Về những phủ Đệ ở Huế thời các vua Nguyễn

Ở Huế, những phủ đệ được xây dựng từ thời các vua Nguyễn tuy không nằm trong danh sách những di tích thuộc di sản văn hóa thế giới nhưng, được coi là hệ thống những công trình kiến trúc, mỹ thuật có giá trị về nhiều mặt và chiếm vị trí quan trọng trong việc góp phần tạo nên diện mạo của đất cố đô

---

1JKL€QF¾X/¦FKV¼V¯ YQK­QJSK§x‘¢KXWK¡LF|FYXDQJX\Q /„GX\6†Q µ +X¯ QKÑQJ SKË ˆ° ˆ‡ÈF [ƒ\ GÓQJ WL„Q ˆ‡ÈF GÓQJ O„Q Å R L 7Ð 7U %’W U¿L WÏ WKÄL F’F YXD 1JX\®Q WX\ NK…QJ 'LQK &’W WU„Q ˆ¤W 4XQJ 7U¸ ¯Q Q‚P Q•P WURQJ GDQK V’FK QKÑQJ GL W·FK WKXÃF FKÍD 1JX\®Q 3KÍF 1JX\„Q FKR GÄL GL VQ Y‚Q KR’ WK¯ JLÇL QK‡QJ ˆ‡ÈF FRL O SKË[DK†QY¬SK·D1DPJ¡QNPW“LOQJ K° WKÂQJ QKÑQJ F…QJ WU±QK NL¯Q WUÍF PÖ 3K‡ÇF FKÍD 1JX\®Q 3KÍF /DQO“LWL¯S WU· TXDQ WU¾QJ WURQJ YL°F J½S SK¡Q W“R Q„Q WÎF FKR GÄL SKË YR OQJ .LP /RQJ Y U¿L GL°Q P“R FËD ˆ¤W F ˆ… 7X\ QKL„Q WKÄL VDX QÐD WK¯ NÕ W¿Q W“L Q‚P FKÍD JLDQ Y VÓ WKD\ ˆÀL FËD ˆL¬X NL°Q O¸FK VÐ 1JX\®Q 3KÍF 7K’L ˆà OP PÃW YL°F F½ × [àKÃLˆàW’FˆÃQJNK…QJQK»ˆÂLYÇLQKÑQJ QJK¶D TX\¯W ˆ¸QK ˆÂL YÇL YL°F NKDL VLQK GL VQ Y‚Q KR’ TX× E’X Q\  F EL°W .LQK WKQK ˆ… WK¸ +X¯ VDX Q\ ˆ½ OGÄL QKÑQJ GL W·FK SKË ˆ° K¡X QK‡ FK² ˆ‡ÈF FRL SKË FKÍDY¬OQJ FÀ3KÍ;XƒQQ•PE„QEÄ O WL VQ UL„QJ FËD F’F JLD ˆ±QK G¹QJ K¾ V…QJ+‡†QJ7ψƒ\3KÍ;XƒQYF’FYÉQJ Q„QYL°FWL¯SF¥QQJKL„QFÒXQKÑQJJL’WU¸ SKÎ F¥Q G¡Q G¡Q WUÅ WKQK WUXQJ WƒP Y¬ NL¯Q WUÍF PÖ WKX¥W Y F QKÑQJ Y¤Q ˆ¬ FK·QK WU¸ NLQK W¯ Y‚Q KR’ [à KÃL FËD [Ò OL„QTXDQˆ¯QO¸FKVÐ[àKÃLFK‡Dˆ‡ÈFWL¯Q QJ7URQJ KQKPÃWF’FKWKRˆ’QJ ­ [ƒ\ GÓQJ F† VÅ P¾L P W FKR G¹QJ K¾ 7URQJ PÂL OL„Q K° P¥W WKL¯W YÇLK°WKÂQJ 1JX\®Q Q‚P W“L 3KÍ ;XƒQ FKÍD F’FGLW·FKFˆ…+X¯K°WKÂQJSKˈ°Å+X¯ 1JX\®Q 3KÍF .KR’W [‡QJ Y‡†QJ 9¼ WKÄL F’F YXD 1JX\®Q O QKÑQJ GL VQ Y‚Q 9‡†QJ Q‚P …QJ FKR W’L WKL¯W WKË KR’NK’ˆ FWKÉFËDPÃWYÉQJPL¬QWKXÃF SKË Y [ƒ\ GÓQJ WK„P QKL¬X F…QJ WU±QK PÃW JLDL ˆR“Q O¸FK VÐ QK¤W ˆ¸QK 7URQJ EL NL¯Q WUÍF PÇL OP FKR Eà P W 3KÍ ;XƒQ YL¯W Q\ FKÍQJ W…L PXÂQ JLÇL WKL°X NK’L NKDQJ WUDQJ K†Q &½ O© WÏ ˆƒ\ 3KÍ ;XƒQ TX’W N¯W TX NKR V’W E‡ÇF ˆ¡X Y¬ QKÑQJ ˆ‡ÈF J¾L WK„P E•QJ PÃW W„Q PÇL im F…QJWU±QKQ\ 7KuQK 7URQJ WÀQJ WK­ NL¯Q WUÍF PÇL P¾F O„Q F’F F…QJ WU±QK SKË ˆ° YÂQ O GLQK WKÓ , 9ˆL Q£W Y¥ TX‹ WUªQK KªQK FËD F’F E¥F WKXÃF G¹QJ G¼L FRQ FK’X F’F WKˆQK FKÍD KD\ O QK FÐD FËD QKÑQJ WK¯ JLD 7URQJK†QQÐDWK¯NÕW·QKWÏQ‚P Y¾QJ WÃF F…QJ WK¡Q TXDQ O“L ˆà F½ F…QJ NKL 1JX\®Q +RQJ YR WU¤Q QK¥P [Ò SK¹ FKÍD [ƒ\ GÓQJ F† ˆ¿ QK‡ O QKÑQJ 7KX¥Q +R’ QKÑQJ SKË FKÍD GLQK ˆ¡X W’FSK¢PNL¯QWUÍFPÖWKX¥Wˆ’QJFKÍ× 7K6.KRD/¸FKVÐ7U‡ÄQJ“LK¾F.KRDK¾F+X¯ 9QK½QJSK·„¡²+X  .KLQ½LY¬F’FSKˈ°WURQJWKÄLNÔQ\ GÓQJ PÃW 3K‡ÈQJ +RQJ 7UXQJ … Å W’F JL 3KDQ 7KX¥Q $Q WURQJ PÃW EL YL¯W 1JK° $Q 7URQJ FKL¯X JÐL /D 6†Q SKX WÐ ˆà G£Q O“L OÄL FËD /„ 4X× …Q 7§ QjP 1JX\®Q 7KL¯S YXD 4XDQJ 7UXQJ ˆà YL¯W iLQK 0±R &K‘QK +Ru WKª WxP pŒQ QD\ FK 1D\NLQK3K¥;XkQKŽQKWKŒFxFKWUžž QjP Pu ž WUlQ WKŽ FxF SK£ [D WU‚Q %}F +u V« WKŒ U‚W NK– NKjQ WKHR WK .LP /RQJ JL©D WKŽ FXQJ SK£ KuQK pŽQKWKQQJKUzQJFKp–QJpmž1JK$Q ODQJGo LWKŽQKuF¨Dž3K£$R « WKo¡QJ Ou Oœ poQJ Y§D FkQ Y§D NK›QJ FKŒ po¡F OoX Y‰E1DPF–SK£'onQJ;XkQYu 3K£ WURQJ 1DP QJRuL %}F V† OuP QJoL Wª &DPžWUlQQ©DWKŽF–SK£7ƒS7o¡QJ SKonQJ NlX NLQ WLQ YLF Yš Y‰ 1JRL F’F SKË WU„Q Å +X¯ WKÄL E¤\ JLÄ F¹Q 1K‡QJ × W‡ÅQJ ˆ½ FK‡D WUÅ WKQK KL°Q F½ QKÑQJ SKË ˆ° NK’F FËD F’F WK¯ WÐ ˆ‡ÈF WKÓF WK± ˆà E“L YRQJ ˆ¤W 3KÍ ;XƒQ [ƒ\ GÓQJ WÏ NKL FK‡D O„Q QJ…L FKÍD QK‡ Y£Q O WUXQJ WƒP FK·QK WU¸ FËD QK 7ƒ\ 6†Q FËD 1JX\®Q 3KÍF &KX Å &† 7 %±QK 1JX\®Q 3KÍF .KR’W Å &† 7L„Q 'ÓF OQJ 9ÇL NK· WK¯ FËD QKÑQJ FKL¯Q WK˜QJ O£\ '‡†QJ ;XƒQ 1JRL F’F SKË ˆ° FËD WK¯ OÏQJ QK¤W O VDX NKL ˆ’QK WDQ TXƒQ [ƒP WÐ QKÑQJ QJ‡ÄL WURQJ G¹QJ WÃF FÌQJ F½ O‡ÈF 0àQ 7KDQK Å SK·D %˜F QK 7ƒ\ 6†Q GLQKSKËUL„QJ/„4Xׁ…QWURQJ3K£ELlQ ˆà [ƒ\ GÓQJ PÃW Y‡†QJ WUL¬X PÇL 'É FK² WyS O¦F FKR EL¯W 1jP WKª KDL QLlQ KLX W¿Q W“L QJ˜Q QJËL QK‡QJ Y‡†QJ WUL¬X 7ƒ\ 7K’QK iªF QjP *LxS 1J— WK¥F SK¦ F£D 6†Q FÌQJ ˆà FKR [ƒ\ GÓQJ QKÑQJ F† VÅ Y¥W 1JX\‹Q 3K¥F 7Q Ou 7UXQJ 7‘Q KX E’ FK¤W K“ W¡QJ F¡Q WKL¯W ˆ­ SKÎF YÎ FKR VÓ QJoL puQ Eu GkP GƒW K— 7›QJ G¦ Gš [¥L W¿Q W“L FËD P±QK QK‡ p}S WKlP WKuQK JL¦F kP PoX OuP ORyQ 6DX NKL V« YLF E’ TXxFK Pž UœQJ FXQJ pLQ WURQJ ˆ½ SKxW JLxF FxF E’ FDQ p‰X E’E}W7UXQJ7‘Q FK˜F FK˜Q FÌQJ F½ WK„P QKÑQJ F…QJ WU±QK KX NKmQJpo¡FWUžY‰SK£pF¤+R F SKˈ° WURQJ1JX\‹Q 3Ko FWœFWKŒSKvFÌQJF½N­ 6DX NKL ˆ’QK E“L QK 7ƒ\ 6†Q Q‚P ˆ¯Q FKX\°Q 7ÍF 7…QJ +L¯X 1LQK 1JX\®Q 1JX\®Q 3KÍF R QK O„Q QJ…L YXD ˆ W 3KÍF7KÎ ˆàGÓQJSKËFKRHP QL„QKL°XO*LD/RQJPň¡XFKRPÃWWKÄL O/X¥Q4XÂF&…QJ1JX\®Q3KÍF7‡ÅOQJ NÔSK’WWUL­QP“QKP©FËDˆ¤W3KÍ;XƒQ +‡†QJ &¡Q +‡†QJ 7U 7KÏD 7KL„Q +X¯ +X¯ 9L°FFK¾Q+X¯OPNLQKˆ…[ƒ\GÓQJ KL°Q QD\ 1K‡ Y¥\ QKÑQJ W‡ OL°X WU„Q NLQK WKQK FXQJ ˆL°Q QJD\ WU„Q ˆ¤W F«X ˆƒ\ FKR FKÍQJ WD QKÑQJ WK…QJ WLQ WU„Q ˆ¤W NLQKOF†KÃLˆ­K±QKWKQKYSK’WWUL­Q +X¯ WKÄL F’F FKÍD 1JX\®Q ˆà [X¤W KL°Q KQJ OR“W F’F SKË ˆ° FËD KRQJ WKƒQ TXÂF PÃWOR“LK±QKNL¯QWUÍFSKˈ°YÂQOGLQK WK·FKTXDQO“Lˆ“LWK¡QQK1JX\®QJ½S F† FËD F’F E¥F TX× WÃF WURQJ G¹QJ G¼L FKÍD SK¡Q W“R Q„Q PÃW WÀQJ WK­ F’F F…QJ WU±QK 1JX\®Q ˆD G“QJ NK…QJ NªP SK¡Q KRQK WU’QJ Y PDQJ G¤X ¤Q FËD PÃW JLDL ˆR“Q NL¯Q WUÍF 7URQJ WKÄL NÔ WÏ Q‚P ˆ¯Q Q‚P PÖ WKX¥W J¡Q Q‚P G‡ÇL WKÄL QK NKL TXƒQ 7U¸QK FKL¯P JLÑ ˆ¤W 3KÍ 1JX\®Q ;XƒQ K¡X QK‡NK…QJF½ F…QJWU±QKSKˈ° QRˆ‡ÈF[ƒ\GÓQJ1‚P1JX\®Q+X° '‡ÇL WKÄL QK 1JX\®Q YL°F [ƒ\ GÓQJ JLL SK½QJ 7KX¥Q +R’ 3KÍ ;XƒQ ˆ‡ÈF SKË ˆ° GLQK WKÓ FËD W¡QJ OÇS WU„Q FÌQJ FK¾Q OP NLQK ˆ… FËD WUL¬X ˆ“L 7ƒ\ 6†Q QK‡ QKFÐDFËDGƒQFKÍQJˆ¬Xˆ‡ÈFSK’S 7KÓF UD WÏ NKL O„Q QJ…L YXD OX¥W TX\ ˆ¸QK 7URQJ %à OX¥W *LD /RQJ 4XDQJ 7UXQJ FK² [HP ˆƒ\ O ˆ¤W ˆ½QJ ˆ… L¬X JKL U¼ 1Ku ž WURQJ WUoQJ K¡S W“PWKÄLY±…QJOX…QOX…QQJK¶ˆ¯QYL°F[ƒ\ QuRF¤QJNKmQJpo¡F[k\G«QJWUlQQ‰QKDL 1JKL€QF¾X/¦FKV¼V¯ F‚S KD\ FK˜QJ PxL NKmQJ po¡F VnQ VRQ Yu WKŽ JLDQ FKxL F– WoQJ EDR E›Q FKXQJ NKmQJ po¡F WUDQJ WU‘ 1Ku NKxFK F£D FxF TXDQK WRu WUo F VDX Pž PœW F¨D Y“P UœQJ TXDQpyLWKQQK‚WYuQK’SK€PF–JLDQ WUo¡QJWoQJ FDR WKo FW‚FF“QQKu YuYŽN„RQ–FPxLpo¡FWUDQJWU‘WKHRNLŠX NKxF WKŽ FKLŒX \ NLŠX PX F¤ ¯Q KRDKD\pœQJYƒWF¨DFK‘QKPžUœQJWKHR Q‚P 7KL°X 7U¸ WKÒ Q‚P FKX¢Q \ JLDQ Yu YŽ N„R QKu ž F£D GkQ WKoQJ Y‰ FxF KRuQJ p FKoD W§QJ EDQ FKR QKu NKmQJpo¡FTXxJLDQYuYŽN„RYuNKmQJ SK£ QŒX F– WŽQK QJX\Q FKLŠX JLx OQK po¡F WUDQJ WU‘ 9ÇL SKË ˆ° FËD F’F WL‰Q W« OuP O‚\ WKŽ YƒWOLX FQG¢QJPšL KRQJ WKƒQ TXÂF WK·FK WK± F½ TX\ ˆ¸QK PœW V™ QKu SK£ FKLŒW F‚S WL‰Q TXDQ UL„QJ FK–QJ K“Q Q‚P G‡ÇL WKÄL *LD