TỤC NGỮ LƯỢC GIẢI 8
Tham khảo tài liệu 'tục ngữ lược giải 8', tài liệu phổ thông, ngữ văn - tiếng việt phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả
Kẻ ăn rươi, người chịu bão: Hằng năm, cứ đến tháng chín tháng mười, trong
những ngày trở trời, thì các ruộng nước chua mặn miền bể hay có giống rươi ăn
lên mặt đất. Người ta hớt rươi về làm thức ăn. Mùa rươi là mùa trở trời, người ta
thường hay bị bệnh đau bụng, đau bão (đau bụng gió). Thành ra kẻ thì được ăn
rươi mà kẻ thì phải chịu đau bụng. Câu này ý nói kẻ chẳng được ăn gì mà bị hại
lây.
2. Kẻ kia tám lạng, kẻ này nửa cân: Cân ta, cân tầu chia ra làm 16 lạng. Nửa cân
tức là 8 lạng và tám lạng tức là nửa cân. Câu này ý nói hai bên đều bằng nhau,
không ai hơn ai kém.
3. Kể lể con cà con kê: Kể lể những việc lặt vặt nhỏ nhen như truyện con cà và con
kê. – Con cà là con để trồng làm giống. Con kê là cây kê con để trồng làm giống.
Nói cả chuyện con cà, con kê, thì còn chuyện gì là chuyện không nói nữa.
4. Khẩu Phật tâm xà: Khẩu là miệng. Tâm là lòng. Xà là rắn.
Khẩu Phật là miệng nói hiền như Phật. Tâm xà là lòng độc ác như nọc rắn.
Người khẩu Phật tâm xà là người ngoài thì ăn nói tử tế, mà trong bụng thì độc ác
(chỉ tử tế ở lỗ miệng).
5. Khẩu thiệt đại can qua: Miệng lưỡi thay giáo mộc, ý nói dùng lời nói thay cho
giáo mác (qua) để đâm chém người ta, tức là hại người ta; dùng lời nói thay cái
mộc (can) để che chở cho mình, tức là giấu lỗi lầm của mình.
Người ta thường dùng câu này để chê người chỉ được cái khéo nói.
Thường nói lầm ra là “khẩu thiệt đãi can qua”.
6. Khen người thì tốt, giột người thì xấu: Khen người thì tốt vì hay khen người thì
người sẽ mến yêu mình. Nhiều bạn bè như thế là tốt. Giột người là nói chặn
họng người. Giột người thì xấu là mình nói xấu, nói chặn họng người, thì người
ta căm thù oán ghét mình. Gây thù gây oán như vậy là xấu.
Câu này khuyên người ta không nên làm mất lòng người, không nên gây thêm
thù, chỉ nên gây thêm bạn.
7. Khen phò mã tốt áo: Phò mã là con rể vua; tất phải là người ăn bận sang trọng lịch
sự lắm. Vậy mà lại đi khen phò mã ăn bận đẹp, thì là đi làm một việc thừa. Câu
này chê người làm việc thừa, nịnh hót không phải lối.
8. Khéo ăn thì no, khéo co thì ấm: Khéo ăn tức là biết cách ăn như ăn độn thêm
khoai, ngô, rau, dưa thì cơm tuy có ít mà cũng no bụng. Khéo co tức là khéo nằm co
cẳng, gọn người lại thì chăn chiếu tuy hẹp hay ngắn cũng đủ che, không đến nỗi
bị rét.
Đó là nghĩa đen của câu tục ngữ.
Câu này thường được dùng theo nghĩa bóng là hễ khéo thu xếp, tính toán, thì tuy
nghèo túng cũng đủ ăn, đủ tiêu như thường.
9. Khó giữ đầu, giầu giữ của: Nghèo khó thì giữ gìn cho khỏi mất đầu, giầu có thì
giữ gìn cho khỏi mất của. Câu này nói thời loạn lạc, người giầu, người nghèo đều
phải lo lắng, khổ sở như nhau.
10. Khó nhịn lời, (mồ) côi nhịn lẽ: Khó là nghèo khó, không có tiền của. Mồ côi
là bố hay mẹ, hoặc cả bố mẹ chết từ thuở người con còn nhỏ. Lẽ là lẽ phải.
Khó nhịn lời mồ côi nhịn lẽ nghĩa là: người nghèo khổ thì phải nhịn không dám
cãi lại người ta vì mình không có tiền; trẻ mồ côi thì phải nhịn, không dám tranh
lấy phải mà đành phải chịu rằng mình trái lẽ, vì không có thế lực.
Câu này tả rõ thái độ của người nghèo khó, không có thế lực trong xã hội, và
ngụ ý khuyên người ta nên tùy theo cảnh ngộ mà ăn ở.
11. Khỏi rên quên thầy: Người ốm hay rên. Khỏi rên tức là khỏi bệnh. Thầy tức
là thầy lang, thầy thuốc. Khỏi rên quên thầy tức là lúc khỏi bệnh thì quên ngay ơn
ông thầy thuốc đã chữa cho mình. Câu này mượn cảnh ốm đau và thầy thuốc để
chê người vô ơn, bạc nghĩa.
12. Khỏi vòng cong đuôi: Vòng là vòng tròn. Con vật đi qua chiếc vòng thì thường
phải nép mình, cúp đuôi gượng nhẹ cho khỏi vướng phải vòng. Qua khỏi vòng rồi
thì con vật cong đuôi chạy trốn. Câu này ví với người qua khỏi cơn hoạn nạn thì
đi nơi khác mất mặt, không còn quay lại người cứu khỏi mình, ý chê người vô ân.
Ý nghĩa cũng na ná như câu “khỏi rên quên thầy”.
13. Khôn ăn người, dại người ăn: Có thể giảng theo hai nghĩa:
a) Người khôn thì được người ta nuôi, người dại thì phải nuôi người.
b) Người khôn thì được (ăn là được) người, người dại thì thua người.
Câu này tả tình trạng xã hội: người khôn thì được, kẻ yếu thì thua.
14. Khôn ba năm dại một giờ: Ba năm khôn ngoan giữ gìn được vô sự, mà có khi
chỉ mội giờ dại dột, là mất hết cả công trình gìn giữ trong ba năm. Đại ý câu này
nói cái dại một giờ làm hại cả cái khôn trong ba năm; hoặc giữ gìn thận trọng mãi,
hễ lỡ dại dột một chút là công giữ gìn từ trước mất hết. Cũng có người giảng: Cái
dại trong một giờ ảnh hưởng lớn bằng cái khôn trong ba năm. Nhưng câu này
thường được dùng theo nghĩa trên.
15. Khôn cậy khéo nhờ: Người khôn nên được người ta tin cậy, nhờ vả công nọ
việc kia. Người khéo chân tay nên được người ta nhờ làm giúp việc này, việc
khác.
Đại ý nói người khôn khéo được người khác nhờ cậy là lẽ tự nhiên. Hoặc
người khôn khéo có phận sự cho người ta cậy nhờ mình.
16. Khôn chẳng qua lẽ, khoẻ chẳng qua lời: Khôn ngoan đến đâu cũng phải thua
lẽ phải, sức khoẻ đến đâu cũng phải chịu lời nói phải.
Câu này khuyên người ta không nên dùng võ lực để giải quyết những sự bất
bình, nên lấy lời hay lẽ phải để mà dàn xếp.
17. Khôn cho người rái, dại cho người thương, dở dở ương ương chỉ tổ người
ta ghét: Nếu mình khôn khéo thì mình làm gương cho người ta, răn ( tức là rái,
giới là răn, đọc trạnh đi) người ta làm theo. Mình chịu là ngu dại, thì được người
ta thương tình. Nếu mình dở dở ương ương, khôn không ra khôn, dại không ra dại,
thì chỉ tổ người ta ghét thôi.
18. Khôn độc không bằng ngốc đàn: Độc là cô độc một mình.
Đàn là đàn lũ, đông người. Có một mình, mình khôn thì cái khôn của mình,
cũng không thắng được cái ngốc của số đông người ngốc.
Câu này nêu cái sức mạnh của số đông.
19. Khôn ngoan chẳng đọ thật thà: Đọ là so đo, so sánh. Khôn ngoan đây là tinh
khôn, khéo léo mà thiếu thật thà. Khôn ngoan không so sánh được với thật thà, tức
là không bằng thật thà. Vì thật thà trước sau vẫn thế, còn khôn ngoan thì lẽ nào
cũng có lúc lòi ra sự giả dối, lừa lọc, và lúc đó bị người ta chê cười.
Thường có người nói lầm ra là “khôn ngoan chẳng lọ thật thà”.
20. Khôn ngoan đến cửa quan mới biết, giầu nghèo ba mươi Tết mới hay:
Đến cửa quan thì người ta hay sợ hãi, cuống trí, có khi nói không ra hơi. Cho nên
người nào khôn ngoan thì đến trước cửa quan mới biết được. Vì đến cửa quan
phải ăn nói cho đúng mực, biện bạch cho rõ ràng, thì mới khỏi tội. Ba mươi Tết là
ngày sắm Tết cuối cùng, nhà nào sắm gì đã sắm rồi, mà không có thức gì tức là
Tết không có thức ấy. Cho nên cứ xem ngày ba mươi Tết nhà ấy mua bán những
gì, bánh trái ra sao, thì biết nhà ấy nghèo hay giầu.
Câu này đại ý khuyên nên căn cứ vào việc thực mà xét người, không nên chỉ tin
ở lời nói.
21. Khôn nhà dại chợ: Ở nhà thì khôn, đi chợ thì dại. Hay là ở xó nhà thì khôn,
đến chỗ kẻ chợ (kinh kỳ) thì dại.
Đại ý câu này nói chỉ khôn ngoan ở trong xó nhà, đến khi ra ngoài thì hành động
lại khờ dại.
22. Khôn sống bống chết: Bống là cái bống, lại có nghĩa bống là dại. Ta có câu
“dại như bống”.
Khôn sống bống chết nghĩa là ở đời người khôn thì sống, người dại thì chết,
sống chết tự nơi mình cả.
Câu này tả một thực trạng xã hội muôn thuở, và có ngụ ý than trách cái lòng ích
kỷ của loài người, chỉ biết sống lấy mình, chớ không biết làm cho người ngu dại
cùng sống.
Người ta thường nói lầm ra là: “khôn sống mống chết”.
23. Khôn ra miệng, dại ra tay: Người khôn ngoan thì sự khôn ngoan lộ ra lời nói,
người rồ dại, thì sự rồ dại hiện ra những cử chỉ, tức là ở bàn tay. Cứ nghe lời ăn
tiếng nói thì biết là người khôn ngoan, cứ nhìn cử chỉ thì biết là người khờ dại.
Câu này đại ý nói sự khôn ngoan cũng như sự điên dại không dấu được ai;
mình thế nào, thiên hạ biết rõ cả.
24. Không biết nói dối thì thối thây ra: Thật thà thì bao giờ cũng hơn. Nhưng ở
đời cũng có khi cần phải biết nói dối.
Cho nên câu tục ngữ khuyên người ta nên biết nói dối. Biết nói dối là biết cách
nào nói dối người ta tin là thật. Không biết nói dối thì thối thây ra là không biết
cách nói dối thì thiệt hại đến mình (thối thây nghĩa đen là thối xác ra).
Người ta thường dùng câu này để nói việc đi buôn bán, cần phải biết nói dối
thì mới có lãi.
25. Không đội trời chung: Sách Tầu có câu: “thù cha, anh không đội trời chung”,
nghĩa là kẻ thù giết cha, anh của mình, mình quyết không cùng sống với kẻ thù ấy,
một là kẻ thù sống thì mình chết, hai là kẻ thù phải chết vì tay mình.
Không đội trời chung do câu ấy mà ra, nghĩa là nhất quyết liều chết trả thù,
chứ không chịu cùng sống với kẻ thù ở dưới trời.
26. Không ốm không đau, làm giầu mấy chốc: Ốm đau tức không có sức khoẻ,
thì không làm gì được. Đã không kiếm được lại phải bỏ tiền ra thuốc thang chạy
chữa. Cho nên ốm đau rất tốn kém.
Nếu ở đời, luôn luôn người ta được khoẻ mạnh, cứ làm việc được đều đều, thì
cũng không mấy chốc mà trở nên giầu có.
27. Kiến tha lâu cũng đầy tổ: Kiến nhỏ tí, tổ to tù và ở trên cành cây cao vót.
Việc tha mồi từ dưới đất lên tổ là một việc khó khăn vất vả vô cùng. So sức kiến
với cái tổ, thì tưởng chừng không bao giờ kiến tha được đầy. Thế mà tổ kiến có
lúc đầy mồi. Đó là vì kiến chịu khó tha lâu không nản chí. Câu này đại ý khuyên
người ta nên kiên gan vững chí. Kiên nhẫn, chịu khó làm mãi, thì việc khó khăn
đến đâu cũng có ngày làm xong. Mưa dầm thành lụt là vì mưa dai. Sắt mài nên
kim là vì có công mài lâu. Nước chảy đá mòn là vì nước chảy mãi. Kiến tha lâu
cũng đầy tổ, người học mãi cũng phải khôn.
28. Kim vàng ai nỡ uốn câu: Kim vàng là kim bằng vàng.
Uốn câu làm uốn làm lưỡi câu. Kim vàng ai nỡ uốn câu nghĩa là cái kim bằng
vàng thì ai nỡ đem uốn làm lưỡi câu cho phí của.
Nghĩa bóng câu này muốn nói ai nỡ dùng người tài vào việc hèn, có ý ví người
tài với cái kim vàng. Câu này thường dùng được nối liền với câu: “Người khôn ai
nỡ nói nhau nặng lời”.
Cả hai câu đi liền với nhau có nghĩa là người tài không nỡ dùng vào việc hèn,
người khôn ngoan không ai nỡ nặng lời trách mắng.