Quốc hiệu nước việt
Sau một thời gian dài đấu tranh liên tục từ thời Hai Bà Trưng, ta chính thức độc lập khi Ngô Quyền đánh đuổi quân Nam Hán, đóng đô ở Cổ Loa, nhưng ông chưa đặt quốc hiệu cho nước của mình.Qua bao lần đổi quốc hiệu từ Đại Cồ Việt cho đến Việt Nam là môt quá trình lịch sử lâu dài
VIEÄN VIEÄT-HOÏC
BAN SÖÛ - ÑÒA VIEÄT-NAM
Giaûng-khoa : ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM
Phuï traùch : Giaùo-sö Traàn Gia-Phuïng
TIEÁT 4 QUOÁC-HIEÄU NÖÔÙC VIEÄT
1.- ÑAÏI COÀ VIEÄT (968-1053)
Sau moät thôøi gian daøi tranh ñaáu lieân tuïc töø thôøi Hai Baø Tröng ñeå thoaùt khoûi söï ñoâ hoä cuûa Trung Hoa, nöôùc
ta chính thöùc ñoäc laäp khi Ngoâ Quyeàn ñaùnh ñuoåi quaân Nam Haùn naêm 938 (maäu tuaát), vaø xöng vöông naêm 939 (kyû
hôïi), ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (ngaøy nay naèm ôû huyeän Ñoâng Anh, Phuùc Yeân), nhöng Ngoâ Quyeàn chöa ñaët quoác hieäu rieâng
cho nöôùc cuûa mình.
Luùc ñoù, Trung Hoa laø nöôùc tröôùc ñaây ñaõ ñoâ hoä nöôùc ta, ñang laâm vaøo tình traïng heát söùc xaùo troän goïi laø Nguõ
Quyù hay Nguõ Ñaïi, nghóa laø naêm hoï keá tieáp nhau cai trò Trung-Hoa. Naêm 907 (taân daäu), Chu Toaøn Trung laät ñoå nhaø
Ñöôøng (618-906), laäp ra nhaø Haäu Löông (907-923). Sau nhaø Haäu Löông ñeán Haäu Ñöôøng (923-935), Haäu Taán (936-
947), Haäu Haùn (948-950), Haäu Chu (951-959). Naêm 960 (canh thaân), Trieäu Khuoâng Daãn chaám döùt nhaø Haäu Chu, leân
ngoâi vua laø Toáng Thaùi Toå (trò vì 960-975), laäp ra nhaø Toáng (960-1278). Chính quyeàn trung öông môùi cuûa Trung Hoa
baän roän vôùi vieäc taùi thoáng nhaát n oäi boä, neân chöa doøm ngoù xuoáng nöôùc coå Vieät. Nhôø theá nöôùc coå Vieät khoâng bò laøm
khoù deã sau khi Ngoâ Quyeàn xöng vöông, vaø nhaát laø khi loaïn söù quaân xaûy ra.
Deïp xong loaïn söù quaân, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi vua naêm 968 (maäu thìn), ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät,
ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö (Ninh Bình). Nhö theá, khoâng keå giai ñoaïn truyeàn thuyeát tröôùc thôøi Hai Baø Tröng, quoác hieäu ñaàu
tieân cuûa nöôùc ta laø Ñaïi Coà Vieät.
Quoác hieäu naày laø moät danh töø gheùp, goàm ba chöõ "Ñaïi", "Coà", vaø "Vieät", trong ñoù "Ñaïi" laø moät töø ngöõ Nho
Vieät nghóa laø lôùn.
Coù hai caùch giaûi thích chöõ "Coà". Caùch giaûi thích thöù nhaát xem "Coà" laø moät tieáng thuaàn Noâm. Theo Ñaïi
Nam quaác aâm töï vò cuûa Huình Tònh Paulus Cuûa, xuaát baûn taïi Saøi Goøn naêm 1896, quyeån I, trang 177 thì "Coà" laø lôùn, ví
duï vòt coà, gaø coà.
Caùch giaûi thích thöù nhì xem chöõ "Coà" laø moät chöõ Nho. Caên cöù treân caùch vieát quoác hieäu Ñaïi Coà Vieät theo
loái chöõ Nho cuûa Traàn Troïng Kim trong Vieät-Nam söû löôïc,(1) vaø döïa vaøo saùch Töø haûi, do Thöông vuï aán thö quaùn xuaát
baûn taïi Thöôïng Haûi (Trung Hoa) naêm 1935, trang 954, chöõ "Coà" goàm coù ôû treân hai chöõ "muïc" töôïng tröng cho caëp
maét (maét saùng), ôû döôùi laø chöõ "chuy" laø teân chung cuûa nhöõng loaøi chim ñuoâi ngaén. Gheùp chung hai chöõ "muïc" vaø
chöõ "chuy" thaønh chöõ "cuø", ñoïc treäch laø "coà", coù nghóa laø loaïi chim öng maét saùng, ñuoâi cuït. Loaïi chim naày cuõng coù
theå laø nhöõng chim caét, chim ñaïi baøng thænh thoaûng ngaøy nay coøn baét gaëp trong caùc vuøng röøng nuùi Vieät-Nam.
"Vieät" laø töø ngöõ ñeå chæ chuûng toäc Vieät trong nhoùm Baùch Vieät. Theo saùch Haäu Haùn thö, muïc "Ñiaï lyù chí"
thì: "...Töø Giao Chæ ñeán Coái Keâ, treân baûy taùm nghìn daëm, ngöôøi Baùch Vieät ôû xen nhau..." Cuõ n g theo Haäu Haùn thö,
muïc "Truyeän Maõ Vieän" cho thaáy ngöôøi Laïc Vieät trong nhoùm Baùch Vieät laø ngöôøi Giao Chæ.(2)
Trong saùch The Birth of Vietnam, taùc giaû Keith Weller Taylor vieát raèng: "..."Ñaïi" laø moät chöõ goác Hoa coù
nghóa laø "lôùn". "Coà" laø moät chöõ "Noâm" vieát gaàn gioáng theo aâm chöõ Hoa, cuõng coù nghóa laø "lôùn"."(3) Neáu giaûi thích
chöõ "Coà" laø lôùn, vaø theo lyù giaûi cuûa Taylor, thì khi ñaët yù nghóa naày trong toaøn boä chöõ Ñaïi Coà Vieät, chöõ Ñaïi Coà Vieät
seõ thöøa nghóa cuûa chöõ "Coà", vì chöõ "Ñaïi" ñaõ coù nghóa laø lôùn roài. Nhö theá yù nghóa quoác hieäu Ñaïi Coà Vieät (Lôùn lôùn
Vieät) seõ bò truøng laëp (pleonasm) gioáng nhö tröôøng hôïp "trôøi xanh thanh thieân". Trong khi ñoù, Ñaïi Coà Vieät laø quoác
hieäu töôïng tröng cho moät nöôùc, caùc vò tieàn nhaân cuûa chuùng ta khoâng theå quaù deã daõi ñeán ñoä ñaët moät quoác hieäu vôùi yù
nghóa truøng laëp nhö theá.
Neáu hieåu chöõ "Coà" laø loaïi chim öng maét saùng thì quoác hieäu Ñaïi Coà Vieät coù yù nghóa laø "nöôùc Vieät coù chim
öng lôùn maét saùng" hoaëc "nöôùc Vieät lôùn coù loaïi chim öng maét saùng". Theo Ñaøo Duy Anh, töø "Laïc" trong chöõ Laïc
Vieät coù nghóa laø con chim laïc. OÂng coøn quaû quyeát gioáng chim ñoù ñöôïc khaéc treân troáng ñoàng vaø laø vaät toå (totem) cuûa
1
.
ngöôøi Laïc Vieät.(4) ÔÛ ñaây caùch lyù giaûi cuûa Ñaøo Duy Anh veà chöõ "Laïc" giuùp chuùng ta caøng maïnh daïn tin raèng "Coà"
trong quoác hieäu Ñaïi Coà Vieät laø moät loaïi chim öng hay coù theå laø ñaïi baøng ñöôïc xem laø chuûng loaïi chim ñaëc bieät cuûa
nöôùc Vieät, hoaëc coøn coù theå laø vaät toå cuûa ngöôøi Vieät luùc baáy giôø.(5)
Chuùng ta caàn löu yù, ôû phía nam soâng Döông Töû coù nhieàu gioáng ngöôøi Vieät khaùc nhau sinh soáng neân ngöôøi
Trung Hoa goïi chung laø Baùch Vieät, ví duï ngöôøi Vieät ôû Chieát Giang, Maân Vieät ôû Phuùc Kieán, Döông Vieät ôû Giang
Taây, Nam Vieät ôû Quaûng Ñoâng, Laïc Vieät... Tình traïng nhieàu saéc toäc Vieät caøng laøm roõ theâm yù nghóa cuûa quoác hieäu
Ñaïi Coà Vieät, laø xöù Vieät coù loaïi chim öng maét saùng, phaân bieät vôùi caùc xöù Vieät khaùc trong khu vöïc Baùch Vieät.
Khi Ñinh Boä Lónh taùi thoáng nhaát laõnh thoå thì beân Trung Hoa, Toáng Thaùi Toå (Trieäu Khuoâng Daãn) ñaõ chieám
ñöôïc nöôùc oâng. Naêm 970 (canh ngoï), Toáng Thaùi Toå nhìn xuoáng phía nam, gôûi quaân ñaùnh chieám vuøng Nam Haùn.
Ñinh Boä Lónh lo ngaïi quaân Toáng seõ sang xaâm laêng nöôùc ta neân ñaõ gôûi söù sang xin giao haûo vôùi nhaø Toáng. Toáng
trieàu theo neáp cuõ, phong cho Ñinh Boä Lónh chöùc tieát ñoä söù Tónh Haûi.(6)
Coù leõ neân môû ngoaëc ñeå tìm hieåu theâm phöông danh Tónh Haûi. Vaøo theá kyû thöù 9, khi nöôùc ta coøn bò Trung
Hoa ñoâ hoä, ngöôøi Nam Chieáu ôû Vaân Nam ñem ñaïi quaân chieám Giao Chaâu naêm 863 (quyù muøi), gieát kinh löôïc söù Taøu
vaø ñaët quan cai trò. Nhaø Ñöôøng phaûi dôøi An Nam ñoâ hoä phuû veà ñoùng ôû Haûi Moân beân Trung-Hoa.(7) Naêm 865 (aát
daäu), nhaø Ñöôøng gôûi danh töôùn g Cao Bieàn caàm quaân sang Giao Chaâu ñaùnh ñuoåi ñöôïc ngöôøi Nam Chieáu. Nhaø
Ñöôøng thieát laäp Tónh Haûi quaân (quaân laø moät ñôn vò quaân söï) ôû Giao Chaâu vaø phong cho Cao Bieàn laøm tieát ñoä söù
thaùng 11 naêm bính tuaát (866). Töø ñoù Giao Chaâu ñöôïc goïi laø Tónh Haûi Quaân tieát traán. Naêm 905 (aát söûu), Khuùc Thöøa
Duï, ngöôøi Hoàng Chaâu (Haûi Döông ngaøy nay), noåi leân ñaûo chaùnh, naém chính quyeàn. Luùc ñoù, trieàu ñình Trung Hoa
ñang laâm vaøo caûnh roái loaïn, vua Ñöôøng Chieâu Tuyeân (trò vì 904-907) ñaønh thöøa nhaän chính quyeàn môùi cuûa ngöôøi ñòa
phöông Giao Chaâu, phong Khuùc Thöøa Duï laøm Ñoàng bình chöông söï Tónh Haûi Quaân tieát ñoä söù naêm 906 (bính
daàn).(8)
Toáng trieàu theo heä thoáng treân phong cho Ñinh Boä Lónh laøm tieát ñoä söù Tónh Haûi. Ñieàu naày coù nghóa laø luùc
ñoù tuy nöôùc ta ñoäc laäp vaø quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät, trieàu ñình Trung Hoa vaãn coi ta laø moä t ñôn vò naèm trong heä
thoáng toå chöùc quaân söï vaø haønh chaùnh cuûa hoï.
Naê m 972 (nhaâm thaân), Ñinh Boä Lónh gôûi con trai tröôûng laø Ñinh Lieãn caàm ñaàu moät phaùi ñoaøn ngoaïi giao
sang Trung-Hoa. Ñinh Lieãn ñaõ khoân kheùo thuyeát phuïc ñöôïc vua nhaø Toáng tình hình môùi ôû Ñaïi Coà Vieät khoâng coøn
nhö Tónh Haûi quaân tröôùc ñaây cuûa thôøi ñoâ hoä phuû, neân Toáng Thaùi Toå ñaõ phong cho Ñinh Boä Lónh laøm Giao Chæ Quaän
Vöông, coøn Ñinh Lieãn laøm Kieåm hieäu thaùi sö Tónh Haûi quaân Tieát ñoä söù An Nam ñoâ hoä. Baøi cheá phong vöông cuûa
Toáng Thaùi Toå gôûi cho Ñinh Boä Lónh ñaõ ñöôïc Leâ Taéc, taùc giaû boä söû An Nam chí löôïc toùm taét nhö sau:
"...Boä Lónh sinh taïi ñaát Dieân Chæ, giöõ tieát laøm toâi, höôùng theo phöông baéc, theá heä cao quyù, giöõ gìn moät caûnh
thoå phöông xa, coù chí meán vaên hoùa cuûa Trung Quoác, thöôøng nghó ñeán vieäc noäi phuï. Nay Cöûu chaâu thoáng nhaát, Nguõ
lónh cuõng thanh bình, beøn do ñöôøng thuûy luïc, qua laïi coáng hieán leã vaät. Nay ta coù lôøi khen ngôïi ñaõ sai con xin laøm
phieân thuoäc, vaäy phong cho cha laøm quaän vöông, caáp töôùc loäc ñeå bieåu döông loøng nhaân ñöùc khaùc thöôøng, neân ghi saâu
ñaëc aân cuûa ta vaø chuùc cho tröôøng thoï..."(9)
Lôøi leõ baøi cheá tuy tròch thöôïng, coi nöôùc ta nhö laø moät quaän cuûa Trung Hoa, nhöng ñaõ xaùc nhaän nöôùc ta
khoâng coøn naèm trong heä thoáng tröïc trò cuûa Trung-Hoa nhö tröôùc, vaø nhaát laø ñoàng yù phong vöông cho Ñinh Boä Lónh,
daàu chæ laø quaän vöông.(10) Baøi cheá naày coù theå xem laø moät vaên kieän ngoaïi giao ñaàu tieân Trung Hoa thöøa nhaän neàn
ñoäc laäp cuûa Ñaïi Coà Vieät, ñoàng thôøi laøm neàn taûng cho coâng cuoäc bang giao giöõa hai nöôùc cho ñeán maõi cuoái theá kyû 19.
Moãi khi leân ngoâi, vua nöôùc ta thöôøng coù leä xin vua Trung Hoa phong vöông, keå caû caùc vua töøng chieán thaéng quaân
Trung Hoa, cuõng phaûi cöû ngöôøi sang caàu phong.
2.- ÑAÏI VIEÄT (1054-1399)
Nhaø Ñinh (968-980) caàm quyeàn chaúng ñöôïc bao laâu thì bò Leâ Hoaø n (trò vì 980-1005) ñaûo chaùnh, laäp ra nhaø
Tieàn Leâ (980-1009).(11) Sau khi chaän ñöùng cuoäc xaâm laêng cuûa nhaø Toáng, Leâ Hoaøn xin caàu phong vaø ñöôïc nhaø
Toáng phong laøm Giao Chæ Quaän Vöông nhö thôøi Ñinh Boä Lónh.
Khi Lyù Coâng Uaån ñaûo chaùnh laät ñoå nhaø Tieàn Leâ, leân ngoâi vua laø Lyù Thaùi Toå (trò vì 1010-1028), laäp ra nhaø
Lyù (1010-1225), dôøi ñoâ töø Hoa Lö (Ninh Bình) ra Thaêng Long, nhaø vua chöa ñoåi quoác hieäu, vaø vaãn chæ ñöôïc nhaø
Toá n g phong Giao Chæ Quaän Vöông nhö cuõ. Ñeán ñôøi chaùu noäi cuûa Lyù Thaùi Toå laø Lyù Thaùnh Toâng (trò vì 1054-
2
.
1072), coù leõ thaáy toå chöùc chính quyeàn cuûa nöôùc ta ñaõ oån ñònh vaø khaù maïnh, vöøa môùi leân ngoâi, nhaø vua quyeát ñònh
ñoåi quoác hieäu thaønh Ñaïi Vieät naêm 1054 (giaùp ngoï), nhöng nhaø Toáng vaãn chæ phong laøm Giao Chæ Quaän Vöông.
Nhaø Toáng caûi phong cho vua Ñaïi Vieät töø Giao Chæ Quaän Vöông sang An Nam Quoác Vöông vaøo naêm 1164
(giaùp thaân) döôùi ñôøi vua Lyù Anh Toâng (trò vì 1138-1175). Nguyeân vaøo ñaàu theá kyû 12, Trung Hoa bò ngöôøi Kim uy
hieáp ôû maïn baéc neân naêm 1127 (ñinh muøi), Toáng Cao Toâng (trò vì 1127-1162) dôøi ñoâ veà Haøng Chaâu (tænh Chieát Giang
ngaøy nay). Söû Trung Hoa thöôøng goïi giai ñoaïn naày laø Nam Toáng. Phaùi ñoaøn söù giaû nöôùc ta moãi khi qua trieàu coáng
chæ ñeán Quaûng Taây chöù khoâng leân tôùi Haøng Chaâu. Nhaân vieäc Toáng Hieáu Toâng (trò vì 1162-1189) leân keá vò Toáng Cao
Toâng, vua Ñaïi Vieät laø Lyù Anh Toâng gôûi thö ñeà nghò trieàu ñình Trung Hoa ñeå cho ñoaøn söù giaû nöôùc ta ñeán kinh ñoâ
chaøo möøng naêm 1164 (giaùp thaân). Vua Toáng ñoàng yù. Thoâng thöôøng, coáng söù chæ coù hai ngöôøi, nay ñoaøn söù giaû Ñaïi
Vieät goàm ba ngöôøi laø Doaõn Töû Tö, Lyù Bang Chính, Nguyeãn Vaên Hieán. Theo Ngoâ Thôøi Syõ, söù boä do Doaõn Töû Tö
caàm ñaàu chöùng toû phong ñoä chöõng chaïc, töø saéc phuïc, caùch öùng xöû, aên noùi... neân Toáng Hieáu Toâng khaâm phuïc, ñoàng yù
ñoåi teân nöôùc ta thaønh An Nam quoác vaø phong vua ta laøm An Nam Quoác Vöông.(12) Thaät ra, luùc baáy giôø nhaø Toáng
ñang khoán ñoán vì söï noåi daäy cuûa ngöôøi Kim ôû phía baéc, maø Toáng Hieáu Toâng laïi ñöôïc ngöôøi Ñaïi Vieät cöû moät phaùi boä
haønh xöû ñuùng möùc theo nghi leã ngoaïi giao, toû ra toân troïng quyeàn haønh cuûa vua Toáng, neân vua Toáng raát öng yù. Ñoàng
thôøi vua Toáng muoán voã veà vua Ñaïi Vieät ñeå giöõ moái lieân laïc ñöôïc toát ñeïp, traùnh tình traïng ngöôøi Ñaïi Vieät theo göông
ngöôøi Kim, taán coâng ôû phöông nam, thì nhaø Toáng seõ phaûi choáng ñôû caû hai maët baéc vaø nam. Ñieàu naày nhaø Lyù ñaõ
töøng laøm khi cöû Lyù Thöôøng Kieät vaø Toân Ñaûn ñem quaân sang ñaùnh caùc chaâu Khaâm, Lieâm vaø Ung naêm 1075 (aát
maõo), cho neân vua Toáng môùi quyeát ñònh nhö treân.
3.- ÑAÏI NGU (1400-1407)
Sau khi ñaûo chaùnh nhaø Traàn, Leâ Quyù Ly leân laøm vua naêm 1400 (canh thìn). Quyù Ly voán doøng doõi ngöôø i
Chieát Giang beân Trung-Hoa. OÂng toå laø Hoà Höng Daät di cö sang coå Vieät vaøo thôøi Nguõ Ñaïi (907-959), sinh soáng taïi
laøng Baøo Ñoät, huyeän Quyønh Löu, Dieãn Chaâu (Ngheä An)
Veà sau, Hoà Lieâm chuyeån sang ôû Thanh Hoùa, vaøo laøm con nuoâi Leâ Huaán neân ñoåi sang hoï Leâ töùc Leâ Lieâm.
Quyù Ly laø chaùu boán ñôøi cuûa Leâ Lieâm. Do ñoù, khi leân laøm vua, Leâ Quyù Ly lieàn laáy trôû laïi hoï Hoà töùc Hoà Quyù Ly (trò
vì 1400), laäp ra nhaø Hoà (1400-1407). Theo truyeàn thuyeát Trung Hoa, con cuûa Ngu Yeân laø Vó Maõn, thuoäc doøng doõi
vua Thuaán (trò vì 2256-2208 tr. CN), ngöôøi nöôùc Ngu, ñöôïc Vuõ Vöông nhaø Chu (1122-256 tr. CN) phong cho ôû ñaát
Traàn, goïi laø Hoà Coâng, sau duøng chöõ Hoà laøm hoï, neân Hoà Quyù Ly ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Ngu.(13) Coù leõ Hoà Quyù Ly
öôùc mô bieán nöôùc ta thaønh moät nöôùc thònh trò nhö thôøi Nghieâu Thuaán xa xöa beân Trung-Hoa neân môùi ñaët quoác hieäu
laø Ñaïi Ngu.
Trieàu ñình nhaø Minh cöû söù giaû sang ñieàu nghieân taïi choã veà tình hình Ñaïi Ngu vaø phong cho Hoà Haùn
Thöông (trò vì 1401-407), con cuûa Hoà Quyù Ly, laøm An Nam Quoác Vöông naêm 1403 (quyù muøi).
Quoác hieäu Ñaïi Ngu toàn taïi khoâng ñöôïc bao laâu vì naêm 1407 (ñinh hôïi), nhaø Minh ñem quaân sang xaâm laêng
Ñaïi Ngu, baét gia ñình Hoà Quyù Ly veà Trung Hoa an trí.(14)
4.- ÑAÏI VIEÄT (1428-1801)
Naêm 1418 (maäu tuaát), Leâ Lôïi khôûi nghóa ôû Lam Sôn (Thanh Hoùa), môû cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh.
Naêm 1428 (maäu thaân), Leâ Lôïi toaøn thaéng, leân ngoâi vua töùc Leâ Thaùi Toå (trò vì 1428-1433), laäp ra nhaø Haäu Leâ (1428-
1788), vaø ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Vieät trôû laïi. Nhaø Minh ñoøi tìm con chaùu nhaø Traàn laäp leân laøm vua. Leâ Thaùi Toå phaûi
nhieàu laàn gôûi söù ñi veà caàu xin khoù khaên, nhaø Minh môùi chòu phong cho Leâ Thaùi Toå laøm "Quyeàn thöï An Nam quoác
söï " (quyeàn troâng coi vieäc nöôùc An Nam) thaùng 11 naêm taân hôïi (1431).(15)
Töø ñoù, quoác hieäu Ñaïi Vieät ñöôïc söû duïng cho ñeán khi vua Gia Long (trò vì 1802-1819) leân ngoâi taïi Phuù Xuaân
(Hueá) naêm 1802, laäp ra nhaø Nguyeãn (1802-1945), nöôùc ta môùi ñoåi quoác hieäu laàn nöõa.
5.- VIEÄT NAM (1802-1837)
Sau khi caàm quyeàn, vua Gia Long cöû Binh boä thöôïng thö Leâ Quang Ñònh caàm ñaàu phaùi ñoaøn ñi söù sang
Trung Hoa xin nhaø Thanh phong vöông vaø xin ñoåi quoác hieäu laø Nam Vieät, laáy leõ raèng "Nam" laø An Nam, "Vieät" laø
3
.
Vieät Thöôøng.(16) Trieàu ñình nhaø Thanh khoâng chòu quoác hieäu Nam Vieät vì cho raèng Nam Vieät laø teân nöôùc cuûa
Trieäu Ñaø ngaøy tröôùc, bao goàm caû vuøng Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Taây thuoäc Trung Hoa ngaøy nay. Thanh trieàu yeâu caàu
ñoåi chöõ "Vieät" ra tröôùc, thaønh teân Vieät Nam ñeå khoûi laàm vôùi teân cuõ.
Thaùng gieâng naêm giaùp tyù (1804), nhaø Thanh cöû ñaïi dieän laø Teá Boà Saâm, aùn saùt söù Quaûng Taây, sang Thaêng
Long tuyeân phong Gia Long laøm Vieät Nam Quoác Vöông. Vaøo thaùng sau, Gia Long chính thöùc ñaët quoác hieäu laø Vieät
Nam.(17) Sau ñaây laø Chieáu tuyeân caùo ñaët quoác hieäu môùi cuûa vua Gia Long do Phan Huy Ích soaïn:
"Xuoáng chieáu cho thaàn daân trong thieân haï ñeàu bieát. Traãm nghó: Xöa nay caùc baäc ñeá vöông döïng nöôùc, aét coù
ñaët quoác hieäu ñeå toû roõ söï ñoåi môùi. Hoaëc nhaân teân ñaát luùc môùi khôûi leân, hoaëc duøng chöõ nghóa toát ñeïp. Xeùt trong saùch
cuõ ñaõ coù chöùng côù roõ raøng.
"Nöôùc ta, sao Döï, sao Chaån, coõi Vieät huøng cöôøng. Töø tröôùc ñaõ coù Vaên Lang, Vaïn Xuaân nhöng coøn queâ keäch.
Ñeán ñôøi Ñinh Tieân Hoaøng, goïi laø Ñaïi Coà Vieät, nhöng ngöôøi Trung Quoác vaãn goïi laø Giao Chæ.
"Töø ñôøi nhaø Lyù veà sau quen duøng teân An Nam do nhaø Toáng phong cho ngaøy tröôùc ñaët laøm hieäu nöôùc. Tuy
vaäy, vaän hoäi duø coù ñoåi thay nhöng traûi bao ñôøi vaãn giöõ theo teân cuõ, thöïc laø traùi vôùi nghóa chaân chính döïng nöôùc vaäy.
"Traãm noái theo nghieäp cuõ, gaày döïng cô ñoà, bôø coõi ñaát ñai roäng nhieàu hôn tröôùc. Xem qua soå saùch, tuaàn xeùt
nuùi soâng, neân ñaët teân toát ñeå truyeàn laâu daøi.
"Ban ñoåi teân nöôùc laø Vieät Nam.
"Ñaõ tö sang Trung Quoác bieát roõ.
"Töø nay trôû ñi, coõi Vieâm bang beàn vöõng, teân hieäu toát ñeïp goïi truyeàn. Heã ôû trong bôø coõi ñeàu höôûng phuùc thanh
minh.
"Vui thay.
"Nghóa xuaâ n thu nhaá t thoá n g ñaõ truyeà n khaé p boá n phöông, aâ n hueä laâ u daøi vaø muoân phuùc cao daøy moïi ngöôøi
cuø n g höôû n g.
"Vaäy baù caùo roäng khaép ñeå moïi ngöôøi ñeàu bieát.
"Nay chieáu."
("Giaùp tyù xuaân phuïng nghó taân kieán quoác hieäu tuyeân caùo", [Muøa xuaân naêm giaùp tyù, vaâng leänh vua soaïn baûn
tuyeân caùo ñaët quoác hieäu môùi], Duï Am vaên taäp, q. 5, tôø 14b-15b, Traàn Leâ Höõu dòch.)(18)
6. ÑAïI NAM (1838-1945)
Gia Long töø traàn vaøo ñaàu naêm 1820. Hoaøng thaùi töû Ñaûm leân thay töùc vua Minh Maïng (trò vì 1820-1840).
Döôùi thôøi vua Minh Maïng, nöôùc ta roäng hôn bao giôø caû. Chính quyeàn trung öông khaù vöõng maïnh. Nhaø vua caûi toå
neàn haønh chaùnh moät caùch saâu roäng, quyeát ñònh ñoåi quoác hieäu töø Vieät Nam thaønh Ñaïi Nam ngaøy 3 thaùng 2 naêm maäu
tuaát (1838). Ñaïi yù lôøi chieáu nhaø vua noùi raèng: "...Ñöùc Trieäu Toå [Nguyeãn Kim] döïng neân cô nghieäp ôû coõi Nam, ñöùc
Theá Toå [Gia Long] laáy ñöôïc caû ñaát Vieät Thöôøng, nhaân daân theâm ñoâng, laõnh thoå theâm roäng, nay ñoåi teân laø Ñaïi Nam,
keå töø naêm thöù 20 [Minh Maïng], hoaëc goïi laø Ñaïi Vieät Nam cuõng ñöôïc..."(19)
Nhö vaäy vua Minh Maïng ñaõ theâm chöõ "Ñaïi" phía tröôùc quoác hieäu ñeå bieåu thò khí theá vöõng vaøng maïnh meõ
cuûa nöôùc ta, vaø goïi ngaén goïn laø Ñaïi Nam. Quoác hieäu Ñaïi Vieät Nam hay Ñaïi Nam coøn ñöôïc trieàu ñình ta duøng cho
ñeán naêm 1945, nhöng thaät ra khi nöôùc ta bò Phaùp thuoäc (1884-1945), danh xöng coù phaàn thay ñoåi.
Sau hoøa öôùc 1884, nöôùc ta bò chia thaønh ba phaàn: töø Ninh Bình trôû ra goïi laø Baéc Kyø hay Tonkin; töø Thanh
Hoùa trôû vaøo ñeán Bình Thuaän goïi laø Trung Kyø hay Annam ; töø phía nam Bình Thuaän trôû vaøo laø Nam Kyø hay
Cochinchine.(20) Ba phaàn coù ba neàn haønh chaùnh khaùc nhau: Nam kyø laø thuoäc ñòa cuûa Phaùp do vieân Thoáng ñoác
Phaùp cai trò; Trung Kyø do vua Vieät Nam tröïc trò, nhöng treân thöïc teá beân caïnh neàn haønh chaùnh baûn xöù coøn coù neàn
haønh chaùnh baûo hoä cuûa Phaùp; Baéc Kyø theo quy cheá baûo hoä nhöng veà sau ñöôïc ñaët tröïc tieáp döôùi quyeàn cuûa vieâ n
Thoáng söù Phaùp ôû Baéc Kyø. Caû ba phaàn ñeàu naèm trong Lieân bang Ñoâng Döông do vieân Toaøn quyeàn Phaùp ñöùng
ñaàu.(21) Trieàu ñình Hueá vaãn töï nhaän nöôùc mình laø nöôùc Ñaïi Nam vì tuy kyù hoøa öôùc 1884 chòu ñeå Phaùp baûo hoä,
nhöng trieàu ñình Hueá vaãn töï xem nöôùc ta laø moät nöôùc thoáng nhaát baéc, trung, nam. Veà phía Phaùp, khi giao thieäp vôùi
trieàu ñình Hueá, ngöôøi Phaùp goïi nöôùc ta laø nöôùc An Nam vaø vua nöôùc ta laø "Vua An Nam".
7.- VIEÄT NAM vaø CAÙC QUOÁC HIEÄU MÔÙI
4
.
Theá chieán thöù nhì buøng noå naêm 1939. Nhaät tieán quaân qua Trung Hoa, Vieät Nam vaø moät soá nöôùc Ñoâng Nam
AÙ. Töø naêm 1942, Nhaät baét ñaàu thaát theá, muoán lui quaân. Ñeå baûo veä an toaøn ñöôøng ruùt quaân, Nhaät quyeát ñònh ñaûo
chaùnh ôû Ñoâng Döông ngaøy 9-3-1945, laät ñoå chính quyeàn Phaùp vaø leân tieáng trao traû ñoäc laäp laïi cho Vieät Nam. Vua
Baûo Ñaïi (trò vì 1925-1945) coâ n g boá baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp ngaøy 11-3, huûy boû nhöõng hoøa öôùc ñaõ kyù keát vôùi Phaùp,
giaûi taùn noäi caùc goàm caùc vò thöôïng thö cuõ, môøi oâng Traàn Troïng Kim laäp noäi caùc taân tieán theo caùch thöùc taây AÂu.
Noäi caùc naày chính thöùc ra maét ngaøy 17-4-1945 goàm caùc boä Ngoaïi giao, Noäi vuï, Kinh teá, Taøi chaùnh, Giaùo duïc vaø Myõ
thuaät, Tö phaùp, Thanh nieân, Giao thoâng coâng chaùnh, Y teá cöùu teá. Baûn tuyeân chieáu ngaøy 3-5-1945 cuûa vua Baûo Ñaïi
xaùc nhaän quoác hieäu môùi nhö sau:
"Chö Khanh,
"Noäi caùc naày laø chính phuû ñaàu tieân cuûa nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp sau taùm möôi naêm thuoäc quyeàn ngoaïi quoác
thoáng trò...
"...Hieán phaùp töông lai cuûa Vieät Nam seõ caên cöù vaøo söï hôïp nhaát quoác gia, quaân daân coäng taùc vaø quy ñònh
nhöõng quyeàn töï do, chính trò, toân giaùo cuøng nghieäp ñoaøn cuûa nhaân daân..."(22)
Nhö theá, tuy khoâng chính thöùc coâng boá quoác hieäu nöôùc ñoäc laäp môùi, nhöng baûn tuyeân chieáu naày ñaõ maëc
nhieân goïi nöôùc ta luùc ñoù laø Vieät Nam gioáng nhö thôøi vua Gia Long.
Töø naêm 1945, sinh hoaït chính trò nöôùc ta raát nhoän nhòp vaø phöùc taïp. Caùc bieán chuyeån doàn daäp töø naêm naày
ñöa ñeán nhöõng quoác hieäu môùi theo töøng traøo löu chính trò trong ñoù luoân luoân döïa treân caên baûn hai töø Vieät Nam.
* Vieät-Nam Daân Chuû Coäng Hoøa : OÂng Traàn Troïng Kim laøm thuû töôùng khoâng ñöôïc bao laâu thì quaân Nhaät ñaàu
haøng ngaøy 14-8-1945. Chính phuû Traàn Troïng Kim suïp ñoå. Trong khi laõnh tuï caùc ñaûng phaùi quoác gia chöa trôû tay
kòp, thì moät caùn boä coäng saûn laø Hoà Chí Minh vaø Maët traän Vieät Nam Ñoäc Laäp Ñoàng Minh Hoäi (goïi taét laø Vieät Minh)
hoaït ñoäng maïnh meõ, cöôùp chính quyeàn taïi Haø Noäi ngaøy 19-8-1945. Taïi Hueá, ñaïi söù Nhaät ñeà nghò duøng quaân ñoäi
Nhaät deïp tan Vieät Minh, nhöng vua Baûo Ñaïi khoâng chòu ñeå traùnh caûnh noäi chieán. Ngaøy 25-8-1945, nhaø vua tuyeân
boá thoaùi vò theo lôøi yeâu caàu cuûa Maët traän Vieät Minh, vaø laøm leã thoaùi vò ngaøy 30-8 taïi cöûa Ngoï Moân, hoaøng thaønh
Hueá. Ngaøy 2-9-1945, taïi Haø Noäi, Hoà Chí Minh thaønh laäp nöôùc Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa. Quoác hieäu naày phaûn
aûnh khuynh höôùng chính trò cuûa Maët traän Vieät Minh goàm noøng coát laø nhöõng ñaûng vieân coäng saûn, nhöng vaãn chöa loä
lieãu roõ baûn chaát coäng saûn ñeå loâi keùo caùc thaønh phaàn khaùc trong xaõ hoäi.
* Quoác Gia Vieät Nam : Sau khi thoaùi vò, cöïu hoaøng Baûo Ñaïi ñöôïc Hoà Chí Minh môøi ra Haø Noäi laøm coá vaán chính
phuû, nhöng chæ coù tính caùch laøm vì, neân ngaøy 16-3-1946, cöïu hoaøng qua Coân Minh, ñeán Truøng Khaùnh, vaø thaùng 6-
1946 ñeá n Höông Caûng. Trong khi ñoù, Phaùp trôû laïi Vieät Nam. Vieät Minh ñieàu ñình vôùi Phaùp thaát baïi, môû cuoäc khaùng
chieán choáng Phaùp töø ngaøy 19-12-1946.
Giöõa hai theá löïc Vieät Minh vaø Phaùp, luùc ñoù phaùt sinh moät khuynh höôùng chính trò môù i ôû khaép Baéc,
Trung, vaø Nam phaàn Vieät Nam, ñoù laø khuynh höôùng ngöôøi Vieät taïm thôøi lieân minh vôùi Phaùp choáng laïi Vieät Minh
coäng saûn. Cöïu hoaøng Baûo Ñaïi laø nhaân vaät thích hôïp nhaát cho khuynh höôùng naày. Do nhöõng vaän ñoäng cuûa nhöõng
nhaân só trong nöôùc, do nhöõng hoaït ñoäng cuûa chính cöïu hoaøng Baûo Ñaïi, do nhu caàu cuûa tình hình Vieät Nam vaø theá
giôùi, Phaùp baét buoäc phaûi löïa choïn moät giaûi phaùp chính trò môùi cho Vieät Nam, vaø giaûi phaùp ñoù khoâng ai toát hôn laø cöïu
hoaøng Baûo Ñaïi. Cuoái thaùng 12-1947, cöïu hoaøng Baûo Ñaïi ñeán Phaùp thöông thuyeát. Ngaøy 5-6-1948, cöïu hoaøng veà
vònh Haï Long chöùng kieán vieäc kyù keát thoûa öôùc treân chieán haïm Duguay Trouin, thaû neo trong vònh Haï Long, giöõa hai
phaùi ñoaøn Vieät Phaùp. Ñaïi dieän Phaùp laø Emile Bollaert, Cao uyû Lieân bang Ñoâng Döông; veà phía Vieät Nam coù caùc
oâng Nguyeãn Vaên Xuaân, thuû töôùng chính phuû laâm thôøi trung öông Vieät Nam, cuøng ñaïi dieän chính quyeàn ba mieàn:
Nghieâm Xuaân Thieän, Ñaëng Höõu Chí (Baéc Vieät), Phan Vaên Giaùo, Nguyeãn Khoa Toaøn, Ñinh Xuaân Quaûng (Trung
Vieät), vaø Traàn Vaên Höõu, Leâ Vaên Hoaïch (Nam Vieät). Trong thoûa öôùc treân, Phaùp thöøa nhaän Vieät Nam döôùi söï laõnh
ñaïo cuûa quoác tröôûng Baûo Ñaïi laø moät quoác gia ñoäc laäp naèm trong Lieân Hieäp Phaùp.(23)
Sau thoûa öôùc Haï Long, quoác tröôûng Baûo Ñaïi tieáp tuïc qua Phaùp vaø kyù vôùi toång thoáng Phaùp laø Vincent Auriol
thoûa öôùc EÙlyseùe (ñieän EÙlyseùe, Paris) ngaøy 8-3-1949, theo ñoù Phaùp thöøa nhaän Vieät Nam laø moät quoác gia thoáng nhaát
goàm ba mieàn Baéc, Trung vaø Nam Vieät, coù neàn ngoaïi giao, kinh teá, taøi chaùnh, tö phaùp, giaùo duïc rieâng, vaø ñaëc bieät
Phaùp höùa giuùp ñôõ Vieät Nam xaây döïng moät quaân ñoäi quoác gia choáng coäng do só quan ngöôøi Vieät Nam ñieàu khieån.
Ñaây laø tieàn thaân cuûa quaân löïc Vieät Nam Coäng Hoøa sau naày.(24) Nhö vaäy, qua thoûa öôùc EÙlyseùe, Phaùp ñaõ chính thöùc
giaûi keát nhöõng hoøa öôùc tröôùc ñaây Phaùp ñaõ kyù keát vôùi nhaø Nguyeãn.
5
.
Sau thoûa öôùc EÙlyseùe, nöôùc ta coù hai chính phuû vaø hai quoác hieäu khaùc nhau töôïng tröng cho hai khuynh
höôùng chính trò khaùc nhau. Chính phuû coäng saûn Hoà Chí Minh vôùi quoác hieäu laø Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa, vaø
chính phuû choáng coäng do quoác tröôûng Baûo Ñaïi ñöùng ñaàu vôùi quoác hieäu laø Quoác Gia Vieät Nam.
Cuõng sau thoûa öôùc EÙlyseùe, caùc nöôùc coäng saûn Lieân Bang Xoâ Vieát vaø Coäng Hoøa Nhaân Daân Trung Hoa voäi vaõ
thöøa nhaän Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa ngaøy 14-1-1950; trong khi ñoù ngaøy 7-2-1950, Hoa Kyø vaø Anh Quoác thöøa
nhaän Quoác Gia Vieät Nam.(25)
* Vieät Nam Coäng Hoøa : Chieán tranh Ñoâng Döông chaám döùt naêm 1954 vôùi hieäp ñònh Geneøve kyù keá t ngaø y 20-7-
1954 taïi Geneøve (Thuïy Só) giöõa Phaùp vaø caùc phe laâm chieán taïi Vieät Nam, Ai Lao, vaø Cao Mieân. Chính phuû Quoác
Gia Vieät Nam phaûn ñoái vaø khoâng kyù vaøo hieäp ñònh,(26) nhöng vaãn thi haønh vieäc phaân chia taïm thôøi Vieät Nam thaønh
hai khu vöïc vôùi hai theå cheá khaùc nhau, laáy soâng Beán Haûi (Quaûng Trò) ôû vó tuyeán 17 laøm ranh giôùi quaân söï taïm thôøi.
ÔÛ mieàn baéc vó tuyeán 17, nöôùc Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa theo cheá ñoä coäng saûn, thuû ñoâ laø Haø Noäi, naèm
trong heä thoáng coäng saûn quoác teá. ÔÛ mieàn nam vó tuyeán 17, oâng Ngoâ Ñình Dieäm ñöôïc quoác tröôûng Baûo Ñaïi chæ ñònh
laøm thuû töôùng vaø chính thöùc chaáp chaùnh taïi Saøi Goøn ngaøy 7-7-1954. Vôùi söï giuùp ñôõ cuûa Hoa Kyø, thuû töôùng Ngoâ
Ñình Dieäm thöïc hieän cuoäc di cö khoaûng moät trieäu ñoàng baøo ngoaøi Baéc muoán vaøo Nam ñònh cö, tieâu dieät caùc nhoùm
choáng ñoái, vaø oån ñònh tình hình chính trò mieàn Nam. Naêm 1955, thuû töôùng Dieäm tuyeân boá chính phuû quoác gia khoâng
kyù keá t hieä p ñònh Geneøve neâ n khoâ ng bò raøng buoäc bôûi ñieàu 4 cuûa hieäp ñònh naày, laø ñieàu quy ñònh naêm 1956 seõ toång
tuyeån cöû thoáng nhaát ñaát nöôùc.(27) Ngaøy 23-10-1955, thuû töôùng Dieäm toå chöùc tröng caàu daân yù laät ñoå quoác tröôûng
Baûo Ñaïi. Ngaøy 26-10-1955, oâ n g tuyeân boá thaønh laäp neàn Coäng Hoøa taïi mieàn Nam, trong ñoù oâng laøm toång thoáng cuûa
nöôùc Vieät Nam Coäng Hoøa, thuû ñoâ laø Saøi Goøn.
Töø naêm 1957, caùc löïc löôïng naèm vuøng cuûa coäng saûn caøi laïi ôû mieàn Nam sau naêm 1954, baét ñaàu hoaït ñoäng trôû
laïi, vaø caøng ngaøy caøng maïnh leân.(28) Ngaøy 20-12-1960, Haø Noäi tuyeân boá thaønh laäp Maët traän Daân toäc Giaûi phoùng
mieàn Nam Vieät Nam vaø chính phuû laâm thôøi Coäng Hoøa Mieàn Nam Vieät Nam do luaät sö Nguyeãn Höõu Thoï ñöùng
ñaàu. Maët traän vaø chính phuû naày hoaøn toaøn do Haø Noäi ñieàu khieån. Haø Noäi gôûi quaân vaøo mieàn Nam, döôùi danh nghóa
Maët traän Giaûi phoùng, ñeå taán coâng Vieät Nam Coäng Hoøa.
* Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam : Quaân ñoäi coäng saûn Baéc Vieät tieán chieám mieàn Nam thaùng 4-1975.
Luùc ñoù, chính phuû Haø Noäi naém thöïc quyeàn treân toaøn quoác, tuy hoï vaãn duy trì chính phuû buø nhìn laâm thôøi Coäng Hoøa
Mieàn Nam Vieät Nam. Caû hai chính phuû cuøng xin gia nhaäp Lieân Hieäp Quoác, nhöng bò quoác teá khöôùc töø.
Naêm 1976, oâng Tröôøng Chinh Ñaëng Xuaân Khu (1909-1988), ñang laøm Chuû tòch Quoác hoäi Coäng saûn Baéc
Vieät, caàm ñaàu phaùi ñoaøn Haø Noäi vaøo Saøi Goøn baøn chuyeän "hieä p thöông" vôùi chính phuû laâm thôøi Coäng Hoøa Mieàn
Nam Vieät Nam, tieán haønh vieäc "thoá n g nhaá t nöôù c nhaø veà maë t nhaø nöôù c ". Vieäc laøm naày chæ coù tính caùch hình thöùc.
Keát quaû cuûa hoäi nghò laø söï ra ñôøi cuûa quoác hieäu môùi laø Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam, thuû ñoâ ñaët taïi Haø
Noäi.
Phaùt sinh töø söï cöôõng chieám mieàn nam Vieät Nam veà quaân söï vaø chính trò cuûa coäng saûn Haø Noäi, quoác hieäu
môùi naày khoâng ñöôïc toaøn daân chaáp nhaän. Tuyeät ñaïi ña soá daân chuùng phaûn ñoái chính saùch ñoäc taøi cuûa coäng saûn.
Nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän thuaän lôïi tìm caùch thoaùt khoûi Vieät Nam, ra nöôùc ngoaøi tî naïn vaø sinh soáng khaép theá giôùi.
Soá löôïng Vieät kieàu ôû haûi ngoaïi hieän nay leân ñeán khoaûng hai trieäu ngöôøi, caøng ngaøy caøng trôû thaønh moät löïc löôïng
quan troïng. Hy voïng moät ngaøy kia, löïc löôïng naày seõ cuøng vôùi daân chuùng trong nöôùc tranh ñaáu ñeå thay ñoåi theå cheá
chính trò taïi Vieät Nam. Noùi nhö theá coù nghóa laø roài moät ngaøy kia nöôùc ta seõ coù quoác hieäu môùi nöõa.
CHUÙ THÍCH :
1. VNSL tr 89.
2. Ñaøo Duy Anh, Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Thuaän Hoùa (in laàn thöù nhì), Hueá, 1997, tr. 21. Nguyeân vaên caâu vieát cuûa Haäu
Haùn thö : "...Vieän haûo kî, thieän bieät danh Maõ, chinh Giao Chæ, ñaéc Laïc Vieät ñoàng coå, naõi chuù vi maõ thöùc..." (...Vieän cöôõi ngöïa
gioûi neân coù bieät danh laø Maõ, khi sang ñaùnh Giao Chæ, oâng löôïm ñöôïc troáng ñoàng Laïc Vieät beøn ñuùc hình ngöïa...) (Nguyeãn
Phöông, Vieät Nam thôøi khai sinh, Phoøng nghieân cöùu Söû, Vieän ñaïi hoïc Hueá, 1965, tr. 130.)
3. Keith Weller Taylor, The Birth of Vietnam, University of California Press, 1983, tr. 281. Taùc giaû laø moät cöïu chieán binh Myõ
taïi Vieät Nam. Saùch naày nguyeân laø luaän aùn tieán só oâng trình baøy taïi ñaïi hoïc Michigan naêm 1976, sau ñoù oâng söûa chöûa vaø khai
trieån vieát laïi thaønh saùch naày.
4. Ñaøo Duy Anh, "Nguoàn goác daân toäc Vieät Nam" trong Lòch söû Vieät Nam, Nguyeãn Phöông trích daãn, sñd. tr. 158.
5. Cuõng nhö sau naày nhöõng nhaø laäp quoác Hoa Kyø ñaõ laáy chim ñaïi baøng ñaàu baïc (bald eagle) laøm bieåu töôïng quoác huy.
6
.
6. Nguyeãn Phöông, sñd. tr. 333.
7. "Theo Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí, traán Haûi Moân ôû caùch 15 daëm veà phía taây huyeän Baùc Baïch thuoäc chaâu Uaát Laâm baây giôø, xöa
kia laø ñöôøng ñi vaøo ñaát An Nam. Cao Bieàn luyeän taäp quaân lính ôû ñoù vaø töø ñaáy tieán quaân laáy laïi An Nam. Coù ngöôøi baûo Haûi
Moân ôû traán Haûi Döông, ñoù laø nhaän laàm chöõ haûi moân laø nôi cöûa bieån maø Ngoâ Quyeàn troàng coïc ñeå ñaùnh Hoaèng Thaùo." (Lôøi
chua cuûa CM tr. 156)
8. CM tt. 162-163.
9. Nguyeãn Phöông trích dòch, sñd. tt. 333-334.
10. Taïi Trung Hoa, sau khi ñaùnh thaéng Taây Sôû Baù Vöông Haïng Voõ, Löu Bang leân laøm vua töùc Haùn Cao Toå (trò vì 202-195 tr.
CN), laäp ra nhaø Haùn (202 tr. CN-220), "vua thaáy nhaø Taàn vì boû cheá ñoä phong kieán maø thaønh coâ laäp, ñeán noãi maát nöôùc, nhaø
Chu thì phong cho nhieàu chö haàu quaù, thaønh sau chính phuû trung öông khoâng thoáng trò noãi maø trôû laïi bò hoï khuynh ñaûo, neân
vua kieâm duøng caû phong kieán laãn quaän huyeän; phong cho hoï haøng vaø caùc coâng thaàn laøm vöông thaàn ôû caùc yeáu ñòa, ñaát coøn laïi
thì chia ra laøm quaän huyeän. AÁy laø cheá ñoä "quaän quoác"..." (Phan Khoang, Trung Quoác söû cöông, Saøi Goøn, 1958, Ñaïi Nam,
Hoa Kyø, taùi baûn khoâng ñeà naêm, tr. 68)
11. Toâ Duïc nhaø Nguïy noùi: "Pheùp ñaët teân thuïy, luùc sinh thôøi laøm ñöôïc söï nghieäp to taùt hay laø nhoû moïn thì luùc maát teân thuïy cuõng
theo nhö vaäy. Khi tieân quaân chöa coù teân thuïy, maø töï quaân (vua noái ngoâi) ñaõ leân ngoâi, keû haï thaàn xöng hoâ neân coù phaân bieät; vì
vaäy goïi laø Ñaïi haønh". (Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, baûn dòch cuûa Nxb. Vaên Söû Ñòa, Haø Noäi 1958, tr. 248.) Trong Nho
vaên, chöõ "haønh" cuøng moät caùch vieát, coù hai aâm (haønh vaø haïnh) vaø hai nghóa (ñi vaø ñöùc haïnh): "Ñaïi haønh" coù nghóa laø ñi xa,
hoaëc coøn coù nghóa laø coù ñöùc haïnh to, coù danh lôùn. Leâ Hoaøn khoâng coù teân thuïy. Khi oâng töø traàn naêm aát tî (1005), con laø
Long Vieät leân noái ngoâi. Trieàu ñình luùc ñoù theo caùch treân, goïi Leâ Hoaøn laø "Ñaïi haønh hoaøng ñeá". Nhö theá, danh xöng "Ñaïi
haønh" ñaùng leõ chæ goïi taïm moät thôøi gian, nhöng vì söû saùch vieát luoân thaønh thoùi quen goïi Leâ Hoaøn laø Leâ Ñaïi Haønh.
12. Ngoâ Thôøi Syõ, Vieät söû tieâu aùn, baûn dòch cuûa Hoäi Vieät Nam Nghieân Cöùu Lieân Laïc Vaên Hoùa AÙ Chaâu, Vaên Söû taùi baûn, San Jose
1991, tr. 153.
13. CM tr. 676, lôøi chua.
14. Gia ñình Hoà Quyù Ly bò quaân Minh baét maø khoâng gieát vì nhôø ngöôøi con ñaàu laø Hoà Nguyeân Tröøng coù taøi veà coâng ngheä, ñöôïc
nhaø Minh troïng duïng. Theo Leâ Quyù Ñoân trong saùch Vaân ñaøi loaïi ngöõ trích daãn saùch Coâ thuï bieàu ñaøm thì Hoà Nguyeân Tröøng
ñöôïc vua Minh phong laøm Hoä boä thöôïng thö. Leâ Quyù Ñoân cuõng trích daãn Minh söû noùi raèng Hoà Nguyeân Tröøng laøm Binh boä
thöôïng thö. (Vaân ñaøi loaïi ngöõ, Phaïm Vuõ, Leâ Hieàn dòch vaø chuù giaûi, Töï Löïc taùi baûn taïi Hoa Kyø, tt. 238-239).
15. Nhaø Minh khoâng phong cho Leâ Thaùi Toå laøm "An Nam quoác vöông" maø chæ thuaän phong"Quyeàn giöõ vieäc nöôùc An Nam", coù
theå vì nhaø Minh coøn töùc giaän vieäc Leâ Thaùi Toå ñaùnh ñuoåi quaân Minh naêm 1428, laøm tan luoân giaác moäng baønh tröôùng ñeá quoác
xuoáng vuøng Ñoâng nam AÙ, cuõng coù theå nhaø Minh muoán gaây aùp löïc vôùi Leâ Thaùi Toå, hoaëc chia reõ giöõa nhaø Leâ vôùi doøng hoï nhaø
Traàn, ñeå chôø cô hoäi xaâm laêng trôû laïi.
16. VNSL tt. 418-419. Vieät Thöôøng: coù hai truyeàn thuyeát veà chöõ Vieät Thöôøng: (1) Vieät Thöôøng Thò laø teân nöôùc thôøi coå ôû phía
nam Trung Hoa, ñem ruøa thaàn sang taëng vua Ñöôøng Nghieâu (2357-2258 tr. CN), vaø naêm 1110 tr. CN ñem taëng vua Thaønh
Vöông nhaø Chu chim tró traéng. (2) Huøng Vöông, con cuûa Laïc Long Quaân vaø baø AÂu Cô döïng nöôùc laø Vaên Lang, chia nöôùc
laøm 15 boä, trong ñoù coù boä Vieät Thöôøng, ñöôïc caùc taùc giaû CM phoûng ñoaùn naèm khoaûng vuøng caùc tænh Quaûng Trò, Thöøa Thieân
vaø Quaûng Nam ngaøy nay.(TT1 tr. 131, CM tt. 53-55)
17. Gaàn ñaây, coù taùc giaû cho raèng Dö ñòa chí cuûa Nguyeãn Traõi vaø Vaân ñaøi loaïi ngöõ cuûa Leâ Quyù Ñoân ñaõ noùi ñeán quoác hieäu Vieät
Nam töø tröôùc thôøi Gia Long. Dö ñòa chí coù 54 muïc, Nguyeãn Traõi hai laàn vieát chöõ "Vieät nam" ôû muïc soá 2 vaø soá 13. Vaân ñaøi
loaïi ngöõ coù 9 quyeån noùi veà 9 loaïi. Quyeån thöù 3 laø "Khu vuõ loaïi", coù 90 muïc. Muïc thöù 43 cuûa quyeån 3 nhaéc ñeán chöõ "Vieät
nam", chöù khoâng phaûi quoác hieäu "Vieät Nam". Caû hai saùch naày ñeàu caên cöù treân boä "söû cuõ", nghóa laø caên cöù treân boä Ñaïi Vieät
söû kyù toaøn thö, nhöng Toaøn thö , vaø caùc boä An nam chí löôïc, Vieät söû tieâu aùn, Cöông muïc, hoaøn toaøn khoâng coù noùi ñeán quoác
hieäu Vieät Nam. Trong chöõ Nho, “Vieät” coù nghóa laø “vöôït”, “nam” laø “höôùng nam”. Nguyeãn Traõi vaø Leâ Quyù Ñoân duøng chöõ
"Vieät nam" coù theå theo nghóa hoaëc “tieán” veà phía nam, hoaëc nöôùc Vieät hay ngöôøi Vieät ôû phöông nam, chöù khoâng phaûi
moät nöôùc coù teân laø Vieät Nam. Khi giôùi thieäu Töø Haûi, Nguyeãn Du vieát: "Ñoäi trôøi ñaïp ñaát ôû ñôøi / Hoï Töø teân Haûi voán ngöôøi
Vieät ñoâng" (Truyeän Kieàu, caâu 2171, 2172). Chöõ "Vieät ñoâng" cuûa Nguyeãn Du khoâng phaûi laø teân nöôùc. (baûn dòch Dö ñòa chí
cuûa Nguyeãn Traõi ñaêng trong Nguyeãn Traõi toaøn taäp, Uyû ban Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi 1976; Vaân ñaøi loaïi ngöõ cuûa Leâ Quyù
Ñoân do Phaïm Vuõ vaø Leâ Hieàn dòch vaø chuù giaûi, Saøi Goøn 1972, Töï Löïc, Hoa Kyø, taùi baûn.) Chöõ "vieät" coøn coù nghóa laø "vöôït"
hay "tieán"; "vieät nam" laø vöôït (tieán) xuoáng phía nam.
18. Ñoã Bang, Nguyeãn Minh Töôøng, Chaân dung caùc vua Nguyeãn, taäp 1, Nxb. Thuaän Hoùa, 1996, tr. 39.
19. Theá phaû, tr. 241, phaàn chuù thích.
20. Tonkin: phieân aâm töø chöõ Ñoâng Kinh. Annam: phieân aâm töø chöõ An Nam. Cochinchine: moät töø gheùp hai chöõ Cochin vaø Chine
(Trung Hoa) do ngöôøi AÂu taây ñaët ra, ñeå chæ Nam Kyø maø hoï cho raèng naèm giöõa Cochin vaø Trung Hoa. Cochin laø teân thaønh
phoá ôû tieåu bang Kerala, AÁn Ñoä, treân bôø bieån Malabar. Cochin lieân tieáp bò cai trò bôûi Boà Ñaøo Nha (1502-1663), Hoøa Lan
(1663-1795), vaø Anh (1795-1947).
21. Lieân bang Ñoâng Döông ñöôïc thaønh laäp naêm 1887 goàm coù Baéc Kyø, Trung Kyø, Nam Kyø vaø Cao Mieân. Naêm 1900 coù theâm
Quaûng Chaâu Loan (toâ giôùi Phaùp ôû Trung Hoa) vaø naêm 1907 theâm Ai Lao.
7
.
22. Nghieâm Keá Toå, Vieät Nam maùu löûa, Xuaân Thu, Hoa Kyø, taùi baûn 1989, tr. 33.
23. Nguyeãn Ñình Tuyeán, Nhöõng bieán coá lôùn trong 30 naêm chieán tranh taïi Vieät Nam 1945-1975, Houston, Texas, 1995, tr. 16.
24. Nghieâm Keá Toå, sñd. tt. 147-152.
25. Nguyeãn Ñình Tuyeán, sñd. tr. 17.
26. Tuyeân ngoân ngaøy 21-7-1954 cuûa phaùi ñoaøn Quoác Gia Vieät Nam tham döï hoäi nghò Geneøve.
27. Nguyeãn Ñình Tuyeán, sñd. tr. 37.
28. Trong quyù 4 naêm 1957, coù 30 vuï khuûng boá cuûa coäng saûn, trong ñoù 75 nhaân vieân haønh chaùnh Vieät Nam Coäng Hoøa bò aùm saùt
hay bò baét coùc maát tích. (Nguyeãn Ñình Tuyeán, sñd. tr. 46)
QUOÁC HIEÄU NAÊM NGÖÔØI ÑAËT
Ñaïi Coà Vieät 968 (maäu thìn) Ñinh Tieân Hoaøng
Ñaïi Vieät 1054 (giaùp ngoï) Lyù Thaùnh Toâng
Ñaïi Ngu 1400 (canh thìn) Hoà Quyù Ly
Ñaïi Vieät 1428 (maäu thaân) Leâ Thaùi Toå
Vieät Nam 1804 (giaùp tyù) Gia Long
Ñaïi Nam 1838 (maäu tuaát) Minh Maïng
Vieät Nam 1945 (aát daäu) Baûo Ñaïi
Sô-ñoà”THEÁ PHOÅ NHAØ
TRAÀN, duøng vôùi TIEÁT 4
- QUOÁC-HIEÄU NÖÔÙC
VIEÄT”, Giaùo-sö Traà n
Gia-Phuï n g.
ªª
8
.
