Tinh vân
Tham khảo tài liệu 'tinh vân', tài liệu phổ thông, vật lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả
Tinh vân
Tác giả: Đặng Vũ Tuấn Sơn
03/12/2007
Tinh vân hiểu đơn giản là các đám mây khí và bụi trong không gian
được quan sát do chúng sáng hơn hoặc tối hơn nhiều nền bao quanh.
Tuy nhiên, hiện nay chúng ta hiểu tinh vân theo một nghĩa rộng hơn.
Do trước đây với các kính thiên văn quang học còn kém, các nhà thiên
văn đã xác định và đặt tên cho một số tinh vân mà thực chất chúng
không phải các đám khí bụi mà là cả một thiên hà.
Ví dụ như tinh vân M31 thường được gọi là tinh vân tiên nữ (Andromeda) thực chất không phải
một tinh vân theo định nghĩa trên mà là một thiên hà, thiên hà Andromeda là thiên hà lớn nhất
trong cụm thiên hà địa phương của chúng ta. thiên hà Milkyway của chúng ta chỉ lớn thứ hai và
thứ 3 là một thiên hà nữa cũng bị hiểu nhầm là tinh vân M33.
Do vậy, hiện nay khái niệm tinh vân như nhắc đến ở trên được áp dụng đối với các tinh vân mới
phát hiện, còn các thiên hà đã từng bị hiểu nhầm là tinh vân thì vẫn tiếp tục được gọi bằng cái tên
là "tinh vân".
Tinh vân có thể là những đám bụi tập hợp lại với nhau do hấp dẫn (khối lượng chưa đủ để tạo
thành một ngôi sao hay một thiên thể lớn) như trên đã nói, cũng có thể là vật chất được phóng ra
do sự kết thúc của một ngôi sao (các nova và supernova). Tinh vân do một nova bình thường là
một tinh vân hành tinh (Planetary Nebula), ngôi sao sau khi hết năng lượng, phóng ra xung quanh
toàn bộ lớp vỏ khí của mình tạo thành các tinh vân hành tinh. Còn các vụ nổ supernova chỉ để lại
các tàn tích rải rác phát xạ ra xung quanh, chúng trở thành các tinh vân phát xạ.
Nói chung có 2 loại tinh vân là tinh vân sáng và tinh vân tối (tức sáng và tối so với nền bao
quanh nó mà ta quan sát được)
1 Tinh vân sáng có thể có 2 nguyên nhân:
+ Tinh vân phát xạ: loại tinh vân mà thành phần khí và bụi của nó khi ở gần các ngôi sao lớn bị
kích thích mạnh dẫn đến bị ion hoá và phát ra ánh. Nhiệt độ ở tâm các tinh vân này có thể lên
đến 8000 10000K, đường kính khoảng vài chục đến vài trăm LY (Light Year năm ánh sáng).
Một số tinh vân loại này tương đối nổi tiếng là tinh vân Orion (M42), tinh vân đại bàng (Eagle
Nebula M16).
Một trong các loại tinh vân sáng chúng ta đã biết đến là tinh vân phản chiếu. Đây là những tinh
vân có được ánh sáng so với xung quanh do phản xạ ánh sáng đến từ các ngôi sao gần đó. Loại
tinh vân này gồm các khí và bụi có khả năng phản xạ tốt ánh sáng. Ánh sáng của loại tinh vân
này không mạnh như của các tinh vân phát xạ. Tuy nhiên loại tinh vân này có quang phỏ kiên tục
(do ánh sáng là ánh sáng phản xạ) còn tinh vân phát xạ thì quang phổ có các vạch phát xạ (do
sự phát xạ kích thích)
Ví dụ: tinh vân tua rua (Pleiades) M45
2Tinh vân tối: là loại tinh vân gồm khí và bụi không trong suốt, nó có thể cản hoặc hấp thụ ánh
sáng đến với nó. Trên bầu trời, nó hiện lên là một bóng đen do ánh sáng từ các ngôi chiếu đến đã
bị khí hấp thụ gần hết. Một ví dụ rất nổi tiếng về loại tinh vân này là tinh vân đầu ngựa trong chòm
sao Orion (horse head nebula).
Trong nhiều trường hợp, các đám tinh vân hành tinh phát ra do các vụ nổ nova cũngcó thể tập
hopự lại thành các hành tinh hay các ngôi sao trẻ mới do hấp dẫn bản thân của chúng. Lại một
lần nữa chúng ta nhắn tới từ "hấp dẫn", nó có một vai trò quả thật hết sức quan trọng và can thiệp
vào hầu như mọi hình thái vật chất của vũ trụ, nó liên kết các đám khí bụi lại thành các tinh vân
và lại liên kết chúng chặt chẽ hơn nữa để chúng trở thành các ngôi sao, các hành tinh. Cũng chỉ
có hấp dẫn mới cho phép chúng ta tồn tại trước hết là để chúng ta không bị bay mất vào vũ trụ
mỗi khi nhún chân và hơn thế nữa là nó liên kết cả chúng ta, Mặt Trời, Mặt Trăng và các hành
tinh như Hỏa tinh, Kim tinh, Mộc tinh... thành một hệ thống nhất hệ Mặt Trời. Nó buộc chúng at
luôn phải chuyển động, phải quay quanh Mặt Trời đỏ rực của chúng ta. Nó buộc chặt chúng ta
vào hành tinh Trái Đất thân yêu, buộc Trái Đất vào Mặt Trời và rồi nó lại buộc Mặt Trời cùng toàn
bộ hệ thống của chúng ta vào môt hệ thống rộng lớn và vĩ đại hơn nữa Thiên Hà
