TỤC NGỮ LƯỢC GIẢI 18
Tham khảo tài liệu 'tục ngữ lược giải 18', tài liệu phổ thông, ngữ văn - tiếng việt phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả
Ta về ta tắm ao ta: Ta về ta tắm ao ta, dù trong dù đục ao nhà đã quen . Ta có ao,
không vì lý do gì mà đi tắm ao người. Tắm nhờ ao người là tự thú ao mình vô
dụng và làm phiền người khác. Không những thế, ao người mình chưa quen nông
sâu, trong đục thế nào, tắm nhờ có khi nguy hiểm. Ao nhà mình dù đục dù trong,
nhưng mình đã quen nên chắc chắn không lo gặp phải nguy hiểm. Đó là nghĩa
đen. Câu này thường được dùng theo nghĩa bóng để chê những người bỏ chữ nước
nhà, đi học nhờ biết mướn, bỏ hàng nhà dùng hàng nước ngoài, bỏ những điều hay
tốt của mình, chạy theo những cái rởm ở người.
2. Tai vách mạch dừng: Vách tức là bức tường mỏng. Dừng là những thanh tre nhỏ,
kên vào vách nhà tre cho kín. Tai vách mạch dừng là vách có tai và dừng có khe
mạch. Câu này có ý khuyên nên giữ miệng kẻo vách cũng có tai nghe và dừng nhà
có mạch hở, lời nói có thể lọt ra ngoài.
3. Tam ngu thành hiền: Ba người ngu dốt họp nhau lại thành một người thông minh
tài giỏi. Ba người ngu họp nhau bàn bạc góp kinh nghiệm, thế nào cũng nảy được
ý kiến hay, tìm được cách giải quyết sát với hoàn cảnh thực tế, như vậy là thành
hiền. Câu này nêu giá của sự hợp quần. Hợp quần không những nên sức mạnh mà
còn tạo nên trí sáng suốt thông minh; do sự gom góp kinh nghiệm và sáng kiến.
4. Tay đứt ruột xót: Cầm dao lỡ bị đứt tay chảy máu, thì lòng cảm thấy đau xót.
Người ta thường ví anh em như chân tay.
Anh em lỡ bị ốm đau, hoạn nạn, hoặc chết đi, thì mình cảm thấy đau xót như
bị đứt tay.
Câu này nêu sự liên qua ảnh hưởng giữa các bộ phận trong người để nói rằng:
những sự sướng khổ đau buồn của một người, cũng ảnh hưởng liên quan đến anh
em, họ hàng.
5. Tay trắng làm nên: Tay trắng tức là tay không, không có của cải sản nghiệp gì.
Làm nên là làm nên giầu sang, làm nên sự nghiệp.
Tay trắng làm nên là tự lực làm nên giầu sang chớ không phải nương tựa vào
sản nghiệp của cha ông hoặc sự giúp đỡ của bà con cô bác.
Câu này hình như thoái thai ở câu tục ngữ Tàu “Bạch thủ thành gia” nghĩa là
với hai bàn tay trắng mà làm nên gia nghiệp.
Người ta thường dùng câu này để khen ngợi tài trí và đức kiên nhẫn của người,
chỉ nhờ vào sức làm việc của mình mà làm nên sự nghiệp.
6. Tắc kỳ ngôn lộ: Tắc là bế tắc, lấp kín không để lối thoát hoặc lối thông, kỳ là của
người ấy.
Tắc kỳ ngôn lộ là lấy kín mất lối nói của người ta, khiến người ta không mở
miệng nói vào chỗ nào được.
7. Tấc đất tấc vàng: Một tấc đất quí giá ngang một tất vàng. Vì chăm, bón, vun, sới
thì đất sản xuất mãi mãi không ngừng, mối lợi thu được ở một tấc đất, cộng mãi
lại cũng có khi bằng giá trị một tất vàng.
Câu này có ý khuyên người ta nên quí ruộng đất, không nên bỏ hoang, mà bỏ
mất mối lợi lớn.
8. Tập dữ tính thành: Câu này là câu chữ liền trong sách Kinh Thư của Tàu. Tập là
tập quán tức là thói quen, dữ là cùng với.
Tính là tính khí, là tính tự nhiên.
Tập dữ tính thành là thói quen lâu dần biến thành bản tính. Thí dụ như người
ta không ai sinh ra đã có tính nghiện rượu. Vì mỗi ngày uống một tý, uống mãi lâu
dần quen thói đi, rồi sau thành nghiện rượu, không có rượu thì không chịu được, y
như là trời sinh ra cái tính nghiện rượu vậy.
9. Tằm có lứa, ruộng có mùa: Lứa là lần, là lượt, là khoảng thời gian từ lúc con tằm
còn trong trứng, đến lúc con tằm nhả tơ, kéo kén. Mùa là lúc, là khoảng thời gian
từ lúc cấy lúa đến lúc chín gặt về.
Tằm có lứa, ruộng có mùa là tằm kéo tơ có lứa, ruộng sản xuất có mùa, không
phải bất cứ lúc nào tằm cũng nhả tơ được, hay bất cứ lúc nào ruộng cũng sản xuất
được lúa gạo.
Lấy tằm và ruộng làm thí dụ: câu này nói ở đời, làm việc gì cũng phải có thời.
Không phải thời, không đúng lúc thì việc làm không có kết quả.
10. Tế sớm khỏi ruồi: Phàm việc tế, lễ đều có xôi, thịt, cỗ bàn. Xôi, thịt, cỗ bàn
đặt lên bàn thờ tế thần, thánh, tổ tiên thường có ruồi bâu vào. Đồ lễ để trên bàn
thờ càng lâu, thì ruồi bâu càng nhiều. Cho nên, người ta thường tế sớm đi, để lễ
vật khỏi bị ruồi bâu, hóa ôi đi mất. Đó là nghĩa đen.
Nghĩa bóng câu này nói: việc phải làm thì trước sau cũng phải làm, chi bằng
làm sớm ngay đi, cho khỏi phiền phức lôi thôi. Cũng như trước sau cũng phải tế
một lần thì nên tế trước đi, để ruồi khỏi quấy.
11. Tiền liền khúc ruột: Người đời thường coi qúi tiền bạc quá, có khi quí hơn cả
thân thể.
Hễ ai động chạm đến tiền bạc hoặc bị thua thiệt về tiền bạc một chút, thì
người ta đau xót như là bị đâm vào ruột gan. Bởi vậy có câu: “tiền liền khúc ruột”
để mỉa mai người coi đồng tiền như sát khúc ruột, hoặc nối tiếp luôn vào khúc
ruột không, dám để hở ra ngoài.
12. Tiền ngắn mặt dài: Ngày xưa tiêu tiền đồng, tiền kẽm, xâu vào lạt đóng thành
tiền, thành quan. Sáu mươi đồng là một tiền. Mười tiền là một quan, tức là 600
đồng, bởi thế là nói tiền ngắn tiền dài. Tiền ngắn tức là quan tiền ngắn ý nói số
tiền nhỏ.
Mặt dài là mặt hờn giận không bằng lòng. Khi người ta hờn giận thì nét mặt
sa sầm, coi như mặt chẩy dài ra. Nên có tiếng chảy mặt, nghĩa là hờn dỗi.
Tiền ngắn mặt dài là thấy số tiền đem đến có ít thì hờn giận mặt chảy ra.
Có người muốn giảng là: mặt người dài hơn tiền. Cho câu này nghĩa cũng
tương tự câu: một mặt người mười mặt của. Xét ra không đúng.
13. Tiền vào nhà khó như gió vào nhà trống: Gió vào nhà trống bốn phía thì bao
nhiêu gió cũng vừa, bao nhiêu gió cũng thoát ra như không. Tiền vào nhà khó (vốn
cái gì cũng thiếu thốn và lắm công nợ) thì bao nhiêu tiền cũng là ít, không đọng lại
được.
14. Tiếng cả nhà không: Tiếng cả là tiếng to, tiếng lớn, tức danh vọng cao. Nhà
không là nhà không có gì, ý nói không có thóc lúa tiền của.
Người ta thường dùng câu này để nói rằng: tuy có tiếng là giầu sang, nhưng
thực ra trong nhà vẫn không có gì, nghĩa cũng gần giống câu: “Có tiếng mà không
có miếng”.
15. Tiếng chào cao hơn mâm cỗ: Mâm cỗ tuy chồng chất bát đĩa thức ăn cao ngộn
lên, nhưng tiếng chào mời còn cao hơn, quý hơn. Ý câu này nói người ta không quý
trọng miếng ăn, mà quý trọng cái tình tốt với nhau, biểu lộ ra bằng những lời chào
mời thân thiết.
16. Tiếng bấc tiếng chì: Tiếng bấc là tiếng nói nhẹ như bấc, tiếng chì là tiếng nói
nặng như chì. Nếu trong câu chuyện không có sự bất bình giận dữ, thì tiếng nói
thường đều đều, chớ không lúc nhẹ quá, lúc nặng quá, như chì với bấc. Khi mà
tiếng chì lẫn với tiếng bấc là khi câu chuyện không còn giữ được vẻ ôn hòa.
17. Tính không có, lại có tướng: Tính là tính nết, tính hạnh nết na. Tướng là nét
mặt, vẻ mặt, tất cả bề ngoài của con người.
Tính không có, lại có tướng nghĩa đen là tính nết không có mà lại làm bộ.
Nghĩa bóng, người không có học vấn, đức hạnh (tính) mà ngoài mặt làm ra bộ
khôn ngoan tài giỏi.
18. To đầu khó chui: Chui qua lỗ rào, lỗ hổng, mà to đầu thì chui khó, vì lỗ nhỏ
không chui vừa. Đó là nghĩa đen.
Nghĩa bóng câu này có ý nói người ở địa vị cao quá, có danh tiếng to quá, thì
khó làm những việc tầm thường như mọi người. Vì đến đâu người ta cũng chú ý
với nhiều việc không xứng đáng với địa vị và tài trí của mình. Thành ra nhiều khi
bị lâm vào cảnh bần cùng thất nghiệp.
Đó là một điều đáng phàn nàn cho những kẻ danh vị to khi gặp bước sa sút.
19. To đầu mà dại: To đầu đây nghĩa là người lớn, người ở địa vị cao.
To đầu mà dại nghĩa người lớn, người danh giá mà bị mắc lừa, bị người ta lợi
dụng tên tuổi mình làm những điều không tốt.
Đại ý câu này khuyên người ta phải suy xét kỹ càng, không nên tự phụ rằng:
mình người lớn thì bao giờ cũng khôn ngoan sáng suốt.
20. Tốt danh hơn lành áo: Tốt danh là có danh thơm tiếng tốt.
Có danh tiếng tốt mà lại có quần áo tốt nữa thì nhất rồi.
Nhưng nếu đem cái áo lành và cái danh tốt bắc lên cân, thì cái danh tốt bao giờ
cũng nặng hơn. Vì danh thơm tiếng tốt có thể che mờ cả quần áo rách vá, chớ
quần áo tốt đẹp khi nào lại tạo nên được danh thơm tiếng tốt?
Câu này ngụ ý khuyên người ta nên chú trọng đến cách làm ăn cư xử sao cho
lưu danh thơm tiếng tốt ở đời, chớ không nên chú trọng vào sự ăn mặc tốt mã.
21. Tốt mã dẻ cùi: Chim dẻ cùi là một giống chim đẹp, mỏ đỏ, đuôi dài, lông mã,
lông đuôi sặc sỡ ngũ sắc, coi giống chim phượng. Người ta đã gọi là phượng
hoàng Nam (phượng hoàng của nước Nam) hay phượng hoàng đất.
Nhưng chim dẻ cùi phải cái tật hay ăn cứt chó, cứt lợn. Người ta đã có câu:
“Dẻ cùi tốt mã dài đuôi, hay ăn cứt chó ai nuôi dẻ cùi!”
Dẻ cùi tiếng hót lại không hay, vì vậy dẻ cùi tuy đẹp mã thật, song người ta
không quí mà lại khinh.
Người ta thường dùng câu này để chế diễu người bề ngoài đẹp đẽ sáng sủa, ăn
bận diêm dúa mà bụng dạ bẩn thỉu không tốt mà lại vô tài.
22. Tốt gỗ hơn tốt nước sơn: Đây nói về đồ gỗ sơn. Gỗ tốt và nước sơn cùng
tốt thì đồ vừa đẹp vừa bền. Gỗ xấu mà nước sơn tốt thì đồ có đẹp nhưng mau
mối mọt. Cho nên tốt gỗ bao giờ cũng hơn tốt nước sơn.
Nước sơn là cái vỏ bên ngoài, cái bên ngoài đẹp đến đâu thì đẹp, nếu cái bên
trong mối mọt xấu xa thì cũng là đồ bỏ đi. Cái thực chất bên trong tốt mà vỏ bề
ngoài có xấu một chút thì đồ gỗ cũng dùng được bền lâu.
Câu này lấy gỗ và nước sơn để ví với đức hạnh và phục sức, diện mạo con
người. Câu này ý nghĩa cũng na ná như ý nghĩa câu: “Đẹp nết hơn đẹp người”.
23. Tốt tóc nhọc cột nhà: Các bà các cô tóc dài, mỗi khi gội đầu, muốn cho tóc
chóng khô để quấn tóc hay vấn khăn, thường có thói quen quật mớ tóc nhiều lần
vào cột nhà. Vì thế người ta bảo tốt tóc chỉ làm nhọc cột nhà, ý nói sắc đẹp không
lợi ích chi hết.
24. Tu đâu cho bằng tu nhà,
Thờ cha kính mẹ mới là chân tu: Tu chính nghĩa là sửa mình. Từ khi có đạo
Phật, người ta thường hiểu chữ tu là đi ở chùa mới là tu. Cho nên mới có câu tục
ngữ này để giác ngộ những người hiểu lầm nghĩa chữ tu. Chân tu là thật biết tu.
Đại ý câu này phải đối việc bỏ nhà đi ở chùa, và khuyên người ta nên trước hết
phải hiếu với cha mẹ. Không thờ kính cha mẹ thì không phải là chân tu. Có thể
cho câu này tiêu biểu tư tưởng nhà Nho phản đối nhà Phật.
25. Tùy gió phất cờ: Tùy là theo. Theo chiều gió mà phất cờ. Thì cờ vừa nhẹ, vừa
mở to. Phất cờ ngược chiều gió thì cờ vừa nặng, vừa không mở được.
Người ta thường mượn câu này để nói sự khôn ngoan, biết lựa theo chiều cơ
hội mà làm việc.
Cũng có người nói: Liệu gió phất cờ (liệu theo chiều gió).
Hay: nương gió phất cờ (nương nhờ chiều gió).
Hay: theo gió phất cờ (cũng như nghĩa tùy gió).
26. Tức nước vỡ bờ: Đắp bờ để ngăn kiên cố quá, nước tức không có chỗ thoát,
thường thúc cho vỡ bờ mà chảy đi. Đó là nghĩa đen.
Nghĩa bóng, câu này nói người trên cư xử khe khắt nghiệt ngã quá, thì người
dưới có khi phát khùng chống lại.
Hoặc việc đời thắt buộc chặt chẽ quá, thì thường thất bại
27. Tửu nhập ngôn xuất: Tửu nhập là rượu vào, ý nói uống rượu. Ngôn xuất là
lời ra tức là nói năng nhiều lời.
Tửu nhập ngôn xuất nghĩa đen là: rượu vào, lời ra. Nghĩa bóng say rượu hay
nói nhảm.
Câu này nêu kết quả (nói nhảm) của sự say rượu, có ý khuyên người ta không
nên uống rượu quá chén (uống quá nhiều). Vì uống nhiều rượu sẽ làm cho say,
khi say thì nói nhiều, nói nhiều lời thì đa ngôn đa quá.
