhiên' hay 'thôn trang' hay các chuyến tour ' văn hoá'. Thuật ngữ
du lịch sinh thái đợc sử dụng quá yếu, và thay thế với du lịch thiên nhiên. Làm theo
cách đó, đã gây ra khiếm khuyết trong việc thừa nhận du lịch sinh thái chỉ là một hệ
phụ của du lịch thiên nhiên và nằm vào đầu cuối ' tinh khiết nhất' của dải phổ rộng
của các kinh nghiệm du lịch thiên nhiên.
Ví dụ 2: tại thời điểm này du lịch sinh thái tại Việt Nam đang đợc các công ty du lịch
"thị trờng đạI trà" khuyến mại ầm ĩ. Liệu các công ty này có hiểu biết đầy đủ về các
vấn đề dân tộc học và nắm đợc các chuẩn mực đạo lý và các hành vi (về môi trờng,
xã hội, văn hoá và các vấn đề khác), là những cấu thành chủ yếu của các hoạt động du
lịch sinh thái : Theo quan sát sơ bộ của chúng tôi, để đánh giá đúng các hành động của
các công ty này với các chuẩn mực khắt khe về du lịch sinh thái, thì các công ty này
không thể gọi là các công ty du lịch sinh thái với bất cứ ý nghĩa nào.
Chúng tôi hiên đang xúc tiến khảo sát toàn quốc về các công ty du lịch- nhà nớc và t
nhân- để đánh giá về tri thức và nhận thức của các tác động tiêu cực của du lịch đến
môi trờng và văn hoá, cung nh đánh giá các thông lệ/cách c xử thực tế. Từ đó chúng tôi
sẽ có khả năng xem xét ai cố gắng áp dụng các nguyên tắc du lịch sinh thái, hay các
nguyên tắc du lịch bền vững.
Do vậy, cần phải rạch ròi giữa các công ty du lịch truyền thống với các công ty du lịch
có nguyên tắc về sinh thái: các công ty truyền thống cho thấy không có cam kết đối
với bảo tồn hay quản lý khu vực thiên nhiên, đơn thuần chỉ tạo ra cho khách hàng cơ
hội đợc thởng thức những nơi lạ và con ngời lạ trớc khi họ thay đổi hoặc biến mất;
mặt khác, các công ty có nguyên tắc du lịch sinh thái lại bắt đầu hình thành các mối
cộng tác với các nhà quản lý khu bảo tồn và ngời dân địa phơng, với ý định đóng góp
bảo vệ lâu dài các vùng đất ngập nớc và phát triển địa phơng, và hy vọng cải thiển
hiểu biết lẫn nhau giữa c dân địa phơng với du khách.
Bạn không thể trở thành ngời hớng dẫn du lịch sinh thái khi chỉ dừng ở điểm du lịch
trong thiên nhiên của bạn.. bạn làm gì với chất thải ? bạn làm gì đối với các hoá chất
nguy hiểm? bạn chuyên chở ra sao? bạn có mua tại địa phơng không ? .. bạn có
khuyến khích đời sống hoang dã không? bạn làm gì với nớc thải của bạn? chính những
thứ vụn vặt khó chịu này sẽ tạo ra sự khác biệt giữa du lịch sinh thái, đang trở thành
nguồn sức mạnh cho môi trờng, hay chỉ trở thành mối đe doạ khác. (Figgis, P..,1993)
Thậm chí, các nhà quản lý khu thiên nhiên và các tổ chức môi trờng/phát triển rất hăng
hái tìm ra các giải pháp cho các vấn đề thông qua du lịch sinh thái, nhng còn thiếu hiểu
biết về một số các vấn đề này và có thể kéo theo các mối liên can tiềm năng cho công
tác quản lý, khi áp dụng du lịch sinh thái. Các nhà quản lý thiếu hớng dẫn thực tiễn về
việc 'làm sao có thể 'xây dựng' đợc du lịch sinh thái (mâu thuẫn về các điều kiện !).
6. Các vấn đề khác trong quy hoạch, quản lý và kiểm soát công nghiệp du lịch tại
Việt Nam, với các mối liên can đến ĐDSH
Du lịch là ngành công nghiệp gây ô nhiễm và bóc lột, du lịch không phải là hoạt động
'mềm', và bản thân du lịch không mang tính chất bảo tồn một cách cố hữu ( ngay cả
khả năng bền vững của du lịch cũng phải dựa vào sự gìn giữ cơ sở tài nguyên thiên
nhiên và nền văn hoá địa phơng). Từ đó có thể lý giải đợc tại sao cần phải quy định
cho ngành du lịch nh quy định đối với ngành công nghiệp gây ô niễm khác.
Công nghiệp du lịch ở Việt Nam cho đến nay đợc đặc trng bằng các mạo hiểm nhanh
và ngắn hạn, cũng nh bằng các đờng ngang ngắn hạn. Du lịch Việt Nam còn có thể
đặc trng bằng trọng tâm áp đảo của khu vực Nhà nớc đặt ra đối với các dự án quy mô
lớn, nhất là các khách sạn lớn. Đồng thời khu vực t nhân đang xây cất các khách sạn,
phát triển các hoạt động hớng dẫn du lịch và các hoạt động du lịch khác theo cách
không thể kiểm soát và chế định đợc.
Tổng cục Du lịch Việt Nam tiếp tục quan tâm đến tình trạng thiếu cơ sở hạ tầng và
nhu cầu nâng cao các tiêu chuẩn ăn ở, đi lại và khai thác du lịch, kể cả khai thác ở các
khu vực thiên nhiên vùng sâu. Mặc dù có những cải thiện về giao thông và thông tin
liên lạc, là u tiên phát triển cần thiết, việc cung cấp chỗ ăn ở có chất lợng cũng là một
yêu cầu, Tổng cục Du lịch Việt Nam ( và Bộ Kế hoạch & Đầu t) lại không cân nhắc
đến các hậu quả về các khả năng của số lợng lớn các du khách đến các khu bảo tồn
và các khu vực nhạy cảm, cũng nh không quan tâm đến các tác động môi trờng nói
chung của quá trình phát triển cơ sở hạ tầng. Và 'những cải thiện ' cơ sở hạ tầng, bao
gồm chỗ ăn ở, cho đến nay là không nhạy cảm về mặt môi trờng và gây huỷ hoại đến
môi trờng một cách rõ ràng.
Nâng cao khả năng khai thác du lịch tại các khu bảo tồn sẽ không thể là u tiên của
ngành công nghiệp du lịch, ít nhất cho đến khi đa vào hệ thống mạnh về quản lý bên
cung và đối phó, nhằm quy hoạch, quản lý, kiểm soát du lịch. Hiện tại chỉ có một số ít
các khu bảo tồn của Việt Nam có khả năng này.
Hơn nữa, tại Việt Nam hiện vẫn tin rằng cần phát triển những thứ ' hấp dẫn 'hơn để
thu hút các du khách quốc tế. Do vậy, các vờn giải trí, các sân gôn, các công viên
chuyên đề và vui chơi, các làng văn hoá, v.v. hiện đang đợc quan tâm hơn, trong và
ngoài các khu vực đô thị ( và trong hay kề bên các khu bảo tồn). Ngoài môn đánh gôn,
những công trình phát triển này dờng nh sẽ chỉ mua vui cho du khách Việt Nam hơn là
cho các khách du lịch quốc tế, cho dù có khả năng thị trờng du lịch châu á là mục tiêu
quan trọng.
Triết lý của việc xây dựng này chắc chắn cuối cùng sẽ huỷ hoại các khu vực thiên
nhiên của Việt Nam. Các tác động môi trờng của sân gôn, cha nói đến các tác động về
kinh tế-xã hội đối với các cộng đồng địa phơng, đã đợc đăng tải rất nhiều tại các nớc
khác.
Phát triển du lịch theo các loại hình và quy mô nhất định bắt buộc phải làm đánh giá
tác động môi trờng (ĐTM) (nh phát triển khách sạn trên 100 buồng; sân gôn, các khu
giải trí), tuy nhiên, Cục Môi trờng và Bộ KHCN&MT dờng nh chỉ coi du lịch nh một
lĩnh vực quan tâm hay có trách nhiệm rất nhỏ. Cần phải xúc tiến ĐTM chiến lợc và
phải cân nhắc cac tác động tích luỹ của du lịch lẻ tẻ này, nghĩa là nhiều tác động nhỏ
tích luỹ thành vấn đề lớn về mặt môi trờng, cảnh quan, và thắng cảnh. Ngay cả các
dự án phát triển quy mô nhỏ hơn cũng bắt buộc phải tuân thủ với các tiêu chuẩn và
luật định về môi trờng và thiết kế.
Tổng cục Du lịch Việt Nam vừa là cơ quan quản lý hành chính, vừa là cơ quan hoạch
định chính sách, cũng nh vừa có vai trò thơng mại ( vai trò này là trách nhiệm của riêng
Du lịch Việt Nam và các công ty du lịch khác). Do đó, điều này chắc chắn dẫn đến các
mâu thuẫn về quyền lợi, không báo trớc điềm hay cho môi trờng. Cần phải phân chia
chức năng rõ ràng của Tổng cục Du lịch Việt Nam và đa khu vực t nhân vào trong ph-
ơng trình này.
Ví dụ, một khả năng có thể theo gơng các nớc khác trong khu vực, nh xây dựng các Uỷ
ban hay các hiệp hội du lịch quốc gia (đại diện cho các tổ chức hoạt động du lịch,
phần lớn là khu vực t nhân) với các trách nhiệm tiếp thị và khuyến mại, tách khỏi các
trách nhiệm của cơ quan quản lý hành chính hay bộ du lịch, là các cơ quan chịu trách
nhiệm về luật định và thể lệ hoạt động và ( cuối cùng là hớng dẫn cho ngành công
nghiệp du lịch hớng tới tính bền vững).
Cân nhắc đến tốc độ tăng trởng du lịch của Việt Nam và mục tiêu quốc gia 3 triệu du
khách cho đến năm 2000, nhĩa là sang năm. Một khi Việt Nam đạt đợc con số 3 triệu,
rứt khoát sẽ có mục tiêu tiếp theo là 5 triệu vào năm 2020 ? rồi 7, 9, 11...?!
Ngành du lịch Nepal bắt đầu từ cuối những năm 1950 và đã trở thành một ngành công
nghiệp lớn nhất của đất nớc, tuy nhiên mức tăng trởng của nớc này chậm hơn rất
nhiều so với mức tăng trởng gần đây của Việt Nam-- năm ngoái, Nepal thu hút đợc
khoảng 300,000 du khách nớc ngoài. Tất cả các cấp trong ngành công nghiệp này--
chủ yếu là khu vực t nhân--đều công nhận các tác động tiêu cực của du lịch. Các tài
liệu giáo dục đợc cung cấp cho du khách dới dạng các quy định tác động tối thiểu
( nh in ngay mặt sau của các phiếu khai nhập cảnh), trên các biển báo tại một số địa
điểm dọc theo các tuyến du lịch, tại các trung tâm thông tin cho du khách. Ngoài ra,
một hệ thống chia sẽ các khoản tiền thu du lịch giữa vờn quốc gia với các vùng đệm
đã đợc thành lập ( các quy tắc quản lý của Vùng Đệm) sau khi thí điểm thành công
trong dự án khu bảo tồn Annapurna, một khu bảo tồn đầu tiên, đã giữ lại 100% số tiền
thu đợc của du khách để phân chia cho các cộng đồng địa phơng, phục vụ phát triển và
các công tác bảo tồn.
Việt Nam nên loại bỏ kiểu tập trung vào các số lợng du khách và các mục tiêu đề ra
( và các chỉ số của thành công) và nên tập trung vào chất lợng môi trờng, chất lợng về
kinh nghiệm du lịch và từ đó, tập trung vào tính bền vững thực sự của ngành công
nghiệp này. Hơn nữa, du lịch cần đợc coi là công cụ phát triển hay một giải pháp sẵn
có cho các cộng đồng địa phơng, không chỉ đơn thuần là ngành kiếm tiền cho kho bạc
quốc gia. Điều tơng tự cũng có thể đề cập đến trong các kế hoạch tổng thể về du
lịch- các kế hoạch này đa ra các mục tiêu cao và bao gồm các dự án quy mô lớn. Đối
với các khu bảo tồn và các khu thiên nhiên nhạy cảm, thì quy mô nhỏ là thích hợp
nhất, kiểm soát và các hạn chế là quan trọng, sự tham gia của các cộng đồng địa ph-
ơng là sống còn.
Mức độ mà du lịch đe doạ đến môi trờng Việt Nam nói chung cha nhận thức đợc hoặc
cha đợc thà nhận. Mặc dù mức tăng trởng về du khách quốc tế ( 1.7 triệu năm 1997 kể
cả số lợng đến kinh doanh và thăm thân nhân) đã chậm lại ( 6% năm 1997 so với 18%
năm 1996 và 33% năm 1995), và chính phủ đang lo lắng về thiếu các du khách quay trở
lại ( có thể liên quan đến chất lợng môi trờng cũng nh chất lợng dịch vụ và các yếu tố
khác), chính mức tăng trởng của du lịch trong nớc lại có những mối liên can quan
trọng và thậm chí lớn hơn đối với môi trờng ở Việt Nam.
Du lịch nội đia tăng 30.8% giữa năm 1996 và 1997, từ 6.9 đến 8.5 triệu. Tổng cục Du
lịch Việt Nam hy vọng sẽ đạt đợc từ 10 đến 11 triệu chuyến du ngoạn của ngời Việt
Nam trong năm 1998. Các mối liên can về số lợng du khách trong nớc tăng nhanh với
những ngời khả giả mới, có thể đánh giá trong khung cảnh những vấn đề sau:
• Mức độ nhận thức về môi trờng và hành vi nhạy cảm và có trách nhiệm đến
môi trờng thấp trong ngời dân Việt Nam nói chung;
• Thiếu kiểm tra và luật định của ngành công nghiệp du lịch và các chuẩn mực
về thông lệ trong ngành công nghiệp này;
• Các tầm nhìn trong quy hoạch ngắn hạn và trọng tâm phát triẻn du lịch thuần
tuý vì mục đích kinh tế hơn là các mục đích phát triển;
• Trọng tâm xây dựng các dự án quy mô lớn hơn là các dự án quy mô nhỏ;
• Ưa chuộng liên doanh giữa nhà nớc với nớc ngoài hơn là các sáng kiến trên cơ
sở địa phơng và cộng đồng;
• Các mâu thuẫn và phân công không rõ ràng về trách nhiệm giữa các nhà quản lý
vờn quốc gia và các cơ quan có thẩm quyền của tỉnh và huyện về vấn đề phát
triển du lịch trong các khu bảo tồn;
• Nền văn hoá tiêu thụ động vật hoang dã của cả ngời Việt lẫn các quốc tịch
khác ( đợc miêu tả trong Kế hoạch hành động ĐDSH là vị lợi), nhất là ở Bắc á
( đến du lịch Việt Nam với số lợng ngày càng đông hơn).
7. Nghiên cứu điển hình Kinh tế học về Môi trờng: Du lịch và ĐDSH
" Về giá trị kinh tế, tất cả các sản phẩm nông nghiệp, lâm nghiệp, hay biển, khai thác
từ các nguồn tài nguyên ĐDSH, đợc ớc tính đến 2 tỷ USD trong khoản thu quốc gia
hàng năm"... (Kế hoạch Hành động ĐDSH, trang đầu).
Vậy còn giá trị du lịch của các khu bảo tồn và các khu thiên nhiên nói chung thì sao?
Du lịch là một sản phẩm của ĐDSH, mà có thể "thu hoạch" theo cách bền vững hay
không bền vững. Hay nói cách khác, bảo vệ ĐDSH cũng là cách đầu t cho ngành du
lịch bền vững, nghĩa là: không chỉ đơn thuần theo các điều kiện thu nhập duy trì chắc
chắn, mà còn theo các điều kiện về khả năng bền vững về môi trờng và xã hội.
Nh khu phố cổ kiểu Pháp của Hà Nội, Phong Nha, Hạ Long, Ba Be, v.v. là những điểm
hấp dẫn độc đáo của Việt Nam... Vậy thì các điểm du lịch này quý giá thế nào đối với
ngành công nghiệp du lịch ? và làm sao có thể gán đợc giá trị kinh tế đối với các điểm
du lịch này? cái gì xảy ra nếu chúng bị huỷ diệt, và quy thành tiền thì thiệt hại này là
bao nhiêu?
Có thể sử dụng du lịch làm công cụ hỗ trợ việc đặt ra giá trị kinh tế và từ đó nhấn
mạnh trọng tâm đối với giá trị của ĐDSH ( các lý lẽ về mặt kinh tế luôn luôn lấn áp!).
Dĩ nhiên còn có các phơng diện du lịch đối với các khu vực thiên nhiên cũng cha thể
đánh giá đợc (th giãn, tăng cờng sức khoẻ, v.v) và do vậy, không thể tính đợc trong
đánh giá. Hơn nữa, có những lập luận cứng rắn phản đối việc gán các giá trị kinh tế
đối với môi trờng và đa dạng sinh học để lý giải về bảo tồn và bảo vệ ĐDSH - bởi
làm nh vậy, mọi thứ đều quy về hàng hoá.. mà có thể mua đi bán lại.
8. Các lợi ích và các u tiên đi ngợc với các khu bảo tồn
Quản lý khu bảo tồn phải gánh chịu một số vấn đề chính trị cơ bản, giải quyết với
các lớp quyền lực, chính trị và thẩm quyền, cũng nh mối quan hệ giữa các vờn quốc
gia, các cơ quan có thẩm quyền cấp tỉnh và huyện. Các vấn đề này cần đợc giải
quyết, nếu các vờn quốc gia, nh Ba Bể không muón bị suy thoái nghiêm trọng và mất
đi các cảnh đẹp thiên nhiên (sinh thái , sinh vật, v.v) hiện có.
Ví dụ có những vấn đề có tính chất 'quản lý chéo', nghĩa là: các vờn quốc gia chịu sự
quản lý của Cục Kiểm lâm, trong khi phát triển du lịch lại thuộc trách nhiệm giao cho
Tỉnh, hoặc huyện. Có những ' yếu tố bất định' liên quan đến ai sẽ chịu trách nhiệm về
cái gì trong khu bảo tồn, nghĩa là ai sẽ xây và hởng thụ) các nhà khách? ai sẽ cải thiện
các cơ sở hạ tầng? ai sẽ bảo vệ các di tích lịch sử và văn hoá? ai sẽ thu tiền vé vào
cổng?
Các tỉnh đang chạy thử các Kế hoạch tổng thể du lịch.... các đề án tham vọng với
nhiều triệu USD, bao gồm cả phát triển du lịch trong các vờn quốc gia, hoặc sử dụng
các vờn quốc gia làm các điểm hấp dẫn du khách chủ yếu. Các nhà quản lý các khu
bảo tồn đợc tham gia đến mức độ nào trong ' thơng lợng', hoặc đợc đóng góp cho các
Kế hoạch tổng thể du lịch này hay đợc phép đặt ra các giới hạn đến đâu, để có thể
phát triển du lịch trong ranh giới các khu bảo tồn ?
Nếu mục tiêu của chính quyền địa phơng là phải phát triển du lịch (du lịch thiên nhiên
ồ ạt) cho tỉnh, và nếu các khu bảo tồn không có đóng góp trong các kế hoạch tổng thể
này, hoặc không có quyền kiểm soát phát triển du lịch, số lợng du lịch, các hoạt động
hớng dẫn du khách trong ranh giới của khu bảo tồn... thì bât kỳ sáng kiến du lịch sinh
thái nào, hay bất kỳ sáng kiến du lịch 'bên cung' quy mô nhỏ nào, dù cỗ gắng để triển
khai ra sao, cũng có thể bị du lịch đạI trà lấn áp, hoặc khống chế, trong một thời gian
ngắn.
Du lịch sinh thái đích thực, hay du lịch đến các khu bảo tồn đáng đơng dầu với những
thách thức đáng kể, và không kém phần quan trọng là thách thức đầu tiên phải giữ đợc
triển vọng quản lý định hớng bên cung.
Các Khuyến nghị
Có những dự án có thể triển khai trong theo từng nhóm trong 3 lĩnh vực u tiên của Kế
hoạch hành động ĐDSH là: Chính sách và các Chơng trình; các Chơng trình Quản lý
và Bảo tồn trên hiện trờng; và các Hành động bổ sung.
Các vấn đề chính sách và pháp lý:
• Cần ban hành các văn bản quy định dới luật để giải quyết vấn đề xác định các
địa điểm phát triển du lịch, phân vùng và áp dụng Hình ảnh Cơ hội Giải trí
trong hay gần các khu bảo tồn. Những văn bản này sẽ hình thành các mức cho
phép sử dụng có thể chấp nhận đợc, mức độ sửa đổi, v.v, trên cơ sở các
nguyên tắc ' quản lý theo bên cung'. Công tác phân vùng này có thể quy định
theo quy mô quốc gia, nh : các khu bảo tồn đã tơng đối 'phát triển' và thay đổi
tốt hơn so với các khu bảo tồn khác, cũng nh sẽ nhận đợc nhiều du khách hơn
các khu bảo tồn khác- có nên tập trung du lịch trong các khu bảo tồn này hay là
tập trung vào các khu kém phát triển và thay đổi hoặc nhạy cảm cao hơn không
?
• Xây dựng các hớng dẫn và các biện pháp kích thích/không khuyến khích, để
thúc đẩy các hoạt động xử lý và chôn lấp các chất thải/nớc thải tốt hơn và tái
chế ( nh các nhà xí sinh thái) cũng nh sử dụng các nguồn năng lợng thay thế
"sạch" (mặt trời, gió, thuỷ điện nhỏ).
• áp dụng các biện pháp phạt nặng đối với các hành động tiêu thụ/buôn bán/săn
bắt các hệ động thực vật đợc bảo vệ.
• Phối hợp với Tổng cục Du lịch Việt Nam, Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông
Thôn/ Cục Kiểm Lâm, Bộ KHCN&MT/Cục Môi trờng, hình thành một hệ
thống chứng nhận các cơ sở hớng dẫn du lịch theo thông lệ môi trờng và văn
hoá, nh hệ thống ' sao xanh'. Việc chứng nhận này sẽ giúp xây dựng đợc các
tiêu chuẩn môi trờng cho các công ty du lịch và các doanh nghiệp du lịch, nhất
là đối với các tổ chức nào thờng làm việc và dẫn du khách đến các vờn quốc
gia, cũng nh giúp các du khách thấy rõ cách lựa chọn các công ty nào là hợp lý
về sinh thái hơn.
• Tổ chức cuộc hội thảo quốc gia để xem xét quá trình xây dựng một chiến l ợc
du lịch sinh thái quốc gia cho Việt Nam. IUCN hiện đang xây dựng đề xuất tổ
chức một hội thảo quốc gia ( có tính trao đổi và đợc định hớng). Hội thảo này
sẽ là:
o một hoạt động giáo dục ( nâng cao nhận thức về du lịch sinh thái và làm
rõ các nguyên tắc cơ bản của du lịch sinh thái),
o phổ biến thông tin và chia sẻ kinh nghiệm ( học hỏi từ các kinh nghiệm
về du lịch sinh thái và chính sách du lịch sinh thái trong khu vực), và
o là hoạt động tạo ra các hiệu quả/ định hớng mục tiêu ( để cân nhắc đến
việc xây dựng một chiến lợc quốc gia về du lịch sinh thái/du lịch thiên
nhiên).
• Mở rộng phạm vi của các dự án yêu cầu phải đánh giá tác động môi tr ờng để
gộp tất cả các dự án du lịch theo một loạt quy mô,phạm vi và mức đầu t, xác
định vị trí, v.v
Xây dựng Nhận thức:
• xúc tiến một chiến dịch giáo dục chính với Bộ Giáo dục và Đào tạo,Tổng cục
Du lịch Việt Nam và Bộ KHCN&MTvới mục tiêu là các du khách, nghĩa là: một
chiến dịch quốc gia với mục tiêu là ngời dân trong nớc ( coi họ là những du
khách tiềm năng).
" Bạn thử tính xem, bạn không phải là du khách Việt nam duy nhất trong nớc-
tác động của bạn sẽ đợc nhân lên nhiều triệu lần... hãy tính tác động của 76
triệu ngời đối vơi điểm nghỉ ngơi mà bạn a thích nhất.."
IUCN đang biên tập cuốn sách bỏ túi về du lịch có trách nhiệm cho cả du khách
trong nớc lẫn du khách quốc tế ( " bạn không phải là du khách duy nhất đến
Việt Nam- hàng năm tác động của bạn đến môi trờng sẽ bị những ngời khác
làm tăng lên hàng triệu lần."). Với sự giúp đỡ của Tổng cục Du lịch Việt Nam,
chúng tôi hy vọng sẽ phân phát rộng rãi cuốn sách này trong cả nớc.
• Xét về u tiên đối với việc thành lập một hệ thống các trung tâm giải thích giáo
dục môi trờng, nghĩa là tại từng vờn quốc gia ở Việt Nam và các khu dự trữ dễ
tổn thơng và nhạy cảm nhất ( hoặc những khu vực có nhiều du khách nhất),
thông qua một sáng kiến chung của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn/
Tổng cục Du Lịch và Bộ Giáo dục và Đào tạo. Bao gồm:
o soạn thảo tài liệu giáo dục, sẽ phân phát cho không (đồng thời tăng giá
vào cửa để bù một phần chi phí soạn thảo tài liệu này);
o đào tạo các nhân viên vờn quốc gia về diễn giải môi trờng, các nguyên
tắc du lịch sinh thái;
o đào tạo ngời dân địa phơng làm hớng dẫn viên trong diễn giải môi tr-
ờng, cách c sử thân thiện môi trờng, ngôn ngữ, v.v (xem phần dới, Xây
dựng Năng lực và Đào tạo cán bộ).
Cải thiện công tác điều phối liên ngành và các cách tiếp cận tổng hợp
• Bằng cách nào đó đa Tổng cục Du lịch vào trong quá trình Kế hoạch hành động
ĐDSH. Tổng cục Du lịch sẽ là một cơ quan khác mà các quyết định và các hành
động của Tổng cục sẽ có các mối liên can đáng kể đến ĐDSH. Tơng tự, cố
gắng để Cục Môi trờng đa du lịch vào u tiên cao hơn trong danh mục.
• Vận động hành lang và giúp Tổng cục Du lịch xây dựng một bộ phận môi tr-
ờng hay một bộ phận du lịch bền vững trong Tổng cục Du lịch ( chịu trách
nhiệm cân nhắc các tác động của du lịch đối với môi trờng, văn hoá và kinh tế-
xã hội). Bộ phận này sẽ làm việc chặt chẽ với Cục Môi trờng của Bộ
KHCNMT, Bộ KHĐT, Bộ NN&PTNT/ Cục Kiểm Lâm..
• Tơng tự, có thể thành lập một bộ phận du lịch bền vững hay bộ phận du lịch
sinh thái tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn/Cục Kiểm lâm?
• Các Bộ phận này và các Bộ ngành cần phối hợp và xây dựng mối cộng tác với
các tổ chức ngoài chính phủ ở địa phơng và quốc tế. Cùng cộng tác với nhau,
các bộ phận này sẽ khởi xớng đối thoại giữa các cộng đồng địa phơng, các cấp
chính quyền địa phơng, các cán bộ quản lý khu bảo tồn và các công ty du lịch,
để thảo luận về du lịch và du lịch sinh thái, nhằm tạo điều kiện dễ dàng cho
các mối cộng tác tại cấp địa phơng và đa ngời dân địa phơng tham gia đầy đủ
vào các quá trình ra quyết định về du lịch.
• Xúc tiến xây dựng các mối liên kết rộng lớn hơn giữa các cục vụ trong Bộ Kế
hoạch và Đầu t, chịu trách nhiệm đối với du lịch và môi trờng, nghĩa là: Vụ Th-
ơng mại và các Dịch vụ và Vụ Khoa học, Giáo dục và Môi trờng.
• Xem xét giá trị của các nông trang sản xuất các lâm sản không phải gỗ (NTFP)
phục vụ cho các mục đích bảo tồn ĐDSH, nhằm giảm bớt tác động của du lịch
lên ĐDSH, nghĩa là các nông trang này bản thân có thể là các điểm hấp dẫn du
lịch, và thông qua bán các lâm sản, có thể giảm thiểu sức ép đến tình trạng hái
lợm các lâm sản đó từ rừng để bán cho các du khách.
Xây dựng Năng lực và Đào tạo nhân viên:
• Xúc tiến công tác đào tạo tăng cờng trong nớc về du lịch sinh thái cho các cán
bộ quản lý vờn quốc gia, các sở của chính quyền địa phơng, các công ty du lịch,
cũng nh các đại diện của các cộng đồng địa phơng. IUCN hiện đang tiến hành
đề xuất về công tác đào tạo du lịch sinh thái cho các nhà quản lý vờn quốc gia
và xây dựng một cuốn tài liệu hớng dẫn cụ thể cho Việt Nam.
• Cung cấp đào tạo trong nớc về du lịch bền vững và các nguyên tắc du lịch sinh
thái cho các đạI diện của các bộ Kế hoạch và Đầu t, Nông nghiệp và Phát triển
Nông thôn, Khoa học Công nghệ và Môi trờng, Giáo dục và Đào tạo, Tổng cục
Du lịch, cộng với đầu t vào các khoá học bằng cử nhân/thạch sỹ ở nớc ngoài
cho một số nhân viên chủ chốt. ( để không ai nhầm khu nghỉ mát Dan Kia,
Khách sạn Thắng Lợi hay làng Văn hoá Đồng Mô là " du lịch sinh thái"!).
• Cộng tác với các tỏ chức NGO trong nớc và quốc tế, giúp đào tạo các cộng
đồng địa phơng về du lịch bền vững trên cơ sở cộng đồng (du lịch sinh thái).
Quản lý các khu bảo tồn và các vùng đệm:
• Liên quan đến vấn đề các khoản tiền thu từ du lịch đều phải nộp vào chính
phủ trung ơng: xúc tiến thẩm định một hệ thống hiện tại về các khoản tiền
thu/ cấp quỹ cho các vờn quốc gia và các khu bảo tồn. Công tác này hớng tới
xây dựng một hệ thống cho phép các khoản tiền thu từ du lịch do các khu bảo
tồn tạo ra, đợc tái đầu t vào du lịch, bảo tồn, phát triển cộng đồng, v.v, nh Dự
án Khu bảo tồn Annapurna của Nepal.
• Xúc tiến nghiên cứu (kể các các chuyến khảo sát hiện trờng) đối với dự án của
Nepal, cũng nh nghiên cứu các quy định quản lý vùng đệm của Nepal (1996), để
đánh giá liệu hệ thống này có thể áp dụng cho các khu bảo tồn và các vùng
đệm tại Việt Nam không ( các dự án lồng ghép bao gồm du lịch, bảo tồn môi
trờng, sự tham gia của cộng đồng, tạo ra thu nhập và chia sẻ, quản lý vùng
đệm ...).
• Phân chia trách nhiệm rõ ràng về du lịch cho cơ quan có thẩm quyền về khu
bảo tồn.
• Bắt đầu quá trình xây dựng các chiến lợc hành động du lịch sinh thái đối với
các khu bảo tồn, quy định cả các mức Giới hạn thay đổi cho phép, Các quy
định/ điều ệ đối với các công ty du lịch và các du khách, các mức giới hạn về
số lợng, các mức phí thu vào cửa, phân vùng ROS ( mức sử dụng chấp nhận đ-
ợc, thay đổi, cách ứng xử, v.v) nghĩa là 'quản lý bên cung' về du lịch.
• Xúc tiến đào tạo tăng cờng về du lịch sinh thái cho cục Kiểm lâm, Viện Điều
tra Quy hoạch Rừng và ban quản lý và nhân viên các khu bảo tồn.
Nghiên cứu Khoa học:
Điều tra Mối quan hệ Du lịch-Kinh tế- Môi trờng:
• Điều tra các mối liên kết giữa môi trờng và kinh tế, nghiã là: Gắn giá trị vào
môi trờng và ĐDSH, sử dụng du lịch làm nghiên cứu điển hình. Ví dụ: Nghiên
cứu điển hình Vịnh Hạ Long, để " giải thích các mối liên kết giữa các hoạt
động phát triển kinh tế và công tác bảo vệ môi trờng".
Vịnh Hạ Long, Khu vực di sản của Thế giới và là vịnh cảnh quan đẹp nhất, là
điểm du lịch thiên nhiên chủ yếu của Việt Nam. Vịnh Hạ Long đang chịu áp
lực đáng kể từ du lịch và phát triển, cũng nh các quá trình phát triển công
nghiệp và đô thị, giao thông, nuôi trồng thuỷ sản. Xét về tầm quan trọng của
Vịnh Hạ Long đối với Việt Nam và đối với ngời Việt Nam, thì nghiên cứu về
du lịch-môi trờng-ĐDSH tại Vịnh Hạ Long có thể rất có ảnh hởng.
Các quy định chức trách nhiệm vụ cho một nghiên cứu nh vậy, có thể bào gồm:
1. chứng minh các lợi ích kinh tế tiềm tàng của du lịch đối với khu vực (vùng và
quốc gia)
2. chứng minh các mối liên kết giữa du lịch và các ngành kinh tế khác, cả tiêu cực
lẫn tích cực. Ví dụ chứng minh các chi phí kinh tế đối với ngành công nghiệp
du lịch với phát triển các lĩnh vực khác (nh than/khai thác), qua sự huỷ hoại có
thể xảy ra với môi trờng thiên nhiên/ĐDSH, và ngợc lại, chứng minh tác động
mà du lịch có thể có đối với ĐDSH và từ đó là các ngành công nghiệp khác, nh
đánh bắt hải sản;
3. cố gắng lợng giá các khoản chi phí môi trờng/ĐDSH của quá trình phát triển du
lịch, quy thành tiền/ giá trị kinh tế;
4. cân nhắc tiềm năng du lịch sinh thái tại Vịnh Hạ Long và làm thế nào để có thể
mang lại lợi ích cho công tác bảo tồn ĐDSH và cải thiện các tác động hiện tại
của du lịch ( nghĩa là: cải cách du lịch từ đạI trà sang du lịch sinh thái);
5. chứng minh các chi phí kinh tế đối với ngành công nghiệp du lịch (qua suy thoái
môi trờng, mất ĐDSH, phá huỷ danh lam thắng cảnh) do quá trình phát triển du
lịch không có kế hoạch và không kiểm soát đợc, tại Vịnh Hạ Long (du ịch giết
du lịch).
Nghiên cứu này sẽ có giá trị cho Việt Nam, về các mặt nh:
o nghiên cứu sẽ nêu bật các tác động kinh tế-môi trờng-ĐDSH của du lịch
ở trong nớc, bị ngợp với phát triển du lịch, mà chỉ cân nhắc ít ỏi đến các
tác động môi trờng, hoặc các tác động của du lịch do quy hoạch tồi và
kiểm soát tồi, gây ra cho các ngành kinh tế khác (ví dụ đánh bắt, nuôi
trồng thuỷ sản, nông nghiệp), hoặc các tác động của du lịch gây ra cho
chính bản thân ngành này (các kịch bản 'du lịch giết du lịch', 'du lịch làm
thịt chú ngỗng đẻ ra trứng vàng');
o nghiên cứu này sẽ giúp giáo dục ccs nhà môi trờng về lối suy nghĩ kinh
tế, và giúp các nhà kinh tế và các nhà quy hoạch kinh tế/du lịch/đầu t
hiểu rõ vì sao môi trờng lại khiếm khuyết trong các lĩnh vực này và làm
thế nào để các nhà quy hoạch này có thể và cần phải lồng ghép môi tr-
ờng trong các quyết định của họ.
• Tiến hành nghiên cứu trong các lĩnh vực du lịch chủ yếu về các tác động của
du lịch đối với vấn đề tiêu thụ các hệ động thực vật, nh: tăng cờng tiêu thụ gỗ,
phong lan, thịt rừng, san hô... Nghiên cứu này có thể xúc tiến tại Sa Pa, Đà Lạt,
Nha Trang, Tam Đảo và Hạ Long..
• Xúc tiến nghiên cứu về " năng lực chịu tải" trong hàng loạt các khu bảo tồn
hoặc các điểm du lịch thiên nhiên. Cân nhắc đến tất cả các phơng diện về năng
lực chịu tải- tâm lý-xã hội; môi trờng; vật lý..
Các Yếu tố chủ yếu cần có cho du lịch sinh thái thành công
( 'danh mục ao ớc')
• Mục đích cho công tác quy hoạch có tính chiến lợc, tính toàn bộ và chi tiết hoá;
• quản lý cẩn tắc và tổng hợp.
a. Tiến tới mối hợp tác mạnh liên bộ giữa các bộ quy hoạch và đầu t, khoa học,
công nghệ và môi trờng, du lịch, giáo dục và đào tạo, nông nghiệp và phát triển
nông thôn, và
b. cam kết quản lý để tạo điều kiện và đảm bảo cho các bên có vai trò cùng đóng
góp : các công ty du lịch, các nhà quản lý các khu bảo tồn, chính quyền, các
NGO, các cộng đồng địa phơng, v.v;
• thành lập một đội đặc nhiệm quốc gia về du lịch bền vững (sinh thái) để xây
dựng một Chiến lợc Du lịch sinh thái quốc gia, hay Chiến lợc du lịch thiên
nhiên;
• Tạo ra môi trờng có lợi cho việc thành lập hiệp hội du lịch sinh thái, cũng nh
thành lập uỷ ban du lịch sinh thái độc lập (tổ chức giám sát);
• Can thiệp thị trờng du lịch, ví dụ: các phí thu cho các khu bảo tồn, các mức giới
hạn về số lợng du khách, các quy định và các chuẩn mực đạo đức đối với ngành
công nghiệp Du lịch (cùng xây dựng với ngành công nghiệp du lịch);
• Xem xét từng khu vực thiên nhiên (các tác động của du lịch về mặt môi trờng và
sinh thái, khu vực đó phải tạo ra cái gì, các nhu cầu của cộng đồng địa phơng và
mối tơng tác với môi trờng, các cơ sở hạ tầng, v.v);
• Tập trung vào cấp địa phơng và vùng- tại các cấp này việc xây dựng du lịch
thiên nhiên/du lịch sinh thái dễ dàng hơn;
• Khở đầu từ việc nhỏ và phát triển từ từ;
• Phải tin rằng việc nhỏ là rất đẹp và chất lợng là tối quan trọng;
• Đầu t vào nâng cao nhận thức, giáo dục và đào tạo cho các du khách, các công ty
du lịch, các hớng dẫn viên địa phơng, các nhà quản lý khu bảo tồn, các cộng
đồng địa phơng, các cơ quan có thẩm quyền địa phơng;
• Mục đích là tối đa hoá các lợi ích địa phơng cho bảo tồn và phát triển kinh tế;
• Mục đích là tối đa hoá sự tham gia của địa phơng và lôi cuốn địa phơng ở mọi
cấp tham gia;
• Mục đích tối đa hoá việc sử dụng các sản phẩm, vật liệu địa phơng;
• Mục đích nhằm vào các công nghệ tái chế, quản lý chất thải, các công nghệ
thay thế và các nhiên liệu thay thế. Các tài liệu hớng dẫn đợc phát hành, để
cung cấp các thông tin thực tiễn về các chủ đề, IUCN có một số ít các tài liệu
này, và sẽ thu thập thêm;
• Giám gát thờng xuyên và đánh giá, cũng nh xây dựng cơ chế phản hồi để cải
thiện tăng trởng và giảm thiểu các tác động, cũng nh đặt ra các mức giới hạn.
Các sao xanh của Crinion áp dụng vào việc Chứng nhận
các Công ty du lịch sinh thái
• có kế hoạch kinh doanh, đề ra các tiêu chuẩn về đạo đức và thực tiễn môi tr-
ờng
• sử dụng các sản phẩm thân thiện với môi trờng và tham gia vào các hoạt động
tái chế
• cung cấp thông tin có chất lợng tốt trớc và sau cho một du khách dự định đến
• có sự tham gia/chuyên môn cao của địa phơng/bản xứ
• cung cấp các thông tin có tính chính thống cao, mang tính giáo dục lý thú/ giải
trí và diễn giải
• cung cấp mức độ đào tạo nhân viên cao về môi trờng thiên nhiên và văn hoá
• tạo ra nhiều lợi ích ròng cho cộng đồng địa phơng
• các kinh nghiệm của du khách về môi trờng thiên nhiên không bị xáo trộn
• có kế hoạch quản lý (kể các hạn chế về năng lực hoặc mức giới hạn thay đổi
có thể chấp nhận)
• lôi cuốn sự tham gia tơng tác giữa các nhóm có hớng dẫn/ nhân cách hoá
• sử dụng chỗ ăn ở và cơ sử hạ tầng chi phí thấp/trung bình ít tác động
• sử dụng các phơng tiện thiết kế và vận hành về mặt sinh thái
• đa vào áp dụng các cơ chế giám sát và đáp ứng
• đóng góp tiền thu đợc cho chơng trình bảo tồn, hay là bộ phận của chơng trình.
Một cách thức gìn giữ 'ngành du lịch sinh thái', có quan tâm đến các nguyện vọng của
ngời tiêu dùng là, bất cứ công ty du lịch nào muốn khuyến mại là 'ngành du lịch sinh
thái' thì công ty du lịch đó phải đợc công nhận đạt đợc ít nhất 7 sao. Lúc đó ngời tiêu
dùng mới có thể tin tởng hơn vào công ty sẽ đáp ứng các mong muốn của mình. Mức
sao đạt càng nhiều, thì ước muốn về du lịch sinh thái đích thực càng cao.
(Crinion: 1993:10)
