-Chuyãøn biãún cuìng têch : xaíy ra taûi nhiãût âäü 727oC, coï háöu hãút trong caïc håüp kim
(âæåìng PSK).
γ S ↔ ( α P + Fe3CK) hay γ 0,8 ↔ ( α 0,02 + Fe3C6,67)
- Sæû tiãút ra pha Fe3C dæ ra khoíi dung dëch ràõn : Xaíy ra trong dung dëch ràõn Fe γ theo
âæåìng ES vaì trong Fe α theo âæåìng PQ.
Hçnh 2.13 -Giaín âäö pha Fe-C (Fe-Fe3C)
3 - Caïc täø chæïc cuía håüp kim Fe - Fe3C :
a- Täø chæïc mäüt pha :
* Ferit (kyï hiãûu α , F hay Fe α ) : laì dung dëch ràõn xen keî cuía caïc bon trong Fe α ,
coï kiãøu maûng láûp phæång tám khäúi. Laì pha deío, dai, mãöm vaì keïm bãön, åí nhiãût âäü < 768oC
coï tæì tênh, cao hån nhiãût âäü naìy máút tæì tênh . Khi hoìa tan thãm caïc nguyãn täú håüp kim Mn,
Si, Ni... âäü bãön cuía noï tàng lãn, âäü deío dai giaím âi. Ferit laì pha täön taûi åí nhiãût âäü thæåìng,
chiãúm tyí lãû khaï låïn (khoaíng ≥ 90%) nãn aính khaï nhiãöu âãún cå tênh cuía håüp kim. Täø chæïc
cuía noï laì caïc haût saïng, âa caûnh. Goüi laì phe rit xuáút phaït tæì tiãúng Latinh ferum nghéa laì sàõt.
*Austenit [kyï hiãûu γ , As , Fe γ (C)] : laì dung dëch ràõn xen keî cuía caïc bon trong
Fe γ coï maûng láûp phæång tám màût. Laì pha ráút deío vaì dai, âäü cæïng tháúp. Noï khäng coï tæì
tênh vaì khäng täön taûi åí nhiãût âäü tháúp hån 727oC trong håüp kim sàõt caïc bon nguyãn cháút, chè
täön taûi åí nhiãût âäü thæåìng trong caïc håüp kim chæïa mäüt læåüng âaïng kãø Mn, Ni... Tuy khäng
täön taûi åí nhiãût âäü thæåìng nhæng coï vai troì quyãút âënh trong biãún daûng noïng vaì nhiãût luyãûn
31
theïp. Täø chæïc cuía noï laì caïc haût saïng coï song tinh. Tãn goüi austenit âãø kyí niãûm nhaì váût liãûu
hoüc ngæåìi Anh : Räbe Ästen.
Hçnh 2.14 -Täø chæïc tãú vi cuía ferit (a) vaì austenit
*Xãmentit (kyï hiãûu Xã, Fe3C) : laì pha xen keî våïi kiãøu maûng phæïc taûp, chæïa
6,67%C vaì coï cäng thæïc Fe3C, tæång æïng våïi âæåìng DFKL. Xãmentit laì pha cæïng, doìn, åí
nhiãût âäü nhoí hån 217oC coï tæì tênh, cao hån nhiãût âäü naìy máút tæì tênh. Cuìng våïi ferit, noï taûo
nãn caïc täø chæïc khaïc nhau cuía håüp kim Fe -C. Xãmentêt xuáút phaït tæì tãn goüi ceïmen coï
nghéa laì cæïng.Ta phán biãût ra bäún loaûi xãmentit :
+ Xãmentit thæï nháút : (XãI, Fe3CI) : âæåüc taûo thaình tæì håüp kim loíng do
giaím näöng âäü caïc bon trong håüp kim loíng theo âæåìng DC khi nhiãût âäü giaím. Noï chè coï
trong caïc håüp kim chæïa > 4,3%C. Do taûo thaình tæì traûng thaïi loíng vaì åí nhiãût âäü cao nãn coï
daûng thàóng, thä to.
+ Xãmentit thæï hai : (XãII, Fe3CII) : âæåüc taûo thaình do giaím näöng âäü caïc
bon trong austenit theo âæåìng ES khi haû nhiãût âäü tæì 1147oC âãún 727oC, noï sinh ra trong caïc
håüp kim coï > 0,80%C vaì tháúy roî nháút trong caïc håüp kim chæïa tæì 0,80 âãún 2,14%C. Do taûo
thaình åí nhiãût âäü khäng cao làõm vaì tæì traûng thaïi ràõn nãn kêch thæåïc nhoí mën, thæåìng coï
daûng læåïi bao quanh haût peclit (austenit).
+ Xãmen tit thæï ba : (XãIII,, Fe3CIII) : âæåüc taûo thaình khi giaím näöng âäü caïc bon
trong ferit theo âæåìng PQ khi haû nhiãût âäü tæì 727oC, tháúy roî nháút trong caïc håüp kim <
0,02%C. Do taûo thaình åí nhiãût âäü ráút tháúp nãn kêch thæåïc ráút nhoí mën, säú læåüng khäng âaïng
kãø, trong thæûc tãú ta boí qua noï.
+Xãmentit cuìng têch : âæåüc taûo thaình do chuyãøn biãún cuìng têch austenit
thaình peïc lit, noï coï vai troì ráút quan troüng trong caïc håüp kim sàõt caïc bon.
b-Caïc täø chæïc hai pha :
*Peclêt [kyï hiãûu P hay (F +Xã)] : laì häùn håüp cå hoüc cuìng têch cuía phe rêt vaì
xãmentit âæåüc taûo ra tæì chuyãøn biãún cuìng têch cuía austenit. Trong peïc lêt coï 88% F vaì 12%
Xã. Peïc lêt khaï bãön vaì cæïng nhæng cuîng âuí âäü deío dai âaïp æïng âæåüc caïc yãu cáöu cuía váût
32
liãûu kãút cáúu vaì duûng cuû. Tuìy thuäüc hçnh daûng cuía xãmentêt, peïc lêt âæåüc chia ra laìm hai loaûi
laì peïc lêt táúm vaì peïc lêt haût. Nãúu xãmentit åí daûng táúm goüi laì peïc lêt táúm, coï âäü cæïng cao
hån, âáy laì daûng thæåìng gàûp trong thæûc tãú. Nãúu xãmentit åí daûng haût goüi laì peïc lit haût, âäü
Hçnh 2.15 -Täø chæïc xãmentit 2 daûng læåïi åí theïp sau cuìng têch
cæïng tháúp hån, dãù càõt goüt. Peïc lêt haût êt gàûp trong thæûc tãú, chè nháû âæåüc khi uí cáöu hoïa. Peïc lêt
haût coï tênh äøn âënh cao hån peïc lêt táúm. Tãn goüi peïc lêt xuáút phaït tæì peard coï nghéa laì vàòn
hay maìu xaì cæì.
γ 0,8 → ( α 0,02 + Fe3C6,67)
Hçnh 2.16 - Täø chæïc tãú vi cuía peclit táúm (a) vaì peclit haût (b).
*Lãâãburit [Lã hay (γ + Xã), (P +Xã)] : laì häùn håüp cå hoüc cuìng tinh cuía austenit
vaì xãmentit âæåüc taûo thaình tæì håüpü kim loíng chæïa 4,3%C taûi 1147oC. Khi laìm nguäüi dæåïi
727oC thç do chuyãøn biãún γ → P nãn täø chæïc cuía lãâãburit gäöm (P + Xã).
L4,3 → ( γ 2,14 + Fe3C6,67 )
33
Lãâãburit coï daûng hçnh da baïo ráút cæïng vaì doìn nãn thæåìng goüi laì täø chæïc da baïo.
Tãn goüi lãâãburit laì âãø kyí niãûm nhaì luyãûn kim ngæåìi Âæïc Lãâãbua.
4-Mäüt säú quy æåïc :
a-Theïp vaì gang :
_*Theïp laì håüp kim cuía sàtõ vaì caïc bon våïi haìm læåüng caïc bon nhoí hån 2,14%.
Ngoaìi ra coìn coï thãm mäüt säú nguyãn täú khaïc : Mn, Si, P, S ...
*Gang laì håüp kim cuía sàõt vaì caïc bon våïi haìm læåüng caïc bon låïn hån 2,14%.
Ngoaìi ra coìn coï thãm mäüt säú nguyãn täú khaïc : Mn, Si, P, S...Gang coï täø chæïc tæång æïng våïi
giaín âäö pha Fe-C goüi laì gang tràõng (màût gaîy cuía noï coï maìu saïng tràõng, âoï laì maìu cuía
xãmentit). Gang tràõng ráút cæïng vaì doìn, khäng thãø gia cäng càõt goüt âæåüc.
Ranh giåïi âãø phán chia theïp vaì gang laì âiãøm E trãn giaín âäö pha Fe-C. Càn cæï vaìo
haìm læåüng caïc bon coï trong gang vaì theïp ta phán chia chuïng thaình nhiãöu loaûi khaïc nhau.
Theïp âæåüc chia ra laìm ba loaûi :
+Theïp træåïc cuìng têch : laì loaûi theïp coï haìm læåüng caïc bon nhoí hån
0,8%C, täø chæïc cán bàòng gäöm phe rit vaì peïc lit.
+Theïp cuìng têch : laì loaûi theïp coï haìm læåüng caïc bon bàòng 0,8%C, täø chæïc
cán bàòng laì peïc lit.
+Theïp sau cuìng têch : laì loaûi theïp coï haìm læåüng caïc bon låïn hån 0,8%C,
täø chæïc cán bàòng gäöm peïc lit vaì xãmentêt thæï hai.
Hçnh 2.17 - Täø chæïc tãú vi cuía theïp træåïc cuìng têch.
Gang tràõng âæåüc chia ra laìm ba loaûi :
+Gang tràõng træåïc cuìng tinh : laì loaûi gang coï haìm læåüng caïc bon nhoí hån
4,3%C, täú chæïc cán bàòng gäöm coï peclit, xãmentit thæï hai vaì lãâãburit.
+Gang tràõng cuìng tinh : laì loaûi gang coï haìm læåüng caïc bon bàòng 4,3%C,
täø chæïc cán bàòng laì lãâãburit.
+Gang tràõng sau cuìng tinh : laì loaûi gang coï haìm læåüng caïc bon låïn hån
4,3%C, täø chæïc cán bàòng gäöm xãmentit thæï nháút vaì lãâãburit.
b-Caïc âiãøm tåïi haûn :
34
Caïc nhiãût âäü æïng våïi caïc chuyãøn biãún pha åí traûng thaïi ràõn trong håüp kim sàõt caïc
bon (chuí yãúu duìng cho theïp) goüi laì caïc âiãøm tåïi haûn, chuïng âæåüc kyï hiãûu bàòng chæî A (viãút
tàõt tæì tiãúng Phaïp arãt coï nghéa laì dæìng vç khi coï chuyãøn biãún pha nhiãût âäü bë dæìng laûi) keìm
theo caïc säú thæï tæû 0, 1, 2, 3, 4 vaì cm. Gäöm coï caïc âiãøm tåïi haûn sau âáy :
*A0 - (217oC) laì nhiãût âäü chuyãøn biãún tæì cuía xãmentit, tháúp hån nhiãût âäü naìy
xãmentit coï tæì tênh, cao hån nhiãût âäü naìy xementit máút tênh sàõt tæì.
*A1 - (727oC) æïng våïi âæåìng PSK laì nhiãût âäü chuyãøn biãún austenit ↔ peclit coï
trong táút caí caïc loaûi theïp vaì gang.
*A2 - (768oC) coìn goüi laì âiãøm Curi, æïng våïi âæåìng MO, laì âiãøm chuyãøn biãún tæì
cuía phe rit, tháúp hån nhiãût âäü naìy phe rit coï tæì tênh, cao hån nhiãût âäü naìy máút tênh sàõt tæì.
*A3 - æïng våïi âæåìng GS (911 ÷ 727oC) laì âæåìng bàõt âáöu tiãút ra phe rit tæì austenit
khi laìm nguäüi vaì kãút thuïc hoìa tan phe rit vaìo austenit khi nung noïng, chè coï trong theïp
træåïc cuìng têch.
*Acm - æïng våïi âæåìng ES (1147oC ÷ 727oC)laì âæåìng bàõt âáöu tiãút ra xãmentêt tæì
austenit khi laìm nguäüi vaì kãút thuïc hoìa tan xãmentit vaìo austenit khi nung noïng.
*A4 - æïng våïi âæåìng NJ (1499 ÷ 1392oC) æïng våïi chuyãøn biãún δ ↔ γ
Trong táút caí caïc âiãøm tåïi haûn trãn thç caïc âiãøm A1, A3 vaì Acm âæåüc sæí duûng nhiãöu
nháút vaì chuí yãúu khi nhiãût luyãûn theïp. Tuy nhiãn caïc giaï trë vãö nhiãût âäü nãu trãn chè âuïng
trong traûng thaïi cán bàòng (nung noïng hay laìm nguäüi vä cuìng cháûm, täúc âäü nung → 0).
Trong thæûc tãú täúc âäü nung noïng hay laìm nguäüi thæåìng coï giaï trë xaïc âënh nãn khäng phuì
håüp. Tæång tæû nhæ hiãûn tæåüng quaï nguäüi (khi kãút tinh) hay quaï nung (khi noïng chaíy) caïc
a) b)
Hçnh 2.18 -Täø chæïc tãú vi cuía gang
tràõng
a)Gang tràõng træåïc cuìng tinh
b)Gang tràõng cuìng tinh
c)gang tràõng sau cuìng tinh
c)
35
âiãøm tåïi haûn naìy cuîng tháúp hån hay cao hån khi laìm nguäüi hay nung noïng, sæû khaïc biãût
naìy caìng låïn khi täúc âäü caìng cao. Âãø phán biãût cuìng mäüt âiãøm tåïi haûn cho hai træåìng håüp
khi laìm nguäüi vaì nung noïng ta thãm vaìo chæî r (refroidissement) khi laìm nguäüi vaì c
(chauffage) khi nung noïng. Våïi mäüt loaûi theïp nháút âënh bao giåì ta cuîng coï :
Ar1 < A1 CHÆÅNG 3 : KÃÚT TINH VAÌ KHUÃÚCH TAÏN
TRONG VÁÛT LIÃÛU
3.1.QUAÏ TRÇNH KÃÚT TINH TÆÌ TRAÛNG THAÏI LOÍNG :
Pháön låïn caïc kim loaûi âæåüc luyãûn bàòng phæång phaïp náúu chaíy loíng sau âoï âem âuïc
thaình hçnh saín pháøm hay baïn thaình pháøm. Cháút læåüng cuía váût âuïc phuû thuäüc pháön låïn vaìo
quaï trçnh chuyãøn tæì traûng thaïi loíng sang traûng thaïi ràõn, âoï laì quaï trçnh kãút tinh .
Âënh nghéa : kãút tinh laì quaï trçnh hçnh thaình maûng tinh thãø tæì traûng thaïi loíng vaì thæåìng goüi
laì kãút tinh láön thæï nháút .
3.1.1.Âiãöu kiãûn nàng læåüng cuía quaï trçnh kãút tinh :
Trong tæû nhiãn moüi quaï trçnh tæû
2
phaït âãöu xaíy ra theo chiãöu giaím
nàng læåüng, tæïc laì theo chiãöu åí traûng
thaïi måïi coï nàng læåüng dæû træî nhoí
hån.Vê du û: mäüt hoìn bi âàût taûi vë trê 3
A luän coï xu hæåïng làn xuäúng vi trê
B äøn âënh hån . Trong træåìng håüp 1
naìy nàng læåüng dæû træî chênh laì thãú
nàng cuía hoìn bi. Hçnh 3.1- Så âäö biãøu thë vë trê äøn âënh
(1), khäng äøn âënh(2) vaì giaí äøn âënh (3)
Trong hãû thäúng váût cháút gäöm chuyãøn âäüng cuía caïc cháút âiãøm (nguyãn tæí, phán tæí) thç
nàng læåüng dæû træî âæåüc âàûc træng bàòng nàng læåüng tæû do F.
F = U - TS
Trong âoï : -U laì näüi nàng cuía hãû thäúng ∆F
-S laì enträpi
-T laì nhiãût âäü tuyãût âäúi 0K
Nàng læåüng tæû do thay âäøi theo
nhiãût âäü vaì caïc yãúu täú khaïc. Tæì biãøu âäö vãö Fr
mäúi quan hãû giæîa nàng læåüng tæû do vaì nhiãût
Fl
âäü ta tháúy :
-Våïi T > Ts ta coï Fr > Fl do âoï kim Ts Nhiãût âäü
loaûi täön taûi åí traûng thaïi loíng Hçnh 3.2 - Så âäö biãún âäøi nàng
-Våïi T < Ts ta coï Fr < Fl , do âoï læåüng tæû do ∆F cuía traûng thaïi
kim loaûi täön taûi åí traûng thaïi ràõn. loíng vaì ràõn theo nhiãût âäü
Nhæ váûy khi laìm nguäüi kim loaûi loíng xuäúng dæåïi nhiãût âäü Ts seî coï quaï trçnh kãút
tinh xaíy ra . Taûi nhiãût âäü Ts ta coï Fr = Fl, nàng læåüng tæû do cuía hai traûng thaïi bàòng nhau,
quaï trçnh kãút tinh chæa xaíy ra,nghéa laì giæîa kim loaûi ràõn vaì kim loaûi loíng coï cán bàòng âäüng
. Âiãöu âoï coï nghiaî laì : nãúu coï mäüt læåüng kim loaûi loíng kãút tinh thç cuîng coï mäüt læåüng nhæ
váûy kim loaûi ràõn noïng chaíy . Chè åí nhiãût âäü T < Ts , Fr < Fl roî rãût sæû kãút tinh måïi xaïy ra . Ts
âæåüc goüi laì nhiãût âäü kãt tinh lyï thuyãút.
37
Nhæ váûy nhiãût âäü kãút tinh thæûc tãú luän tháúp hån Ts hiãûn tæåüng naìy goüi laì sæû quaï
nguäüi vaì hiãûu säú giæîa hai nhiãût âäü âoï goüi laì âäü quaï nguäüi, kyï hiãûu ∆T. Pháön låïn caïc kim
loaûi kãút tinh våïi âäü quaï nguäüi ∆Tnhoí , khoaíng tæì 2-5 0C . Tuy nhiãn cuîng coï kim loüai kãút
tinh våïi âäü quaï nguäüi låïn (Stibi coï ∆T = 41oC).
Váûy âiãöu kiãûn nàng læåüng âãø xaíy kãút tinh laì phaíi laìm nguäüi kim loaûi loíng tåïi nhiãût
âäü tháúp hån Ts hay kim loaûi loíng chè kãút tinh våïi sæûü quaï nguäüi nháút âënh. Ta cuîng coï thãø lyï
luáûn tæång tæû nhæ váûy våïi quaï trçnh noïng chaíy vaì chuyãøn biãún thuì hçnh . Do âäü quaï nguäüi
vaì âäü quaï nung cuía pháön låïn kim loaûi beï nãn coï thãø dæûa vaìo Ts âãø xaïc âënh nhiãût âäü noïng
chaíy hay kãút tinh cuía kim loüai.
3.1.2.Hai quaï trçnh cuía sæû kãút tinh :
Khi haû nhiãût âäü kim loaûi loíng xuäúng tháúp hån nhiãût âäü kãút tinh lyï thuyãút
Ts, quaï trçnh kãút tinh seî xaíy ra. Sæû kãút tinh thæûc hiãûn âæåüc laì nhåì coï hai quaï trçnh sau :
-Trong kim loaûi loíng xuáút hiãûn nhæîng trung tám kãút tinh coï kêch thæåïc ráút nhoí, goüi
laì máöm kãút tinh. Quaï trçnh naìy goüi laì taûo máöm.
-Caïc máöm naìy seî phaït triãøn lãn vaì taûo thaình haût tinh thãø .Quaï trçnh naìy goüi laì phaït
triãøn máöm.
1-Quaï tçnh taûo máöm (trung tám kãút tinh) :
Taûo máöm laì quaï trçnh taûo nãn caïc pháön tæí ràõn coï cáúu taûo tinh thãø, coï kêch
thæåïc ráút nhoí trong loìng khäúi kim loaûi loíng, chunïg laì nhæîng máöm mäúng âáöu tiãn âãø phaït
triãøn lãn thaình haût tinh thãø.
Theo âàûc tênh phaït sinh máöm âæåüc chia laìm hai loaûi : máöm tæû sinh (âäöng pha) vaì
máöm khäng tæû sinh (kyï sinh)
a-Máöm tæû sinh (máöm âäöng pha) : Laì máöm sinh ra træûc tiãúp tæì kim loaûíi loíng khäng cáön sæû
giuïp âåî cuía bãö màût caïc haût ràõn coï sàôn trong âoï .
Taûi nhiãût âäü tháúp hån Ts caïc nhoïm nguyãn tæí sàõp xãúp coï tráût tæû trong kim loaûi
loíng coï kêch thæåïc låïn hån mäüt giaï trë xaïc âënh æïng våïi mäùi nhiãût âäü seî cäú âënh laûi,khäng
tan âi næîa vaì coï âiãöu kiãûn phaït triãøn lãn thaình haût tinh thãø.
Ta xeït âiãöu kiãûn nàng læåüng cuía sæû taûo máöm naìy.Giaí sæí ràòng taûi nhiãût âäü naìo âoï
nhoí hån Ts trong kim loaûi loíng xuáút hiãûn n nhoïm nguyãn tæí sàõp xãúp tráût tæû coï thãø têch v.
Taûi nhiãût âäü naìy ta coï Fr < Fl .Goüi ∆Fv = Fr - Fl,laì hiãûu säú nàng læåüng tæû do giæîa kim loaûi
loíng vaì kim loaûi ràõn tênh cho mäüt âån vë thãø têch kim loaûi loíng thç ∆Fv < 0 khi T < Ts. Khi
taûo ra n nhoïm nguyãn tæí tráût tæû noïi trãn thç nàng læåüng cuía hãû thäúng giaím âi mäüt læåüng laì
nv ∆Fv .Nhæng do taûo nãn bãö màût tiãúp xuïc giæîa ràõn vaì loíng nãn nàng læåüng tæû do seî tàng
thãm mäüt læåüng laì nsσ. Trong âoï : s laì diãûn têch tiãúp xuïc giæîa nhoïm nguyãn tæí våïi kim loaûi
loíng,coìn σ laì sæïc càng bãö màût trãn mäüt âån vë diãûn têch. Khi taûo ra n nhoïm nguyãn tæí sàõp
xãúp coï tráût tæû trãn thç nàng læåüng caí hãû thäúng biãún âäøi mäüt læåüng laì:
∆F = - nv ∆Fv + nsσ
Coi caïc nhoïm nguyãn tæí tráût tæû coï daûng hçnh cáöu baïn kênh r, ta coï:
4
∆F = - πr3n∆Fv + 4πr2nσ (1)
3
38
ÅÍ nhiãût âäü nháút âënh nhoí hån Ts thç ∆Fv vaì σ laì hàòng säú nãn ∆F = f(r). Bàòng thæûc nghiãûm
ngæåìi ta âaî veî âæåüc âäö thë vãö sæû phuû thuäüc giæîa nàng læåüng tæû do vaì baïn kênh r cuía nhoïm
nguyãn tæí tráût tæû. Tæì âäö thë âoï ta nháûn tháúy :
-Nãúu nhoïúm nguyãn tæí tráût tæû coï r1 < rth thç khi noï phaït triãøn lãn laìm cho nàng læåüng
cuía hãû thäúng tàng lãn,khäng phuì håüp våïi tæû nhiãn nãn seî tan âi.
-Nãúu nhoïm nguyãn tæí trátû tæû coï r2 > rth khi phaït triãøn lãn laìm giaím nàng læåüng cuía
hãû thäúng vaì noï tråí thaình máöm tháût sæû.
Kãút luáûn : taûi mäüt nhiãût âäü nháút âënh nho hån Ts trong kim loaûi loíng coï vä säú nhoïm nguyãn
tæí sàõp xãúp tráût tæû coï kêch thæåïc khaïc nhau. Chè nhæîng nhoïm naìo coï kêch thæåïc låïn hån mäüt
giaï trë tåïi haûn naìo âoï måïi tråí thaình máöm thátû sæû,coìn nhæîng nhoïm khaïc tan âi.
Ta coï thãø tênh baïn kênh tåïi haûn nhæ sau : tçm giaï trë cæûc âaûi cuía biãøu thæïc (1) vaì tênh
2σ
âæåüc rth = û(2) , giaï trë r = 0 khäng coï yï nghéa. Khi nhiãût âäü kãút tinh caìng tháúp (∆Fv
∆Fv
låïn) thç rth caìng nhoí vaì caìng coï nhiãöu nhoïm nguyãn tæí tráût tæû coï kêch thæåïc låïn hån rth âãø
tråí thaình máöm. Do âoï sæû kãút tinh xaíy ra dãù daìng hån. Taûi T = Ts ta coï rth = ∞ , quaï trçnh
sinh máöm khäng xaíy ra .
∆F
r1 rth r2 r
Hçnh 3.3 - Quan hãû giæîa baïn kênh máöm vaì ∆F
b-Máöm khäng tæû sinh (kyï sinh) :
Laì máöm kãút tinh âæåüc taûo nãn trãn bãö màût cuía caïc haût ràõn coï sàôn trong kim loaûi
loíng.
Trong kim loaûi loíng khäng thãø nguyãn cháút tuyãût âäúi âæåüc,nãn bao giåì cuîng coìn
taûp cháút. Âoï laì caïc cháút láùn läün khäng tan nhæ : buûi than,buûi tæåìng loì, caïc äxyt, nitrit...
Chuïng giuïp cho quaï trçnh sinh máöm trãn bãö màût cuía chuïng xaíy ra dãù daìng hån. Vai troì cuía
máöm khäng tæû sinh ráút quan troüng trong thæûc tãú vaì do váûy quaï trçnh kãút tinh xaíy ra ráút
nhanh choïng. Máöm tæû sinh bao gäöm :
-Caïc pháön tæí váût láùn läün khäng tan ráút nhoí nhæ äxyt, buûi tæåìng loì, nitrit, hydrit...coï
kiãøu maûng vaì kêch thæåïc khäng sai khaïc nhiãöu våïi kim loaûi kãút tinh.
-Caïc haût ráút nhoí coï khaí nàng háúp thuû trãn bãö màût cuía chuïng nhæîng nguyãn tæí kim
loaûi kãút tinh.
-Thaình khuän âuïc, âàûc biãût laì caïc vãút næït vaì chäù läöi loîm trãn thaình khuän.
2-Quaï trçnh phaït triãøn máöm :
Sau khi caïc máöm âæåüc taûo ra chuïng seî tiãúp tuûc phaït tiãøn lãn thaình haût tinh thãø.Quaï
trçnh naìy laìm cho nàng læåüng tæû do cuía hãû giaím âi phuì håüp våïi tæû nhiãn (laì quaï trçnh tæû
39
phaït)ì.Ta coï thãø minh hoüa quïa trçnh naìy bàòng cå cáúu máöm hai chiãöu (Cosen) vaì cå cáúu máöm
kãút tinh coï lãûch xoàõn.
σαβ σαβ
α β β
σβγ θ σγα r σββ θ α
β
γ
σαβ
a) b)
Hinh 3.4- Máöm kyï sinh daûng choím cáöu (a) vaì daûng tháúu kênh (b).
3.1.3.Caïc yãúu täú aính hæåíng âãún kêch thæåïc haût, caïc phæång phaïp laìm nhoí haût
Sau khi âuïc haût kim loaûi khaï låïn, nhiãöu træåìng håüp coï thãø nhçn tháúy bàòng màõt thæåìng.
Trong kyî thuáût âuïc luän coï xu hæåïng laìm nhoí haût kim loaûi vç haût nhoí coï cå tênh täút hån vaì
êt doìn hån. Trong mäüt säú træåìng håüp do yãu cáöu cuía kyî thuáût ta måïi laìm cho haût låïn khi
âuïc.
Sau khi âuïc haût kim loaûi khaï låïn, nhiãöu træåìng håüp coï thãø nhçn tháúy bàòng màõt thæåìng.
Trong kyî thuáût âuïc luän coï xu hæåïng laìm nhoí haût kim loaûi vç haût nhoí coï cå tênh täút hån vaì
êt doìn hån. Trong mäüt säú træåìng håüp do yãu cáöu cuía kyî thuáût ta måïi laìm cho haût låïn khi
âuïc.
a-Caïc yãúu täú aính hæåíng âãún âäü låïn haût :
Trong thæûc tãú coï nhiãöu yãúu täú aính hæåíng âãún âäü låïn cuía haût kim loaûi nhæng aính
hæåíng maûnh nháút laì âäü quaï nguäüi ∆ T. Âãø âaïnh giaï aính hæåíng cuía âäü quaï nguäüi âãún âäü låïn
haût ta sæí duûng hai âaûi læåüng sau :
- Täúc âäü sinh máöm : laì säú læåüng tám máöm sinh ra trong mäüt âån vë thãø têch vaì
trong mäüt âån vë thåìi gian, kyï hiãûu n, âån vë 1/mm3.s.
- Täúc âäü phat triãøn máöm : laì täúc âäü phaït triãøn vãö kêch thæåïc daìi cuía tám máöm
trong mäüt âån vë thåìi gian, kyï hiãûu v, âån vë mm/s.
Täúc âäü sinh máöm caìng låïn thç kêch thæåïc haût caìng nhoí vaì täúc âäü phaït triãøn máöm
caìng tàng thç kêch thæåïc haût caìng låïn. Bàòng thæûc nghiãûm, ngæåìi ta âaî tênh âæåüc kêch thæåïc
haût A theo hai âaûi læåüng trãn nhæ sau :
v
A=a våïi a laì hãû säú thæûc nghiãûm.
n
Tæì âoï ta tháúy ràòng : nguyãn lyï chung âãø taûo haût nhoí laì tàng täúc âäü sinh máöm vaì
haûn chãú täúc âäü phaït triãøn máöm.
b-Caïc phæång phaïp laìm nhoí haût :
Trong thæûc tãú ngæåìi ta thæåìng sæí duûng caïc phæång phaïp laìm nhoí haût sau âáy :
- Tàng âäü quaï nguäüi khi kãút tinh : Âäü quaï nguäüi phuû thuäüc vaìo täúc âäü nguäüi, täúc
âäü nguäüi caìng låïn thç âäü quaï nguäüi caìng tàng. Âãø tàng täúc âäü nguäüi ngæåìi ta duìng khuän
40
kim loaûi coï tênh dáùn nhiãût cao thay cho khuän caït. Våïi caïc váût âuïc låïn ta coìn duìng næåïc
laûnh laìm nguäüi ngoaìi thaình khuän kim loaûi.
- Phæång phaïp biãún tênh :
* Tàng säú læåüng tám máöm khäng tæû sinh : ngæåìi ta cäú yï cho vaìo kim loaûi
loíng caïc cháút âàûc biãût âãø giuïp cho sæû taûo máöm khäng tæû sinh. Vê duû træåïc khi roït theïp ngæåìi
ta cho mäüt læåüng nhoí nhäm vaìo thuìng theïp loíng (20g/táún theïp loíng). Nhäm seî kãút håüp våïi
ä xy, ni tå hoìa tan trong theïp taûo ra caïc pháön tæí Al2O3, AlN ráút nhoí mën, lå læíng phán taïn
âãöu trong theïp loíng. Âáy laì nhæîng máöm khäng tæû sinh laìm cho haût theïp nhoí hån.
* Haûn chãú täúc âäü phaït triãøn máöm : ngæåìi ta cho vaìo kim loüai loíng mäüt
cháút âàûc biãût, noï hoìa tan vaì háúp phuû vaìo bãö màût máöm haûn chãú sæû phaït triãøn daìi cuía máöm.
Vê duû : khi âuïc håüp kim nhäm -si lic ngæåìi ta cho vaìo mäüt häùn håüp muäúi natri (NaCl,
NaF), chuïng hoìa tan vaìo vaì haûn chãú sæû phaït triãøn cuía tinh thãø si lic. Do váûy laìm cho haût
nhoí.
* Ngoaìi ra coìn cháút biãún tênh coï taïc duûng laìm thay âäøi hçnh daïng haût (taûo
graphêt cáöu trong gang) caíi thiãûn ráút maûnh cå tênh cuía váût liãûu.
Cáön chuï yï laì phaíi tiãún haình biãún tênh âuïng luïc, cháút biãún tênh chè cho vaìo kim loaûi
loíng vaìi phuït træåïc khi roït khuän. Nãúu quaï såïm thç kim loaûi chæa këp kãút tinh seî näøi lãn vaì
âi vaìo xè. Nãúu quaï muäün thç khäng këp phaín æïng.
3.2.KHUÃÚCH TAÏN TRONG VÁÛT LIÃÛU
3.2.1.Caïc âënh luáût khuãúch taïn cå baín :
Khuãúch taïn laì sæû chuyãøn chäù ngáùu nhiãn cuía caïc nguyãn tæí (ion, phán tæí) do dao
âäüng nhiãût. Khuãúch taïn cuía nguyãn tæí A trong nãön cuía chênh loaûi nguyãn tæí âoï (A) goüi laì
tæû khuãúch taïn
Khuãúch taïn cuía nguyãn tæí khaïc loaûi B våïi näöng âäü nhoí trong nãön A goüi laì khuãúch
taïn khaïc loaûi. Âiãöu kiãûn âãø coï khuãúch taïn khaïc loaûi laì B phaíi hoaì tan trong A.
Khuãúch taïn cuía caí A vaì B trong nãön A hoàûc B goüi laì khuãúch taïn tæång häù. Trong
khuãúch taïn khaïc loaûi vaì khuãúch taïn tæång häù luän coï doìng nguyãn tæí theo chiãöu giaím näöng
âäü.
Khuãúch taïn coï vai troì quan troüng trong nhiãöu quaï trçnh cäng nghãû chãú taûo váût liãûu
nhæ kãút tinh, thiãu kãút, taûo låïp baïn dáùn p-n, trong xæí lyï nhiãût, quaï trçnh ä xy hoaï, daîo...
1-Âënh luáût Fick I vaì hãû säú khuãúch taïn :
Âënh luáût Fick 1 biãøu diãùn mäúi quan hãû giæîa doìng nguyãn tæí khuãúch taïn J qua mäüt
âån vë bãö màût vuäng goïc våïi phæång khuãúch taïn vaì gradien näöng âäü dc/dx :
dc
J= -D = - D. grad c (3.1)
dx
Trong âoï dáúu træì chè doìng khuãúch taïn theo chiãöu giaím näöng âäü.
D - laì hãû säú khuãúch taïn, thæåìng âo bàòng cm2/s. Trong nhiãöu træåìng håüp D
phuû thuäüc nhiãût âä theo quy luáût :
D = Do exp (- Q/RT) (3.2)
2
Våïi Do - laì hàòng säú, cm /s
Q - hoaût nàng khuãúch taïn kcal/mol
T - nhiãût âäü khuãúch taïn, oK
41
R - hàòng säú khê, R = 1,98 cal/mol
Tæì nhæîng trë säú Do vaì Q coï thãø xaïc âënh hãû säú khuãúch taïn D åí nhiãût âäü báút kyì vaì
âàûc âiãøm cuía quaï trçnh khuãúch taïn (cå chãú khuãúch taïn)
2-Âënh luáût Fick 2 :
Nãúu näöng âäü C khäng nhæîng laì haìm cuía x maì coìn phuû thuäüc vaìo thåìi gian t thç âãø
thuáûn tiãûn ngæåìi ta sæí duûng âënh luáût Fick 2. Trong træåìng håüp hãû säú khuãúch taïn khäng phuû
thuäüc näöng âäü, biãøu thæïc cuía âënh luáût Fick 2 nhæ sau :
∂C ∂ 2C
=D = D.∇c (3.3)
∂t ∂x 2
Nghiãûm cuía phæång trçnh (3.3) trong træåìng håüp khuãúch taïn mäüt cháút coï näöng âäü
Cs trãn bãö màût vaìo bãn trong máùu våïi näöng âäü ban âáöu Co (Cs > Co) coï daûng :
C(x,t) = Cs - (Cs - Co)erf (x/2 Dt ) (3.4)
Trong âoï erf (L) - laì haìm sai cuía âaûi læåüng L âæåüc tênh sàôn trong caïc säø tay toaïn
hoüc. Tæì biãøu thæïc (3.4) ta tháúy ràòng C(x,t) tyí lãû våïi (x/2 Dt ) nãúu Cs vaì Co laì hàòng säú, coï
nghéa laì chiãöu sáu x cuía låïp khuãúch taïn våïi näöng âäü C naìo âoï tyí lãû thuáûn våïi Dt .
3.2.2.Cå chãú khuãúch taïn :
Cå chãú khuãúch taïn giaíi thêch trë säú Do vaì Q, tçm hiãøu baín cháút cuía nhæîng quaï trçnh
dëch chuyãøn nguyãn tæí (ion, phán tæí) trong nhæîng váût liãûu khaïc nhau.
1-Trong dung dëch ràõn thay thãú :
Trong váût liãûu naìy, caïc nguyãn tæí khuãúch taïn theo cå chãú nuït träúng, tæïc laì nguyãn
tæí dëch chuyãøn âãún nuït träúng bãn caûnh. Âãø thæûc hiãûn âæåüc bæåïc dëch chuyãøn nhæ váûy, cáön
phaíi coï hai âiãöu kiãûn :
-Nguyãn tæí coï hoaût nàng Gvm âuí âãø phaï våî liãn kãút våïi nhæîng nguyãn tæí bãn caûnh,
nåïi räüng khoaíng caïch hai nguyãn tæí åí giæîa nuït träúng vaì nguyãn tæí dëch chuyãøn (nguyãn tæí
1 vaì 2 hçnh 3.2a.). Säú læåüng nhæîng nguyãn tæí coï hoaût nàng nhæ váûy tyí lãû våïi exp(- ∆ Gvm
/kT).
-Coï nuït träúng nàòm caûnh nguyãn tæí : näöng âäü nuït träúng tyí lãû våïi exp(- ∆ Gvf /kT),
trong âoï ∆ Gvf laì nàng læåüng taûo nuït träúng, coï nghéa laì nàng læåüng cáön âãø taïch nguyãn tæí
khoíi nuït maûng trong maûng hoaìn chènh, nàng læåüng naìy tyí lãû våïi nhiãût hoaï håi.
Nhæ váûy khaí nàng khuãúch taïn phuû thuäüc vaìo xaïc suáút cuía hai quaï trçnh trãn vaì hãû
säú khuãúch taïn coï thãø viãút dæåïi daûng :
D = const.exp (- ∆ Gvf /kT) . exp (- ∆ Gvm /kT) (3.5)
Nãúu kãø âãún mäúi quan hãû G = H - TS ( våïi H laì entanpi, S laì entropi) vaì biãøu thæïc
(3.2) cuía D, ta xaïc âënh âæåüc Q vaì Do nhæ sau :
Q = ∆ Hvm + ∆ Hvf (3.6)
Do = const . exp [( ∆ S f + ∆ S m)/k]
v v
(3.7)
Bàòng caïch so saïnh Q vaì täøng ∆ H m + [( ∆ S f + ∆ S m)/k coï thãø dæû âoaïn sæû coï màût
v v v
cuía cå chãú nuït träúng trong váût liãûu cuû thãø. Trong nhiãöu kim loaûi ∆ Hvm + ∆ Hvf = 1-
3eV/nguyãn tæí vaì ( ∆ Svf + ∆ Svm)/k = 2, do âoï Do = 0,1-10cm2/s.
Hoaût nàng khuãúch taïn Q liãn quan âãún nàng læåüng taïch vaì dëch chuyãøn nguyãn tæí
khoíi nuït maûng, do âoï ta coï :
Q ∼ Lnc ∼ Tnc (3.8)
42
Nhæ váûy taûi nhiãût âäü âaî cho, váût liãûu coï Tnc caìng låïn thç Q caìng låïn vaì D caìng nhoí
2-Trong dung dëch ràõn xen keî :
Trong dung dëch ràõn xen leî, caïc nguyãn tæí hoaì tan thæåìng coï âæåìng kênh nhoí (H,
O,N, C...) coï thãø chuyãøn tæì vë trê läù häøng naìy (giæîa caïc nuït maûng) sang caïc läù häøng khaïc.
Âáy laì hiãûn tæåüng khuãúch taïn theo cå chãú giæîa caïc nuït maûng. Âãø chuyãøn âãún läù häøng bãn
caûnh, nguyãn tæí xen keî phaíi væåüt âæåüc thãú nàng ∆ Gim (hçnh 3.2b). Bãn caûnh caïc nguyãn tæí
xen keî luän luän coï läù häøng vaì læåüng caïc läù häøng trong maûng laì xaïc âënh vaì nhiãöu hån
nguyãn tæí xen keî nãn "näöng âäü" läù häøng khäng aính hæåíng âãún hãû säú khuãúch taïn. Trong
træåìng håüp naìy ta coï :
D = const.exp( ∆ Sim /k) .exp (- ∆ Him /kT) (3.9)
Do âoï Q = ∆ Him (3.10)
Do = const.exp ( ∆ S m /k)
i
(3.11)
Q vaì Do noïi chung coï giaï trë nhoí hån so våïi cå chãú nuït träúng. Q phuû thuäüc chuí yãúu
vaìo kêch thæåïc nguyãn tæí xen keî ( nguyãn tæí caìng nhoí thç D caìng låïn) vaì máût âäü xãúp chàût
cuía kim loaûi nãön.
3-Trong caïc tinh thãø liãn kãút ion vaì liãn kãút âäöng hoaï trë :
trong tinh thãø cuía håüp cháút ion (vê duû NaCl) nãúu khuyãút táût Schottky (nuït träúng) laì âaïng kãø
thç khuãúch taïn theo cå chãú nuït träúng. Trong âoï cation Na+ khuãúch taïn nhanh hån anion (Cl-)
vç cation coï kêch thæåïc nhoí hån. Nãúu näöng âäü nuït träúng âuí låïn thç caïc nuït träúng seî taûo càûp
(nuït träúng keïp) âãø giaím nàng læåüng cuía hãû, khi âoï entanpi dëch chuyãøn coï giaï trë nhoí dáùn
âãún D låïn vaì khäng coï sæû khaïc nhau âaïng kãø giæîa D cuía cation vaì anion. Tæång tæû nhæ
biãøu thæïc (3.8) ta coï mäúi quan hãû hoaût nàng khuãúch taïn trong tinh thãø ion nhæ sau :
(Qcation + Qanion) ∼ Lnc ∼ Tnc
Trong tinh thãø ion khi näöng âäü khuyãút táût Frenkel (nuït träúng vaì cation xen keî) laì
âaïng kãø (vê duû AgBr) cation xen keî (Ag+) khuãúch taïn theo cå chãú giæîa nuït maûng khäng træûc
tiãúp (cå chãú âuäøi) : nguyãn tæí xen keî âuäøi nguyãn tæí caûnh noï tæì vë trê nuït träúng nuït maûng
âãún läù häøng. Entanpi chuyãøn chäù nhæ váûy nhoí hån entanpi chuyãøn chäù cuía nuït träúng.
Trong caïc tinh thãø coï liãn kãút âäöng hoaï trë (vê duû SiO2, Si, Ge) quaï trçnh khuãúch taïn
cuía caïc nguyãn tæí thaình pháön (vê duû cuía Si vaì O trong SiO2) vaì nhæîng nguyãn tæí thay thãú
(Ag trong maûng SiO2) laì ráút cháûm (khoaíng 10-11 cm2/såí gáön nhiãût âäü noïng chaíy) vç noï phaíi
phaï våî phaï våî liãn kãút ráút bãön trong maûng vaì khuãúch taïn theo cå chãú nuït träúng.
4-Trong váût liãûu kim loaûi vä âënh hçnh :
Trong váût liãûu vä âënh hçnh khäng coï sæû khaïc nhau âaïng kãø giæîa nuït träúng vaì läù
häøng cuîng nhæ khäng coï tênh chu kyì cuía vë trê nguyãn tæí. Näöng âäü khuyãút táût ráút låïn vaì
keïm äøn âënh, do âoï chuïng dãù kãút håüp våïi nhau hoàûc våïi nguyãn tæí hoaì tan. Trong váût liãûu
naìy coï thãø täön taûi caïc cå chãú khuãúch taïn sau :
-Caïc loaûi nguyãn tæí kêch thæåïc nhoí (H,O..) khuãúch taïn theo cå chãú giæîa caïc nuït
maûng, Q coï giaï trë nhoí (0,25 - 0,5eV/nguyãn tæí). Khi âæåìng kênh nguyãn tæí vaì khäúi læåüng
nguyãn caìng nhoí thç hãû säú khuãúch taïn D caìng låïn.
-Mäüt säú nguyãn tæí Au, Pt, Pb...vaì caïc håüp phæïc cuía chuïng khuãúch taïn theo cå chãú
giæîa nuït maûng trong nhæîng läù häøng låïn (khoaíng 0,7 âæåìng kênh nguyãn tæí), Q phuû thuäüc
vaìo nàng læåüng liãn kãút cuía nhæîng håüp phæïc âoï vaì coï trë säú 1-3 eV/nguyãn tæí.
43
5-Trong váût liãûu polyme :
Trong polyme åí traûng thaïi ràõn háöìu nhæ khäng coï khuãúch taïn vç phaíi giæî cäú âënh
goïc âënh vë êt ra våïi hai polyme bãn caûnh. Tuy nhiãn mäüt maûch polyme coï thãø chuyãøn âäüng
cuìng våïi nhæîng maûch cáúu truïc bãn caûnh. Hiãûn tæåüng naìy goüi laì khuãúch taïn liãn kãút, chè xaíy
ra åí gáön nhiãût âäü chaíy.
Nhæîng phán tæí nhoí nhæ H2, O2, H2O... coï thãø chuyãøn dëch trong polyme åí traûng
thaïi ràõn. Nhæîng phán tæí nhoí naìy chiãúm vë trê giæîa caïc phán tæí. Nãúu maûch phán tæí coï vi
chuyãøn âäüng ngáùu nhiãn (thay âäøi hçnh daïng phán tæí) thç nhæîng phán tæí nhoí phêa ngoaìi coï
thãø âäøi chäù våïi nhæîng nhaïnh polyme âoï.
3.2.3.Caïc æïng duûng cuía khuãúch taïn :
1-Trong kyî thuáût âuïc :
Trong quaï trçnh âuïc ngæåìi ta thay âäøi täúc âäü nguäüi âãø âiãöu chènh quaï trçnh kãút tinh
cuía váût liãûu. Tuyì tæìng træåìng håüp cuû thãø ta coï thãø giaím täúc âäü nguäüi âãø tàng quaï trçnh
khuãúch taïn hay tàng täúc âäü nguäüi âãø giaím quaï trçnh khuãúch taïn... âãø taûo ra täø chæïc vaì tênh
cháút theo yãu cáöu. Vê duû :
-Khi náúu chaíy kim loaûi : âãø coï thaình pháön âäöng âãöu, khæí âæåüc taûp cháút coï haûi nàòm lå
læíng trong kim loaûi loíng, cáön thuïc âáøy quaï trçnh khuãúch taïn bàòng caïch khuáúy träün, tàng
nhiãût âäü...Âãø chäúng bay håi vaì hoaì tan khê vaìo kim loaûi loíng ta duìng låïp xè che phuí bãö màût.
-Khi âuïc gang cáön laìm nguäüi cháûm âãø coï thåìi gian cho quaï trçnh graphêt hoaï xaíy ra,
tranh taûo thaình xãmentêt.
2-uí âäöng âãöu hoaï thaình pháön :
Trong váût âuïc thæåìng gàûp thiãn têch nhaïnh cáy nháút laì trong caïc håüp kim coï
khoaíng nhiãût âäü kãút tinh låïn näöng âäü caïc nguyãn täú håüp kim vaì taûp cháút phán bäú khäng
âãöu. Vç váûy sau khi âuïc xong phaíi tiãún haình uí âäöng âãöu thaình pháön váût âuïc. Nãúu ta coi
phán bäú näöng âäü coï daûng hçnh sin våïi chu kyì bàòng khoaíng caïch giæîa caïc nhaïnh cáy thç âãø
âaût âæåüc hiãûu quaí uí f (âæåüc tênh bàòng âäü giaím biãn âäü näöng âäü) nhæ sau :
f = [cm(t) - co] / [cm(0) - co] (3.12)
Thåìi gian uí t coï thãø xaïc âënh theo biãøu thæïc nháûn âæåüc tæì nghiãûm cuía phæång
trçnh âënh luáth Fick 2 :
l2
t= . lnf (3.13)
4π 2 D
Våïi l - laì khoaíng caïch giæîa hai cæûc âaûi (hçnh 3.3)
Âãø âaût âæåüc cuìng mäüt kiãûu quaí uí, thåìi gian uí caìng giaím, nãúu D caìng låïn (nghéa laì
nhiãût âäü uí caìng cao) vaì khoaíng caïch giæîa caïc nhaïnh cáy caìng nhoí
3-Taûo låïp tháúm bãö màût :
Âãø taûo låïp tháúm cho bãö màût chi tiãút ta tiãún haình giæî nhiãût láu trong mäi træåìng
chæïa caïc nguyãn tæí cuía nguyãn täú cáön âæa vaìo (C, N, Si, Al, Cr...), do âoï laìm thay âäøi
thaình pháön hoaï hoüc cuía låïp bãö màût. Trong ba quaï trçnh näúi tiãúp nhau xaíy ra khi tháúm (taûo
nguyãn tæí hoaût, háúp phuû trãn bãö màût chi tiãút vaì khuãúch taïn vaìo bãn trong) thç quaï trçnh
khuãúch taïn laì cháûm nháút. Do váûy khuãúch taïn khäúng chãú âäüng hoüc taûo låïp tháúm bãö màût.
Täø chæïc cuía låïp tháúm phuû thuäüc vaìo giaín âäö pha cuía nguyãn täú nãön (A) vaì
nguyãn täú cáön tháúm (B). Vê duû khi tháúm caïcc bon vaìo theïp theo giaín âäö pha Fe - C ta nháûn
44
âæåüc täø chæïc austenit våïi mæïc âäü baîo hoaì caïc bon khaïc nhau tuyì theo nhiãût âäü tháúm. Sau
khi laìm nguäüi ta nháû âæåüc caïc täø chæïc coï læåüng xãmentit khaïc nhau.
4-Trong quaï trçnh thiãu kãút :
Trong cäng nghãû luyãûn kim bäüt, saín pháøm sau khi taûo hoình xong âæåüc nung âãún
nhiãût âäü cao âãø taûo liãn kãút giæîa caïc pháön tæí váût liãûu. Quaï trçnh khuãúch taïn xaíy ra ngay bãn
trong haût, trãn bãö màût haût hay giæîa caïc haût. Khäúng chãú âæåüc läù xäúp (säú læåüng, hçnh daïng thãø
têch...) ta seî nháûn âæåüc caïc tênh cháút theo yï muäún. Âäü co ngoït tæång âäúi cuía chi tiãút ( ∆l /lo)
laì mäüt trong caïc chè tiãu quan troüng, coï thãø æåïc tênh theo biãøu thæïc sau :
∆l ⎛ Dσ t ⎞
2/5
= const ⎜ 3 ⎟ (3.14)
l0 ⎝rT ⎠
Trong âoï : -r : baïn kênh haût
- σ : nàng læåüng bãö màût
-T vaì t : nhiãût âäü vaì thåìi gian thiãu kãút
5-Pha taûp baïn dáùn vaì thuyí tinh :
Trong baïn dáùn, táút caí caïc quaï trçnh chãú taûo vaì âãöu liãn quan âãún quaï trçnh khuãúch
taïn. Vê duû pha taûp P, Sb, B... vaìo Si vaì Ge âãø taûo låïp baïn dáùn p-n. Âãø tàng nhæîng chè tiãu
cuía baïn dáùn (chuí yãúu laì âäü dáùn âiãûn), ngæåìi ta tháúm bo thãø khê vaìo silic.
Pha taûp thuyí tinh bàòng caïch khuãúch taïn nhæîng ion coï kêch thæïoc låïn nhæ K, Rb,
Cs...vaìo bãö màût âãø caíi thiãûn tuïnh cháút cuía thuyí tinh nhæ : hãû säú giaîn nåí nhiãût, khaí nàng
chëu va âáûp nhiãût...
3.3.CHUYÃØN BIÃÚN PHA ÅÍ TRAÛNG THAÏI RÀÕN TRONG HÅÜP KIM Fe - C
Khi tiãún haình nhiãût luyãûn ta phaíi nung noïng vaì laìm nguäüi theïp coï thaình pháön hoïa
hoüc xaïc âënh. Trong pháön naìy ta seî khaío saït xem sau khi nung noïng lãn caïc nhiãût âäü khaïc
nhau seî xaíy ra caïc chuyãøn biãún pha naìo vaì laìm nguäüi tiãúp theo våïi täúc âäü khaïc nhau täø
chæïc måïi nháûn âæåüc seî biãún thaình täø chæïc gç tæì âoï seî biãút âæåüc sæû thay âäøi cå tênh tæång
æïng. Ta seî xem xeït tæìng quaï trçnh mäüt vaì khaío saït cho loaûi theïp âån giaín nháút laì theïp caïc
bon cuìng têch, chæïa 0,80%C.
3.3.1.Caïc chuyãøn biãún xaíy ra khi nung noïng theïp :
1-Cå såí xaïc âënh chuyãøn biãún khi nung noïng :
Cå såí âãø xaïc âënh chuyãøn biãún xaíy ra khi nung noïng laì giaín âäö pha Fe - C. Tuìy
theo thaình pháön caïc bon vaì nhiãût âäü nung noïng, trong theïp seî xaíy ra caïc chuyãøn biãún khaïc
nhau. Trong táút caí caïc loaûi theïp åí nhiãût âäü thæåìng âãöu coï täø chæïc peïc lêt. Theïp træåï vaì sau
cuìng têch thç ngoaìi peïc lit ra coìn coï phe rit vaì xãmentit thæï hai.
a-Theïp cuìng têch :
-Khi nung noïng tháúp hån Ac1 (< 727oC) trong theïp chæa coï chyãøn biãön gç.
-Khi nhiãût âäü nung noïng âaût âãún Ac1 (> 727oC) seî coï chuyãøn biãún cuía täø chæïc peïc
lit thaình austenit theo phaín æïng sau :
[Feα + Fe3C]0,80%C → Feγ(C)0,80%C
Khi nung noïng cao hån Ac1 mäüt it ta âæåüc täø chæïc austenit âäöng nháút.
b-Theïp træåïc cuìng têch :
-Khi nung noïng âãún Ac1 seî coï chuyãøn biãún peïc lit thaình austenit giäúng nhæ trãn.
-Khi nung tæì nhiãût âäü Ac1 âãún Ac3 seî coï quaï trçnh hoìa tan cuía phe rêt vaìo austenit.
45
-Khi nung cao hån Ac3 ta âæåüc täø chæïc austenit âäöng nháút.
c-Theïp sau cuìng têch :
-Khi nung noïng âãún Ac 1 coï chuyãøn biãún peïc lêt thaình austenit.
-Khi nung tæì nhiãût âäü Ac1 âãún Accm seî coï quïa trçnh hoìa tan cuía xãmentit hai vaìo
austenit.
-Nhiãût âäü nung cao hån Accm ta âæåüc täø chæïc austenit âäöng nháút.
Tæì âoï ta tháúy ràòng khi nung noïng cao hån âæåìng GSE cuía giaín âäö pha Fe -C trong
caïc theïp âãöu nháûn âæåüc dung dëch ràõn austenit, tuy nhiãn thaình pháön caïc bon cuía noï phuû
thuäüc vaìo thaình pháön caïc bon cuía theïp.
2.Âàûc âiãøm cuía chuyãøn biãún peïc lit thaình austenit :
a-Nhiãût âäü chuyãøn biãún :
Trãn giaín âäö pha Fe - C nhiãût âäü chuyãøn biãún peïc lit thaình austenit laì 727oC, âiãöu
naìy chè âuïng khi nung noïng vä cuìng cháûm. Trong thæûc tãú khi nhiãût luyãûn täúc âäü nung noïng
tæång âäúi låïn, do âoï nhiãût âäü chuyãøn biãún seî luän cao hån 727oC. Täúc âäü nung caìng cao thç
nhiãût âäü chuyãøn biãún seî caìng cao.
Khaío saït giaín âäö chuyãøn biãún âàóng nhiãût peïc lit thaình austenit cuía theïp cuìng têch
ta tháúy khi nhiãût âäü nung caìng cao thåìi gian cuía chuyãøn biãún caìng ngàõn.
Trong thæûc tãú nhiãût luyãûn theïp ta thæåìng duìng caïch nung noïng liãn tuûc, khi nung
våïi täúc âäü V1 nhiãût âäü bàõt âáöu chuyãøn biãún laì a1 vaì kãút thuïc chuyãøn biãún laì b1. Nãúu nung
noïng våïi täúc âäü V2 > V1 thç nhiãût âäüc bàõt âáöu vaì kãút thuïc chuãøn biãún seî laì a2 vaì b2, caïc
nhiãût âäü naìy cao hån a1, b1, thåìi gian chuyãøn biãún cuîng ngàõn âi. Trong thæûc tãú âãø hoaìn
thaình chuyãøn biãún khi theo quy âënh ta phaíi nung noïng cao hån nhiãût âäü tåïi haûn tæång æïng
tæì 20-30oC, coï khi haìng tràm âäü C.
Kãút luáûn : Täúc âäü nung noïng caìng cao chuyãøn biãún peïc lit thaình austenit xaíy ra åí
nhiãût âäü caìng cao vaì trong thåìi gian caìng ngàõn.
Hçnh 3.5 - Aính hæåíng cuía täúc âäü nung âãún nhiãût âäü chuyãøn biãún
b-Kêch thæåïc haût austenit :
46
Trong thæûc tãú khäng sæí duûng theïp åí traûng thaïi täø chæïc austenit, nhæng kêch thæåïc
cuía noï quyãút âënh ráút låïn kêch thæåïc haût theïp åí nhiãût âäü thæåìng.
Chuyãøn biãún peclit thaình austenit laì mäüt quaï trçnh kãút tinh vaì khuãúch taïn. Máöm
austenit âæåüc taûo ra giæîa biãn giåïi haût phe rit vaì xãmentit cuía täø chæïc peclit. Biãn giåïi haût
cuía hai pha naìy ráút låïn nãn säú máöm kãút tinh sinh ra ráút nhiãöu. Vç váûy haût austenit måïi sinh
bao gåìi cuîng ráút nhoí mën. Do âoï chuyãøn biãún peclit thaình austenit bao giåì cuîng laìm nhoí
haût theïp. Haût austenit seî caìng nhoí mën nãúu kêch thæoïc cuía pha xãmentit caìng caìng nhoí vaì
täúc âäü nung caìng låïn. Sau khi taûo thaình xong seî coï quaï trçnh khuãúch taïn cuía nguyãn tæí caïc
bon tæì nåi giaìu (vë trê xãmentit0 sang nåi ngheìo (vë trê phe rit) âãø laìm âäöng âãöu thaình pháön
austenit.
Nhæ váûy ta tháúy ràòng haût austenit måïi sinh ra ráút nhoí mën nhæng nãúu tiãúp tuûc nung
noïng hay giæî nhiãût chuïng seî låïn lãn ngay. Tuìy theo âàûc tênh phaït triãøn cuía haût austenit khi
nung noïng, theïp âæåüc chia ra laìm hai loaûi : theïp baín cháút (coìn goüi laì di truyãön) haût nhoí vaì
baín cháút haût låïn.
Theïp baín cháút haût låïn laì loaûi theïp coï haût austenit phaït triãøn nhanh vaì âãöu âàûn åí
moüi nhiãût âäü, tæïc laì sau khi hçnh thaình xong nãúu tiãúp tuûc nung noïng haût seî phaït triãøn lãn
ngay. Do váûy laìm cho khi laìm nguäüi haût theïp to vaì coï tênh gioìn cao.
Theïp baín cháút haût nhoí coï haût austenit luïc ban âáöu phaït triãøn cháûm, chè khi væåüt
quaï 930 - 950oC seî phaït triãøn nhanh choïng vaì coï thãø låïn hån caí theïp baín cháút haût låïn. Do
váûy trong caïc daûng nhiãût luyãûn thäng duûng ( nhiãût âäü < 930-950oC) våïi theïp baín cháút haût
nhoí khäng såü haût låïn khi nung noïng. Theïp baín cháút haût nhoí âæåüc khæí ä xy triãût âãø bàòng
Hçnh 3.6. -Quaï trçnh taûo máöm vaì phaït triãøn máöm austenit tæì peïclit táúm
nhäm vaì håüp kim hoïa bàòng caïc nguyãn täú taûo caïc bêt maûnh : Ti, V, Zr, Nb, W ...seî taûo ra
Al2O3, AlN, caïc caïcbêt håüp kim khoï tan, nhoí mën, chung seî nàòm åí biãn giåïi haût caín tråí sæû
saït nháûp cuía haût austenit våïi nhau thaình haût låïn hån.
3.3.2.Chuyãøn biãún xaíy ra khi giæî nhiãût :
Khi giæî nhiãût khäng coï chuyãøn biãún naìo khaïc våïi khi nung noïng. Tiãún haình giæî
nhiãût nhàòm caïc muûc âêch sau :
-Laìm âäöng âãöu nhiãût âäü trãn toaìn tiãút diãûn, âãø cho loîi cuîng coï chuyãøn biãún nhæ åí
bãö màût.
47
Hçnh 3.7-Giaín âäö pha Fe-C (a) vaì så âäö phaït triãøn haût cuía theïp cuìng têch (b)
1)Theïp baín cháút haût nhoí; 2)Theïp baín cháút haût låïn; 3)Haût baín cháút
4)Haût khi nung noïng; 5)Haût pecïli ban âáöu; 6)Haût austenit ban âáöu
-Coï thåìi gian âãø hoaìn thaình caïc chuyãøn biãún khi nung noïng.
-Laìm âäöng âãöu thaình pháön hoïa hoüc (caïc bon vaì håüp kim) cuía austenit.
Thåìi gian giæî nhiãût chè nãn væìa âuí khäng nãn keïo daìi quaï mæïc laìm cho haût låïn.
3.3.3.Chuyãøn biãúncuía austenit khi laìm nguäüi cháûm :
Sau khi âaî nháûn âæåüc austenit coï haût nhoí mën theo yãu cáöu, ta seî xem xeït chuyãøn
biãún cuía chuïng khi laìm nguäüi. Quaï trçnh naìy âæåücphán ra hai nhoïm låïn : laìm nguäüi âàóng
nhiãût vaì laìm nguäüi liãn tuûc. Âãø âån giaín ta nghiãn cæïu chuyãøn biãún âàóng nhiãût trong theïp
caïc bon cuìng têch sau âoï suy räüng ra cho caïc theïp khaïc.
1-Giaín âäö chuyãøn biãún âàóng nhiãût cuía austenit quaï nguäüi cuía theïp cuìng têch :
Tæì giaín âäö pha Fe - C ta biãút ràòng khi laìm nguäüi austenit seî chuyãøn biãún thaình
peclit taûi nhiãût âäü 727oC, våïi âiãöu kiãûn laìm nguäüi ráút cháûm khäng coï trong thæûc tãú. Do váûy
ta duìng phæång phaïp laìm nguäüi âàóng nhiãût nhæ sau : laìm nguäüi nhanh austenit xuäúng dæåïi
nhiãût âäü Ar1 mäüt khoaíng nhoí, sau âoï giæî âàóng nhiãût taûi nhiãût âäü naìy vaì âo thåìi gian bàõt âáöu
vaì kãút thuïc chuyãøn biãún cuía austenit.
a-Giaín âäö chuyãøn biãún âàóng nhiãût cuía theïp cuìng têch :
Giaín âäö chuyãøn biãún âàõng nhiãût cuía austenit quaï nguäüi coìn goüi laì giaín âäö T-T-T
(transformation - temperature - time). Ta tiãún haình âo nhæ trãn cho theïp cuìng têch taûi caïc
nhiãût âäü chuyãøn biãún khaïc nhau, ghi laûi thåìi gian bàõt âáöu vaì kãút thuïc chuyãøn biãún åí tæìng
nhiãût âä ümäüt. Cuäúi cuìng âem biãøu diãùn lãn hãû truûc nhiãût âäü vaì thåìi gian ta seî coï giaín âäö
48
chuyãøn biãún âàóng nhiãût austenit quaï nguäüi cuía theïp cuìng têch. Giaín âäö naìy coï daûng hai
âæåìng chæî "C", âæåìng thæï nháút biãøu thë sæû bàõt âáöu, âæåìng thæï hai biãøu thë sæû kãút thuïc cuía
chuyãøn biãún austenit thaình peclit (coìn goüi laì giaín âäö chæî C). Giaín âäö naìy do hai nhaì váût
liãûu hoüc ngæåìi Myî laì E.C.Bain vaì A.I.Davenpo xáy dæûng nàm 1930.
Hçnh 3 .8- Giaín âäö T-T-T cuía theïp cuìng têch
b-Caïc saín pháøm cuía sæû phán hoïa âàóng nhiãût cuía austenit quïa nguäüi :
Tæì giaín âäö chæî "C" ta tháúy ràòng austenit khi bë laìm nguäüi xuäúng dæåïi 727oC noï
chæa chuyãøn biãún ngay maì coìn täön taûi mäüt thåìi gian nháút âënh træåïc khi chuyãøn biãún, phán
hoïa vaì âæåüc goüi laì austenit quaï nguäüi. Austenit quaï nguäüi khäng äøn âënh, ráú deî daìng bë
phán hoïa. Trãn giaín âäö chæî "C" phán chia ra caïc khu væûc sau :
-ÅÍ trãn 727oC laì khu væûc täön taûi cuía austenit äøn âënh.
-Bãn traïi âæåìng cong chæî "C" thæï nháút laì austenit quaï nguäüi.
-Khoaíng giæîa hai âæåìng chæî "C" laì austenit chuyãøn biãún.
-Bãn phaíi âæåìng cong chæî "C" thæï hai laì caïc saín pháøm phán hoïa âàóng nhiãût cuía
austenit quaï nguäüi (häùn håüp phe rit vaì xãmentit våïi âäü nhoí mën khaïc nhau).
-Dæåïi âæåìng Mâ laì maïctenxêt vaì austenit dæ.
Caïc saín pháøm phán hoïa âàóng nhiãût :
*Khi cho phán hoïa åí saït A1 (trãn dæoïi 700oC), våïi âäü quaï nguäüi nhoí ∆ Tkhoaíng 25oC.
Häùn håüp phe rit - xãmentit táúm taûo thaình våïi kêch thæåïc thä to, khoaíng caïch giæîa caïc táúm
khoaíng 10-3mm, âäü cæïng 10-15HRC goüi laì peïc lit táúm.
*Khi cho austenit phán hoïa åí nhiãût âäü tháúp hån (khoaíng 650oC, våïi âäü quïa nguäüi ∆ T
xáúp xè 75oC), hänù håüp phe rit - xãmentit táúm taûo thaình nhoí mën hån, khoaíng caïch giæîa caïc
táúm cåî 0,25 ÷ 0.30 µ m, khäng phán biãût âæåüc chuïng trãn kênh hiãøn vi quang hoüc. Täø chæïc
naìy coï âäü cæïng 25 - 35HRC, goüi laì xoocbit täi.
49
Hình 3.9- Täø chæïc tãú vi cuía xoocbit täi
*Khi cho austenit phán hoïa åí nhiãût âäü tháúp hån næîa (khoaíng 500 - 600oC, æïng våïi
muîi cuía âæåìng cong chæî "C"î, häùn håüp phe rit - xãmentit táúm taûo thaình seî nhoí mën hån næîa,
khäng phán biãût âæåüc trãn kênh hiãøn vi quang hoüc, khoaíng caïch giæîa caïc táúm khoaíng 0,10 -
0,15 µ m, coï âäü cæïng cao hån cåî 40HRC goüi laì trä xtit täi.
Hìçnh 3.10- Täø chæïc tãú vi cuía trästit täi
*Khi cho austenit phán hoïa åí nhiãût âäü tháúp hån næîa, tæïc laì thuäüc vãö næía dæåïi cuía
âæåìng cong chæî "C" (khoaíng 450 - 250oC), häùn håüp phe rit - xãmentit táúm nháûn âæåüc rát
nhoí mën, coï âäü cæïng cao cåî 50 - 55HRC goüi laì bainit. Tuy nhiãn täø chæïc bainit coï khaïc våïi
ba täø chæïc trãn :
-Læåüng caïc bon låïn hån giåïi haûn baîo hoìa mäüt êt khoaíng 0,10%C.
-Caïc bit sàõt åí âáy khäng coï cäng thæïc chênh xaïc laì Fe3C maì laì Fe2,4 - 3C
-Ngoaìi hai pha trãn coìn mäüt êt austenit dæ vaì coï æïng suáút bãn trong.
50