Thanh niên với quốc văn
Sinh viên với quốc văn! Sinh viên Việt Nam với quốc văn VIệt Nam! Biết bao nhiêu điều các bạn có thể tự tình kể lể với cái hồn của nước ta đọng trong quốc ngữ! Chúng ta tâm sự với tiếng của mẹ Việt Nam, chúng ta nghe rõ trong lòng ta lời nói của mẹ Việt Nam.
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 5
THANH NIÏN
VÚÁI
QUÖËC VAÊN
(In theo baãn cuãa NXB Thúâi àaåi - Haâ Nöåi 1945)
6 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 7
SINH VIÏN VÚÁI QUÖËC V AÊN
Thûa caác baån.
Chûa khi naâo töi noái trûúác àöng ngûúâi. Lêìn naây noái
vúái caác baån, àoá laâ lêìn thûá nhêët cuãa töi. Töi khöng muöën
mang caái veã dïî thaânh ra khöi haâi cuãa möåt nhaâ diïîn
thuyïët. Àêy chó laâ möåt cuöåc troâ chuyïån, noá coá veã möåt cêu
chuyïån têm tònh. Têm tònh vúái quöëc vùn, têm tònh cuãa
chuáng ta àöëi vúái quöëc vùn.
Sinh viïn vúái quöëc vùn! Sinh viïn Viïåt Nam vúái quöëc
vùn Viïåt Nam! Biïët bao nhiïu àiïìu caác baån coá thïí tûå
tònh kïí lïí vúái caái höìn cuãa nûúác ta àoång trong quöëc ngûä!
Chuáng ta têm sûå vúái tiïëng noái cuãa meå Viïåt Nam, chuáng
ta nghe roä trong loâng ta lúâi noái cuãa meå Viïåt Nam. Vêåy
töi chù’c caác baån cuâng caãm thöng vúái töi trong caái nöîi
niïìm daåt daâo khi nghô àïën Meå.
I
Lêìn naây cêët tiïëng, töi daám traách caác baån phêìn nhiïìu,
trong bao nhiïu nùm ài hoåc, caác baån àaä khöng àûúåc àùçm
thù’m mêëy vúái tiïëng cuãa ta. Töi xin nhù’c laåi àêy caái tònh
traång cuãa hoåc sinh Viïåt Nam àöëi vúái quöëc vùn mûúâi nùm
vïì trûúác. Töi coân nhúá caái thúâi 1930 àïën 1934, thúâi töi hoåc
8 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
ban thaânh chung. Phêìn nhiïìu caác baån töi àïìu laâm lú, vaâ
hêìu nhû khöng biïët àïën quöëc vùn. Caác baån àïën trûúâng
maâ hoåc, thò trûúâng daåy caái gò caác baån hoåc caái êëy, trûúâng
chuyïn caái gò, caác baån chuyïn caái êëy. Vêåy nïn, caái tònh
cuãa caác baån àöëi vúái quöëc vùn cuäng khinh hay troång tuây
theo caái àiïím thi haåch àûúåc nhên ñt hay nhên lïn nhiïìu.
Caác baån cuãa töi, thúâi êëy, àïìu viïët thû cho “mon cher
freâre” caã; hoå coi bûác thû nhû möåt baâi têåp àïí anh hoå chêëm
phaáp vùn cho. Coá caái gò nhû laâ khinh khónh àöëi vúái quöëc
ngûä. Vêåy nïn coá böën giúâ cuâng liïåt vaâo möåt haång, böën giúâ
ngûúâi ta cho laâ àïí ngöìi nhúãn nhú. Caác baån coá nhúá khöng?
Àoá laâ giúâ têåp viïët, giúâ têåp veä, giúâ hoåc chûä Taâu, vaâ, cuöëi
cuâng, laâ giúâ hoåc tiïëng Viïåt. Nhûäng öng giaáo daåy tiïëng
Nam cuäng bõ caác baån nhúân nhû öng giaáo daåy chûä Taâu.
Öng giaáo giaãng vùn, caác baån nghe bùçng löî tai chïính
maãng. Laâ vò trong khi êëy, nhiïìu baån àem ra laâm tñnh,
laâm vêåt lyá hoåc hay hoáa hoåc, cho lúåi chuát thò giúâ. Hay hún
nûäa, caác baån vöåi laâm cho xong baâi luêån phaáp vùn sù’p
phaãi àem nöåp! Coá gò àêu! Caác baån cho rùçng tiïëng Nam
laâ möåt tiïëng thûúâng quaá; noá khöng coá caái veã hïå troång, caái
veã “ài hoåc” cuãa nhûäng tiïëng khaác. Caác baån coá biïët hoåc
troâ Viïåt Nam thûúâng laâm luêån quöëc ngûä nhû thïë naâo
khöng? Töi coân nhúá caác baån töi, nïëu phaãi laâm möåt baâi
luêån quöëc vùn, thò hoå giúã ngay quyïín vúã ra, hoå cheáp àêìu
baâi, viïët möåt chûä “Baâi laâm”; röìi thò, khöng nhaáp, khöng
ngêîm nghô, caác baån töi viïët möåt maåch, cho àïën khi hïët
chuyïån noái, thò caác baån töi cho möåt dêëu chêëm hïët.
Caái thûá tiïëng “nöm na maách queá” êëy, vêîn thûúâng noái
vúái àûáa úã, vúái phu xe, vúái ngûúâi nhaâ, thò nay laâm luêån,
caác baån töi cuäng cûá viïåc thao thao viïët ra, cêìn gò nhaáp,
cêìn gò sûãa chûäa! Röìi thò àïën giúâ chêëm baâi. Ngûúâi laâm àaä
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 9
khinh xuêët, thò ngûúâi chêëm cuäng chùèng cho laâ hïå troång
gò hún. Öng giaáo goåi anh Bònh hay anh Baá àûáng dêåy àoåc
baâi luêån; öng chó nghe bùçng löî tai; röìi thò cho àiïím. Naâo
àêu, húäi caác baån! Laâ caái veã hïå troång, caái veã nghiïn cûáu,
caái veã chùm chuát, khi laâm möåt baâi luêån phaãi cên nhù’c
chûä aâ , chûä de; chûä par; chûä pour, chûä qui!
Nhûäng ngûúâi hoåc troâ caâng nhêët lúáp bao nhiïu, thò khi
giaãng Hoa Tiïn hay Truyïån Kiïìu, hoå caâng ngú ngaác bêëy
nhiïu. Hoå nhû anh Maán laåc vaâo rûâng rêåm. Möåt cêu Kiïìu
nhû cêu: “Cuãa naây bù’t àûúåc hû khöng” chùèng haån, nghôa
laâ: cuãa naây böîng nhiïn vö cöë maâ bù’t àûúåc, thò hoå giaãng
rùçng: cuãa naây cuãa ngûúâi ta maâ bù’t àûúåc, thò coá hû hay
laâ khöng! Vaâ caái cêu Phan Trêìn:
Àaân thöng phaách suöëi vang lûâng,
Caá khe lù’ng kïå, chim rûâng nghe kinh.
maâ chûä “àaân thöng” hoå khöng ngêìn ngaåi, cù’t nghôa rùçng:
àaân thöng laâ nhûäng cêy thöng moåc trïn nuái, göìm laåi
thaânh möåt àaân, nhû àaân chim chùèng haån!
Khöng biïët bêy giúâ caác hoåc troâ gioãi tiïëng Viïåt Nam coá
àûúåc quyá troång hay khöng? Chûá thuúã töi ài hoåc, nhûäng
ngûúâi ra veã chùm quöëc ngûä, thò chuáng baån àïìu cho laâ öng
àöì, hay nhaâ nho, vúái têët caã caái nghôa chïë miïåt cuãa nhûäng
chûä êëy. Coân ngûúâi naâo laâm thú Viïåt Nam thò öi thöi! Hoå
cho laâ thi sô, laâ “böì ïåt”, nghôa laâ cuâng àöìng möåt tïn àoåc
nhaåi vúái caái xe möåt baánh chúã àêët, vúái caái xe böì ïåt, caái xe
brouette.
ÊËy àoá, phaác sú qua caái tònh traång trûúác kia úã trong
caác nhaâ trûúâng. Tònh traång êëy bêy giúâ coá leä àaä khaá hún,
10 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
nhûng chù’c àêu sûå hûäng húâ laåi chùèng vêîn coân möåt phêìn
lúán?... Coá leä caác baån töi cho quöëc ngûä laâ möåt thûá chûä
“hoang”. Maâ chûä hoang thêåt maâ! Naâo coá ai bù’t phaãi hoåc;
noá cuäng nhû coã hoang moåc bûâa baäi ngoaâi àöìng, naâo coá ai
chùm chuát tröng nom. Noá laâ thûá cêy khöng coá traái, hay
laâ coá traái maâ traái êëy khöng nuöi caác baån töi àûúåc, nïn
thêåt chùèng cêìn phaãi vun tröìng.
*
* *
Nay nhûäng hoåc troâ àaä thaânh nhûäng sinh viïn. Caác
baån sinh viïn cuãa töi! Caác baån cuäng hùèn thêëy trûúác töi
rùçng: sinh viïn vúái quöëc vùn coá nhiïìu böín phêån. Caác baån
hùèn cuäng nhúá trûúác töi, caái truyïån rêët hay cuãa Alphonse
Daudet taã caái buöíi hoåc cuöëi cuâng (La dernieâre classe). Vaâ
Alphonse Daudet kïët luêån: “Möåt dên töåc naâo maâ coân giûä
àûúåc tiïëng cuãa dên töåc êëy, thò dên töåc êëy cuäng nhû giûä
caái chòa khoáa àïí tûå giaãi thoaát cho mònh”. Tiïëng quöëc ngûä
laâ caái chòa khoáa múã cûãa cho caái thïë giúái cuãa linh höìn,
cho caái thïë giúái söëng coân, xin anh em àûâng coá àaánh rúi
mêët chòa khoáa!
Sinh viïn Viïåt Nam ta thêåt mang khöng biïët bao
nhiïu laâ böín phêån, khöng biïët bao nhiïu laâ núå phaãi traã,
bao nhiïu laâ viïåc phaãi laâm. Vêåy thò sinh viïn chia viïåc
ra maâ laâm. Maâ trong nhûäng viïåc hïå troång, têët phaãi coá
caái viïåc ra sûác vò quöëc vùn. Sinh viïn laâ nhûäng hoåc sinh
bêåc nhêët, nhûäng thanh niïn may nhêët, hoåc cao nhêët.
Nïëu sinh viïn, bïn caái hoåc nhaâ trûúâng khöng nghô àïën
caái hoåc quöëc ngûä, thò chùèng leä nhûäng ngûúâi nhiïåt têm vúái
quöëc ngûä àïìu laâ nhûäng ngûúâi khaác hay sao?
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 11
Caác baån àûúåc thöng thaái hún caã trong thanh niïn,
hêëp thuå vùn minh hún caã nhûäng ngûúâi khaác khöng may
mù’n; caái thanh niïn trñ thûác êëy maâ khöng laâm viïåc cho
quöëc ngûä, thò têët laâ boã cöng viïåc cho nhûäng ngûúâi keám
hoåc hún mònh.
Àiïìu thûá nhêët laâ trong loâng sinh viïn naâo cuäng phaãi
coá möåt loâng yïu thûúng quöëc vùn; hoåc troâ Viïåt Nam maâ
khöng yïu vùn Viïåt Nam, thò sao cho àûúåc!
Baån töi laâ möåt ngûúâi coá hai meå. Ngûúâi meå lúán, vúå caã
cuãa thêìy anh, àöëi vúái anh coá biïët bao laâ oai quyïìn.
Nhûng ngûúâi meå nhoã, laâ meå sinh ra anh, tuy cam phêån
tiïíu linh, maâ loâng anh hùçng khoác thêìm vúái meå. Anh coá
thïí xu phuå theo meå lúán àïí àûúåc tiïìn cuãa, cûãa nhaâ, àûúåc
ùn sang mùåc àeåp; nhûng riïng loâng anh vêîn coá möåt phêìn
thiïng liïng nhêët, êu yïëm nhêët, daânh cho meå àeã cuãa
anh. Caái phêìn êëy, lù’m khi anh phaãi che dêëu ài, khöng
daám cho meå lúán anh tröng thêëy; nhûng caâng che dêëu laåi
caâng thù’m thiïët, caâng lêëp vuâi laåi caâng noáng höíi, caâng
chùåt àeäo laåi caâng núã löåc, àêm chöìi.
Vùn quöëc ngûä laâ möåt thûá vùn hoang, nïn anh em múái
caâng phaãi vun xúái. Phaãi chùm nom cho noá, keão noá heáo
hù’t ruång taân. Anh em ài chúi, anh em ài hoåc, anh em
khöng nghe tiïëng quöëc ngûä noá kïu goåi anh em hay sao?
Anh em khöng nghe tiïëng meå goåi hay sao? Anh em núä
naâo maâ hûäng húâ cho àûúåc!
II
Vêåy thò, trong phêìn thûá hai cuãa cêu chuyïån, töi xin
noái nhûäng cöng viïåc, maâ tuây taâi nùng, tuây khuynh
hûúáng, anh em sinh viïn phaãi laâm.
12 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Nûúác ta thiïëu vùn dõch. Thò möåt söë sinh viïn, luác hoåc
baâi trong lúáp hoåc, àaä coá khiïëu vïì mön tiïëng ngoaåi quöëc,
nhûäng sinh viïn êëy chùm hoåc thïm, ngoaâi tiïëng Phaáp àaä
àaânh, coân tiïëng Anh, tiïëng Àûác, tiïëng Nga, tiïëng caác
nûúác. Àïí anh em sau naây seä dõch nhûäng vùn hay caác
nûúác, dõch thùèng tûâ nguyïn vùn sang tiïëng meå àeã, maâ
khoãi ài qua caái cêìu tiïëng Phaáp. Laâ vò hiïån giúâ, ngûúâi Viïåt
ta àang chõu chung möåt caái theån vùn hoåc. Caác nûúác ngûúâi
ta àïìu dõch vùn ra möåt lêìn, chûá chùèng ai dõch vùn ra àïën
hai lêìn caã. Nïëu dõch laâ phaãn, maâ phaãn àïën hai lêìn thò
coân gò! Hoåa chùng chó coá chuáng ta múái chõu nhai laåi möåt
lêìn thûá hai, möåt aáng vùn maâ ngûúâi ta àaä nhai laåi möåt
lêìn thûá nhêët.
Ta tûúãng tûúång, nïëu cûá cêíu thaã nhû vêåy thò möåt
ngûúâi Cao Mïn biïët tiïëng Viïåt, thêëy möåt baãn dõch Anna
Kareánine àaä dõch tûâ tiïëng Phaáp sang, beân àem dõch ra
tiïëng Mïn cho tiïån viïåc. Röìi möåt ngûúâi Laâo biïët tiïëng
Mïn seä àem dõch ra tiïëng Laâo. Röìi nhûäng ngûúâi úã trïn
rûâng xûá Laâo laåi dõch tiïëng Laâo ra tiïëng hoå. Cuöëi cuâng,
baãn Anna Kareánine seä thaânh ra baãn Werther!
Theo yá töi, nïëu chuáng ta muöën dõch vùn maâ laåi qua
àïën hai lêìn, thò thaâ chuáng ta nhõn hùèn caái moán ùn
phûúng xa êëy vêåy. Khi maâ ngûúâi Viïåt àaä coá möåt trûúâng
Àaåi hoåc, thò ngûúâi Viïåt sao laåi chõu ài vay hai lêìn nhû
thïë. Nhûäng con ong ài huát nhõ phûúng ngoaâi vïì cho
ngûúâi Viïåt, chùèng phaãi àaä coá sùén úã àoá sao? Àaä roä raâng úã
àoá sao? Àoá laâ nhûäng sinh viïn Viïåt Nam! Sinh viïn
khöng thïí tûâ chöëi àûúåc caái phêån sûå êëy. Vaâ choáng chêìy
thò chuáng ta cuäng coá àûúåc nhûäng aáng vùn dõch ra tûå
nguöìn.
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 13
Vêåy anh em ta phaãi laâm sao àïí coá thïí tûå haâo rùçng:
ngûúâi Viïåt Nam cuäng coá möåt baãn dõch Faust, hay möåt
baãn dõch Hamlet, möåt baãn dõch Anna Kareánine chùèng
haån, maâ saát nguyïn vùn vaâ thoaát nghôa hay laâ hay hún
nhûäng baãn dõch cuãa Phaáp, cuãa Espagne, hay cuãa nûúác
Nhêåt, nûúác Taâu.
Möåt söë sinh viïn khaác seä khaão cûáu nhûäng tinh tuáy
cuãa vùn cöí ta, àûúåc chuát nhõ naâo laâ huát ra chuát êëy, àïí
goáp têët caã caái àùåc sù’c cuãa Nguyïîn Du, Nguyïîn Cöng
Trûá, cuãa Thõ Àiïím, Xuên Hûúng, hay cuãa Phaåm Thaái,
Nguyïîn Vùn Thaânh.v.v..., goáp nhûäng caái tinh hoa êëy maâ
laâm nïn möåt phêìn cuãa caã linh höìn quöëc gia dên töåc. Caái
gia taâi vùn hoåc cuãa cha öng ta àïí laåi, hiïån nay ta chûa
khai thaác gò caã. Tòm ra möåt ñt taâi liïåu, chûa hùèn laâ khai
thaác ra àêu; têët phaãi ruát trong nhûäng aáng vùn xûa caái
mêåt nhuåy tinh thêìn cuãa chuáng. Ta cûá xem ngûúâi Êu hoå
hoåc caác taác giaã cuãa hoå kyä lûúäng àïën chûâng naâo! Anh em
seä nhêån caái tinh thêìn coá phûúng phaáp cuãa hoå maâ xem
laåi nhûäng vùn xûa, chùèng a dua, chùèng lùåp laåi nhûäng
àiïìu thiïn haå vêîn noái maäi. Maâ traái laåi, lêëy con mù’t
khöng thaânh kiïën cuãa möåt thanh niïn múái, àïí khaám phaá
ra nhûäng chêu baão maâ chûa ai biïët nhòn. ÚÃ bïn Taâu gêìn
àêy, öng Höì Thõch àöî baác sô úã nûúác ngoaâi, maâ vïì nhaâ,
baác sô àem phêím bònh trúã laåi nhûäng aáng vùn xûa, vaâ baác
sô àaä thêëy thêëu àaáo hún nhûäng ngûúâi tûâ trûúác àïën nöîi
nhû baác sô àaä phun möåt caái linh höìn múái, cho nhûäng aáng
vùn cöí sinh ra möåt lêìn thûá hai.
Vñ duå, noái àïën Truyïån Kiïìu cuãa ta, tûâ trûúác àïën nay,
àöång múã miïång laâ ngûúâi ta huâa nhau baão rùçng: Truyïån
14 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Kiïìu laâ caái “têm sûå di thêìn” cuãa Nguyïîn Du; Nguyïîn Du
laâm taác phêím êëy laâ àïí nguå caái caãnh mònh, töi cuä nhaâ Lï,
maâ vïì vúái nhaâ Nguyïîn. Thûa anh em hiïíu nhû vêåy thò
cuäng bùçng chùèng hiïíu gò!
Theo yá töi, chuã trûúng nhû thïë thò thêåt laâ treã con,
thêåt laâ chùèng hiïíu gò vïì sûå saáng taåo nghïå thuêåt caã. Töi
thiïët tûúãng Nguyïîn Du trûúác khi laâ möåt öng quan thò laâ
möåt con ngûúâi caái àaä. Nguyïîn Du viïët ra Truyïån Kiïìu laâ
vò thñch viïët, cêìn viïët; laâ vò tûâng ngù’m boáng trùng, laâ vò
àaä nghe gioá thöíi, laâ vò coá caái hay, caái àeåp úã trong loâng
noá reáo rù’t, noá àoâi böåc löå ra ngoaâi. Möåt bêåc thiïn taâi nhû
Nguyïîn Du haá laåi chùèng biïët rùçng nhûäng sûå àöíi triïìu
cuäng chó laâ nhûäng viïåc vùåt, khöng àaáng phaãi laâm caã ba
nghòn hai trùm nùm mûúi böën cêu thú àïí thúã than. Caái
kiïëp ngûúâi úã trong taác giaã Nguyïîn Du coân hïå troång nhiïìu
hún nûäa.
ÊËy àoá, vñ duå möåt àiïìu nöng nöíi, chêåt heåp cuãa caái
nghõ luêån thöng thûúâng. Anh em phaãi laâ nhûäng ngûúâi
thêëy nhûäng chöî caån heåp cuãa nhûäng thûá nghõ luêån,
nghiïn cûáu êëy.
Ngoaâi hai böín phêån: phiïn dõch vaâ nghiïn cûáu, anh em
coân coá möåt böín phêån töëi cao, laâ saáng taác. Àaä àaânh rùçng:
muöën saáng taåo, muöën viïët ra nhûäng vùn phêím, thò phaãi coá
khiïëu riïng, coá taâi trúâi cho sùén. Nhûng nïëu ta cûá chùm
chuá, cûá luyïån têåp, thò tûå nhiïn caái mêìm taâi cuäng phaãi löå
ra. Coân nhû khöng àïí yá gù’ng cöng trûúác, maâ tûå cho rùçng
mònh khöng coá khiïëu, laâ möåt sûå vöåi tin theo söë mïånh. Töi
chù’c chù’n rùçng: nïëu bao nhiïu hoåc troâ thúâi nay àïìu hoåc
quöëc ngûä maäi tûå luác lïn mûúâi àïën hai mûúi tuöíi, thò caái söë
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 15
nhaâ vùn Viïåt Nam seä nhiïìu lïn gêëp möåt trùm lêìn. Vaâ söë
nhaâ vùn àaä nhiïìu thïm, thò têët coá nhiïìu may mù’n hún àïí
coá nhûäng nhaâ vùn siïu viïåt. Trûúâng vùn trêån buát seä àöng
àuác têëp nêåp, ruã nhau ài nhû möåt boån ngûúâi tòm àêët múái,
chûá khöng lú thú leã teã nhû caái caãnh chúå chiïìu hiïån nay.
Hïî cûá hoåc maäi thò caái khiïëu trong ngûúâi múái àûúåc kñch
thñch, àûúåc nöíi dêåy. Maâ nïëu cûá laâm lú thò duâ coá taâi sùén, caái
taâi cuäng chïët ài, uöíng phñ maâ thöi.
Vaâ têët caã caác anh em, ngûúâi coá khiïëu àïí phiïn dõch,
nghiïn cûáu, hay saáng taác, cuäng nhû nhûäng ngûúâi khöng
coá khiïëu gò riïng biïåt, têët caã àïìu coá möåt viïåc laâm chung,
laâ uãng höå cho vùn Viïåt Nam. Têët caã phaãi toã rùçng anh
em xem àoá laâ möåt chuyïån nhaâ, chûá chùèng phaãi laâ möåt
chuyïån ngoaåi quöëc, têët caã phaãi toã rùçng vui, rùçng thñch
caái trûúâng vùn Viïåt Nam. Àûâng coá caái thaái àöå hûäng húâ,
khöng xem, khöng àoåc. Trong thêm têm cuãa chuáng ta
àêy, chuáng ta coá thïí khöng giêåt mònh nghiïåm thêëy nöîi
húâ hûäng cuãa chuáng ta hay khöng? Nhûäng taác phêím cuãa
vùn chûúng Viïåt Nam maâ khöng döåi àïën trûúâng Àaåi hoåc
hay sao? Töi tûúãng tûúång úã nûúác ngûúâi, möåt taác phêím
xuêët hiïån ra maâ hay, thò caác sinh viïn nûúác hoå phaãi hoa
tay muáa chên, luêån luêån, baân baân, laâm nhû úã trong trúâi
àêët múái sinh ra möåt cuãa laå. Hoå khöng bao giúâ chõu theo
sau dû luêån, vaâ tònh nguyïån ài trûúác phong traâo. Töi
tûúãng tûúång úã bïn Phaáp nhûäng ngûúâi treã tuöíi khi hoå ài
uãng höå cho baãn kõch Hernani, uãng höå kyâ cho baãn kõch êëy
thù’ng trêån, phêìn àöng chù’c hùèn laâ nhûäng sinh viïn,
nhûäng thanh niïn hoåc höåi hoåa. Sinh viïn hoå úã moåi núi,
16 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
úã trong cuöåc dêîn àêìu tû tûúãng hay hûúãng ûáng vùn hoåc.
Coân nhû úã nûúác ta bêy giúâ, thaãng hoùåc coá nhûäng taác
phêím hay bùçng quöëc vùn xuêët hiïån, thò chûa chù’c anh
em àaä biïët àïën, àïí àïën nöîi thaânh ra nhûäng keã úã ngoaâi
phong traâo. Cuöåc caách mïånh thi ca cuãa ta gay go trong
mûúâi nùm trúâi nay, laâ cöng trònh cuãa ai ai. Àïën khi
thù’ng trêån, cuäng chùèng phaãi sinh viïn ca khuác khaãi
hoaân. Maâ coân gò khuyïën khñch caác vùn gia Viïåt Nam
bùçng caách yïu mïën, cöí voä cuãa anh em sinh viïn!
Laâm sao cho caái lêu àaâi vùn hoåc Viïåt Nam coá xêy lïn,
thò anh em cuäng laâ nhûäng keã àaä goáp phêìn. Chûá möåt
ngaây kia lêu àaâi êëy coá raång rúä, chùèng leä anh em tûúãng
rùçng noá tûå trïn trúâi rúi xuöëng hay sao? Anh em seä giêån
mònh biïët bao, nïëu trong khi ngûúâi ta lo khuên gaåch, vaác
cêy, maâ anh em cuäng chùèng coá lêëy möåt tiïëng “hoâ khoan”,
goåi laâ goáp cêu thuác giuåc.
Caái cöng viïåc dïî nhêët vaâ cuäng coá hiïåu quaã, laâ goáp
tiïëng reo hoâ àoá, caác baån aå. Reo hoâ laâm sao cho xûáng àaáng
laâ tiïëng reo hoâ cuãa sinh viïn, phï bònh laâm sao cho caái
dû luêån cuãa sinh viïn laâ caái dû luêån àuáng nhêët, vaâ laâm
thïë naâo cho ai nêëy cuäng thónh cêìu, e súå caái thanh nghõ
chù’c chù’n cuãa sinh viïn!
III
Phêìn thûá ba cuãa cêu chuyïån naây, töi seä xin phaác hoåa
vaâi nguyïn tù’c. Bêy giúâ anh em àaä àöìng loâng laâm viïåc
cho quöëc vùn caã röìi, thò ta theo nhûäng yá àõnh naâo, nhûäng
khuynh hûúáng naâo khaã dô coá lúåi nhêët cho quöëc vùn?
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 17
Söëng, tûác laâ choån lûåa. Khöng thïí ài nûúác àöi àûúåc,
nhêët laâ khi vùn hoåc Viïåt Nam coân êëu trô. Vêåy rêët sú saâi,
töi xin trònh ra àêy goåi laâ saáu nguyïn tù’c. Nhûäng
nguyïn tù’c êëy coá thïí baân caäi rêët daâi doâng; chuáng noá
khöng phaãi laâ tuyïåt àöëi; coá thïí ngûúâi ta bêët àöìng yá, coá
thïí ngûúâi ta cho laâ chêåt heåp. Nhûng töi quaã quyïët rùçng:
àoá laâ nhûäng nguyïn tù’c cûáu cho quöëc vùn.
Saáu nguyïn tù’c êëy taåm kïí sau naây:
Möåt laâ phaãn nhûäng têåt xêëu trong tinh thêìn AÁ Àöng.
Hai laâ phaãn nhûäng têåt xêëu cuãa riïng ngûúâi Viïåt Nam.
Ba laâ chuöång sûå thêåt.
Böën laâ chuöång sûå laânh maånh.
Nùm laâ chuöång sûå saáng suãa.
Saáu laâ chuöång saáng taác.
Àiïìu thûá nhêët : nhûäng têåt xêëu trong tinh thêìn AÁ Àöng
ta laâ nhûäng gò?
Thûa caác baån, têåt àêìu söí laâ têåt lûúâi, têåt laâm biïëng.
Lûúâi suy nghô, thñch nhaân nhaä, thñch ngöìi khöng. Caái
quan niïåm cuãa Laäo Tûã, Trang Tûã, naâo laâ thanh tõnh, naâo
laâ vö vi, thêåt laâ húåp vúái sûác maáu chaåy cuãa ngûúâi Àöng
AÁ. Nïëu maáu chuáng ta chaåy maånh thò têët chuáng ta phaãi
xung xùng laâm caái naây caái noå, chûá vö vi thò chõu sao nöíi.
Vêåy thò trong vùn hoåc Viïåt Nam, thöi ta àûâng duâng caái
khêíu khñ haát cö àêìu nûäa; àûâng cho cuöåc söëng laâ hû vö
nûäa, àûâng “hoåc laâm Trang Tûã thiïu cú nghiïåp”, àûâng
“khuác Cöí Böìn ca goä haát chúi” nûäa; maâ phaãi thïë naây: cuác
cung, têån tuåy.
Têåt thûá hai laâ têåt “möåt têëc àïën giúâi”. Ngöìi maâ thanh
tõnh vö vi, thò dïî hiïíu vuä truå lù’m. Ta cho vuä truå laâ thïë
18 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
naâo thò vuä truå seä thïë êëy chúá chi. Nhûng sûå thêåt laâ ta
phaãi ài nghiïn cûáu, tòm toâi múái hiïíu vuä truå àûúåc, chûá
khöng thïí ngöìi maâ phoáng àaåi. Vêåy thò laâm viïåc gò, cuäng
phaãi “chùm chù’m, núm núáp”, coi laâ phaãi têån cuâng quan
saát múái àûúåc.
Möåt têåt nûäa laâ naäo huyïìn hoùåc, naäo chuöång thêìn
quyïìn. Gêìn àêy, trong thú vùn coá caái möët noái chuyïån
Liïu trai. Coá nhûäng thi sô nhêët àõnh lêëy höì ly laâm vúå; vaâ
nïëu buöng cuå Böì Tuâng Linh ra thò hoå khöng biïët noái gò.
Caái tinh thêìn huyïìn hoùåc cuãa AÁ Àöng àaä löå ra trong sûå
theo huâa êëy. Noá coân chuöång thêìn, chuöång thaánh, nïn noá
bõa ra nhûäng giêëc mú tiïn, nïn nhiïìu nhaâ vùn phñ thò
giúâ taã cung àiïån úã trïn trúâi. Thiïn àûúâng chó úã trïn traái
àêët naây thöi; biïët sûãa àöíi sûå vêåt, thò sûå vêåt hoáa ra thiïn
àûúâng, chûá haâ têët phaãi xem chuyïån quyã, phaãi yïu nhûäng
ma tinh, hay phaãi mú nhûäng naâng tiïn nûä.
Coân nhûäng têåt xêëu riïng cuãa ngûúâi Viïåt ta laâ têåt gò?
Thûa caác baån, chó cêìn kïí ra àêy möåt caái têåt àaåi biïíu.
Caái têåt to lúán nhêët, roä rïåt nhêët, coá haåi nhêët, laâ caái tinh
thêìn maâ töi goåi laâ: tinh thêìn voi nan. Phaãi, nhûäng con voi
to lúán lù’m, coá àuã chên àuã voâi, nhûng noá úã trong bùçng nan,
úã ngoaâi bùçng giêëy. Trong kinh tïë, nhûäng caái Imprimerie
hay Boulangerie universelle chùèng haån, laâ nhûäng caái nhaâ
coá dùm mûúi thúå laâm; nhûäng àaåi thûúng cuåc laâ nhûäng
hiïåu baán möåt ñt khùn quaâng, bñt têët; thò trong vùn chûúng,
cöë nhiïn nhûäng quyïín Chu Maånh Trinh hay Nguyïîn Traäi
chùèng haån laâ nhûäng sûå böi phïët qua loa, naâo àuã taâi liïåu
gò, naâo noái ra àûúåc caái gò múái laå. Mêëy nùm nay, caác baån
chù’c cuäng àaä bõ caái maä khaão cûáu noá àaánh lûâa; mua quyïín
saách vïì, àûúåc caái bòa laâ coá yá nghôa!
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 19
Möåt baãn dõch Ly Tao maâ àem àiïåu Súã Tûâ dõch qua
loa ra luåc baát hay song thêët luåc baát: voi nan. Möåt têåp
saách noái nhaãm döng daâi maâ goåi laâ tiïíu thuyïët; möåt cuöën
haát Dùåm Nghïå Tônh maâ chó goáp nhûäng baâi haát dùåm vaâi
huyïån Nghi Xuên, Can Löåc taåi Haâ Tônh, chûá chùèng thêëy
tónh Nghïå An úã àêu: àïìu laâ voi nan caã... Voi nan àïí lûâa
àöåc giaã, voi nan àïí laâm tiïìn; kïí laâm sao xiïët voi nan...
Traái vúái tinh thêìn giaã döëi, lûâa loåc, muöën dïî ùn kia,
ta phaãi coá tinh thêìn laâm thêåt. Khaão cûáu laâ khaão cûáu
thêåt; vùn sô laâ coá taâi thêåt; xuêët baãn laâ xuêët baãn thêåt
nhûäng saách hay àaáng vúái àöìng tiïìn.
Viïët möåt quyïín saách têët laâ noá phaãi khaá giaây, söë trang
cho khaã dô laâm möåt quyïín. Chûá nhûäng taác phêím böën
nùm mûúi trang giêëy, thò thêåt laâ troâ àuâa. Ngûúâi Viïåt ta
coá möåt chöî keám laâ sûå ngù’n húi. Saách cuãa ta phêìn nhiïìu
ngù’n húi caã. Trûâ nhûäng truyïån trûúâng thiïn hai ba
nghòn cêu thú nhû Hoa tiïn, Truyïån Kiïìu, nhûäng taác
phêím khaác toã rùçng caái sinh lûåc cuãa taác giaã ñt oãi, ngheâo
naân. Trong vùn hoåc Taâu, möåt böå Höìng lêu möång chùèng
haån, göìm coá mêëy mûúi quyïín, ta muöën dõch kyä trong vaâi
nùm hoåa múái xong. Coân trong vùn hoåc Phaáp, nhûäng taác
phêím lúán lao khöng cêìn phaãi kïí. Àïën nhû trïn trûúâng
vùn thïë giúái hiïån giúâ, möåt quyïín tiïíu thuyïët hay cuäng tûâ
nùm trùm trang giêëy trúã lïn. Nhûäng taác phêím mai sau
cuãa vùn hoåc ta cuäng phaãi coá lûúång múái àûúåc, àïí toã rùçng
caái nùng lûåc saáng taåo cuãa ta cuäng döìi daâo, chaãy aâo aåt
trong baãy taám trùm trang saách.
Àaânh rùçng, lúâi tuåc coá noái: “Vùn hay chùèng luêån viïët
daâi”. Nhûng vùn àaä hay maâ laåi nhiïìu, thò caái hay noá trùm
hònh nghòn veã. Noá nhû caã möåt buöíi súám mai göìm trùm
hoa, nghòn laá, möåt vaån con chim, chûá khöng phaãi chó laâ
20 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
vaâi gioåt sûúng hoa. Caái hay coá keâm theo caái nhiïìu thò múái
thêåt laâ bù’t chûúác taâi cuãa taåo hoáa. Taåo hoáa baây ra naâo
söng, naâo nuái, naâo soáng, naâo mêy, naâo muön loaâi, chûá coá
phaãi leâo teâo ñt oãi nhû trong nhûäng baâi thú Àûúâng àêu!
Maâ trong sûå daâi húi êëy, ta vêîn cûá khöng cêíu thaã. Vùn
thò chùm soác tûâng cêu; thú thò saát haåch tûâng chûä. Sao
cho trong möåt baâi vùn, baâi thú àïìu coá caái tñnh caách hoaân
thaânh. Möîi chûä, möîi cêu, àïìu nhû nhûäng tïn lñnh úã trong
möåt àaåo quên; chûä naâo, cêu naâo àûáng úã chöî naâo, laâ noá
coá caái lyá do, caái phêån sûå cuãa noá úã chöî êëy.
Nhûäng nguyïn tù’c phaá hoaåi àaä phaác sú qua. Giúâ àïën
nhûäng nguyïn tù’c kiïën thiïët. Nguyïn tù’c cöët yïëu laâ
chuöång sûå thêåt. Coá nhûäng linh höìn thêåt (des êmes uraies)
vaâ coá nhûäng linh höìn giaã (des êmes fausses). Nhûäng linh
höìn thêåt thò ùn noái tûå nhiïn, thaânh thêåt vúái mònh, thaânh
thêåt vúái ngûúâi khaác; viïët vùn ra khöng khi naâo àoáng tuöìng.
Coân nhûäng linh höìn giaã laâ nhûäng linh höìn thñch daáng
àiïåu, thñch kiïíu caách, luác naâo cuäng mú nhûäng caái khung
àõnh sùén, vaâ gù’ng laâm theo nhû caái khung êëy. Nhûäng linh
höìn giaã seä êín trong chuã nghôa nghïå thuêåt àïí ùn huát cho
thoãa thñch, röìi bõa àùåt ra thuyïët naây, thuyïët noå. Nhûng chó
coá möåt caái thuyïët quan hïå nhêët: laâ phaãi coá taâi!
Chuöång sûå thêåt ta seä khöng súå sûå thêåt. Sûå thêåt coá
xêëu xa, ta cuäng nhòn; coá nhòn kyä thò múái sûãa àöíi àûúåc.
Nïëu ta tröën caái sûå thêåt thò caái sûå thêåt noá cuäng cûá àuöíi
theo ta; cuäng nhû Boileau noái: nïëu anh àuöíi caái tûå nhiïn,
caái tûå nhiïn seä cûá söìng söåc chaåy trúã laåi.
Viïët vùn thêåt, laâ ta khöng quïn nhûäng àiïìu kiïån xaä
höåi, nhûäng sûå cêìn thiïët cuãa muön ngûúâi chung quanh ta.
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 21
Ta khöng noái nhûäng chuyïån úã trïn muâ sûúng, maâ ta úã
giûäa caái àúâi, nhêån nhûäng tiïëng döåi cuãa àúâi vaâ cuäng tung
ra cho àúâi nhûäng tiïëng cuãa ta, bù’t àúâi phaãi döåi. Vùn
thêåt, laâ caái vùn xêy àù’p, böìi böí cho sûå söëng, cho àúâi
ngûúâi. Têët caã caái gò cuãa nhên loaåi maâ laåi khöng “võ nhên
sinh?”. Böín phêån nhaâ vùn laâ àûa tay àêíy cho caái baánh
xe àúâi chûá khöng thïí taách riïng ra úã êín. Nïëu úã êín, thò
viïët vùn röìi cuäng nïn àöët chaáy ra tro buåi chûá coân in ra
laâm gò! Laâm sao cho cuöåc àúâi hay thïm lïn, phaãi thïm
lïn, àeåp thïm lïn, laâ viïët vùn thêåt. Coân nhû caái vùn
chûúng truyïån kyâ quaái àaãn vêîn thöng duång úã AÁ Àöng ta,
thò phaãi cho noá hïët thúâi!
Nguyïn tù’c xêy dûång thûá hai laâ chuöång sûå laânh maånh
chuöång sûác khoãe. Trong vùn hoåc ta gêìn àêy, múái nhêåp
caãng àûúåc caái quan niïåm “nghïå sô”. Quan niïåm khöëc haåi
êëy tûâ phêìn cuöëi thïë kyã mûúâi chñn bïn Phaáp truyïìn laåi. Noá
cuä lù’m, chûá coá múái meã gò; maâ chuáng ta, sù’p úã nûãa thïë kyã
thûá hai cuãa thïë kyã hai mûúi; chuáng ta “laåi khùng khùng
vúát lêëy möåt phêìn àuöi”? Nhûäng àöì àïå cuãa quan niïåm nghïå
sô haá laåi khöng nhúá rùçng tûâ luác quan niïåm êëy phaát sinh
àïën nay, nhên loaåi àaä traãi qua hai trêån chiïën tranh, trêån
1914 - 1918 vaâ trêån 1939 hiïån nay. Nhûäng caái phaãn tiïën
böå coân phaãi suåp àöí vúái hai trêån chiïën tranh, nûäa laâ quan
niïåm nghïå sô.
Quan niïåm êëy ngaây xûa cuäng coá, coá tûâ ba böën nghòn
nùm kia. Nhûng ngûúâi Taâu vaâ ngûúâi Viïåt goåi noá bùçng
möåt caái tïn phong nhaä hún: “TAÂI TÛÔ. Caái tïn àaä phong
nhaä hún, maâ caái yá niïåm cuäng phong nhaä hún thêåt. “Taâi
tûã” laâ ngûúâi coá taâi. Coá taâi vaâ coá tònh. Coá tònh vaâ coá yá; coá
22 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
biïët caái hay, caái àeåp úã àúâi. Boån vùn sô thi gia laâ “taâi tûã”
maâ mùåc khaách tao nhên cuäng laâ “taâi tûã”. Taâi tûã miïång
gêëm loâng chêu. Taâi tûã biïët:
“Caãm trúâi àêët vö cuâng - Möåt mònh tuön gioåt lïå”.
Nhûng gioá xa thöíi àïën, chuáng ta àaä boã caái quan niïåm
taâi tûã maâ thay caái quan niïåm nghïå sô vaâo. Nghïå sô laâ keã
ài tòm caái thuá úã àúâi, tòm maâ hûúãng cuâng têån caái àúâi.
Hûúãng caái söëng xong, hoå hûúãng qua caã caái chïët. Hûúãng
bùçng sûå vùån caái sûác khoãe cho thaânh ra sûå bïånh hoaån.
Hûúãng bùçng caách laâm cho khaác àúâi. “Taâi tûã” khaác àúâi úã
chöî àúâi troåc maâ mònh thanh. Nghïå sô khaác àúâi úã chöî àúâi
khoãe maâ mònh öëm. Taâi tûã cho àúâi laâ mï, maâ coá leä mònh
coá möåt phêìn giaác ngöå. Nghïå sô cho àúâi laâ thûúâng nïn
mònh phaãi àiïn. Taâi tûã thò “cêìm, kyâ, thi, hoåa”. Nghïå sô
thò rûúåu vaâ thuöëc phiïån. Taâi tûã thò yïu giai nhên. Coân
nghïå sô thò têët laâ phaãi yïu nhûäng gaái àô.
Töi tûå hoãi: sûå huát thuöëc phiïån, ngûúâi thûúâng coân cho
laâ chùèng àeåp, nïn cuäng huát trong möåt goác phoâng riïng.
Maâ cúá sao boån vùn sô, àaáng leä, phaãi trong saåch, cao àaåo
hún ngûúâi thûúâng, laåi loäa löì mang noá ra, àem noá vaâo
nùçm trong vùn chûúng cho moåi ngûúâi xem? Coân coá caái
thúâi naâo trú treän cho bùçng thúâi naây nûäa khöng? Ngûúâi ta
cho caái xêëu laâ caái tuyïåt àeåp, daám huïnh hoang tûå àù’c
vò caái doåc têíu cuãa mònh. Dûúâng nhû caái aác yá cuãa hoå laâ
mònh àaä truåy laåc röìi, thò vung toáe caái truåy laåc êëy àïí
ngûúâi khaác mù’c phaãi, cho coá baån vúái hoå. Cho àïën nöîi möåt
boån thiïëu niïn múái xanh maái toác, vò xem gûúng hoå, maâ
phaãi mù’c caái baã phuâ dung. Hoå ca tuång rùçng:
Khoái huyïìn lïn! Khoái huyïìn lïn!...
THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 23
Thûa caác baån, àoá laâ khoái nêëu cúm cuãa dên laâng
beåp.(1).
Hoå noái rùçng:
Nhúá quï sêìu trù’ng möåt àïm nay!
Quï àêy laâ caái quï nêu cuãa hoå, cuãa möåt boån ngûúâi
chaán chûúâng khöng coân quï hûúng naâo àïí phuång thúâ nûäa
caã, cho nïn phaãi lêëy thuöëc phiïån laâm quï hûúng.
Viïët vùn laâ möåt sûå laâm viïåc. Muöën laâm viïåc thò phaãi
coá tinh thêìn khoãe maånh, phaãi gheát sûå bïånh hoaån, phaãi
gheát caái xêëu xa cuãa truåy laåc. Hoùåc giaã coá àöi bêåc thiïn
taâi hoå coá têåt, thò àoá cuäng chó laâ nhûäng àiïìu àaáng tiïëc;
nhûäng àiïìu maâ xaä höåi laâm ngú ài cho, chûá coá phaãi nhûäng
àiïìu àïí laâm gûúng àêu. Coá nhûäng ngûúâi hoåc thuöåc loâng
cêu phûúng ngön: “Coá taâi thò coá têåt”. Thïë laâ hoå coá têåt
trûúác, têåt rûúåu cheâ, thuöëc phiïån, cö àêìu. Coân nhû caái taâi,
thò noá chaåy tröën úã àêu mêët.
Hay laâ hoå baão: huát thuöëc phiïån àïí tòm hûáng? Vêåy thò
caái vùn thú hoå laâm ra àoá laâ vùn thú cuãa thuöëc phiïån laâm
chûá hoå coá laâm ra àêu. Coân ngûúâi maånh thò uöëng nûúác laä
cuäng cûá laâm thú hay àûúåc nhû thûúâng. Vúái tònh thïë vùn
hoåc Viïåt Nam bêy giúâ, àaä nhêån traách nhiïåm laâm vùn sô,
thi sô, thò àaáng leä chó ùn cúm hêím, uöëng nûúác vöëi maâ laâm
viïåc cho vùn chûúng múái phaãi, àaáng leä phaãi söëng kiïng
khem nhû möåt ngûúâi tu, àïí laâm viïåc cho àûúåc lêu bïìn
múái phaãi. Chûá laåi mï ùn mï huát maâ tröën vaâo caái quan
niïåm nghïå sô hay sao?
(1) ÚÃ àêy, taác giaã xin àïí nhûäng tònh riïng laåi möåt bïn, khöng thêëy
ngûúâi viïët, maâ chó thêëy thú àaä viïët.
24 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Nguyïn tù’c thûá ba, ta seä chuöång saáng suãa. Coá nhiïìu
ngûúâi thêëy bïn Phaáp coá phong traâo viïët vùn töëi tùm, bñ
hiïím, thò cho laâ tên kyâ lù’m. Noá múái thêåt, nhûng laâ múái
cho nûúác Phaáp, möåt nûúác àaä thûâa caái tinh thêìn quaá phên
taách, àaä chaán caái tinh thêìn quaá roä rïåt. Chûá àem caái
phong traâo tûúång trûng êëy sang AÁ Àöng ta, thò chó laâ
laâm nùång thïm caái bïånh mú höì, caái bïånh múâ mõt, caái
bïånh thiïëu saáng suãa cuãa ta. AÁ Àöng àaä thêëy cêy liïîu laâ
ngûúâi àaân baâ, cêy truác laâ ngûúâi quên tûã, con chim seã laâ
keã tiïíu nhên, thò thêåt laâ tûúång trûng quaá lù’m röìi, chùèng
cêìn phaãi huyïìn bñ thïm nûäa. Khi töi àoái, thò noái: töi
muöën ùn. La Bruyeâre baão: “Anh muöën noái rùçng tuyïët
xuöëng û? Thò haäy noái: tuyïët xuöëng”; chûá ai laåi ài dêëu
maây dêëu mùåt trong möåt trûúâng vùn, trûúâng thú kñn mñt
laâ nghôa laâm sao? Mùåt cuãa Têy Thi khöng cêìn phaãi che,
hay chó che thoaãng qua möåt bûác maânh, goåi laâ thïm veã
möång thú, chûá coân mùåt maâ phaãi dêëu kñn nhû bûng, thò
hoåa chùng laâ mùåt cuãa Chung Vö Diïåm. Caái àeåp, khöng
súå aánh saáng. Caái hay thaãng hoùåc cuäng coá muâ múâ. Nhûng
bñ hiïím coá phaãi àêu laâ möåt àõnh luêåt?
Vúái laåi traâo lûu thïë giúái hiïån nay laâ traâo lûu vùn hoåc
bònh dên. Maâ caái bònh dên Viïåt Nam laåi laâ caái bònh dên
keám coãi hún caã. Ta phaãi viïët vùn saáng suãa àïí cho hoå dïî
hiïíu. Vùn cuãa ta phaãi nhû têëm loâng haãi haâ cuãa taåo vêåt,
àeåp thò cuäng phúi ra àoá cho ai nêëy àïìu àûúåc hûúãng, chûá
taåo vêåt coá laâm haâng raâo, coá xêy thaânh cêëm àêu. Töi nghô
nhû triïët lyá siïu lyá laâ nhûäng chuyïån khuác mù’c, khoá
khùn, maâ Bergson coân viïët ra àûúåc nhûäng cêu saáng suãa,
dïî lônh höåi àûúåc; huöëng chi caái vùn thú thöng thûúâng, maâ
