Quản lý tông hợp tài nguyên nước và môi trường - Ban thư ký Ủy hội sông Mê Công
Nội dung chính gồm: Bài 1. Sử dụng tài nguyên lưu vực sông Mê Công; Bài 2. Tổng quan về nội dung quản lý tài nguyên nước và môi trường tổng hợp;......; Bài 6. Các công cụ quản lý tài nguyên nước tổng hợp (IREM) trong thực tế.
Ban th− ký Uû héi s«ng Mª C«ng
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng
qu¶n lý tæng hîp
tµi nguyªn n−íc vµ m«i tr−êng
Phnom Penh 10/2001
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Môc lôc
Bµi 1: Sö dông tµi nguyªn l−u vùc s«ng Mª C«ng..................................................................2
N«ng nghiÖp ................................................................................................................2
Thuû s¶n ......................................................................................................................4
Rõng ............................................................................................................................7
§éng vËt hoang d· vµ ®a d¹ng sinh häc ......................................................................8
Bµi 2: Tæng quan vÒ néi dung qu¶n lý tµi nguyªn n−íc vµ m«i tr−êng tæng hîp ..11
Qu¶n lý m«i tr−êng theo ph−¬ng thøc cæ truyÒn.......................................................11
Qu¶n lý tæng hîp tµi nguyªn n−íc vµ m«i tr−êng .....................................................12
Bµi 3: Nh÷ng c¶n trë ®èi víi qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i tr−êng tæng hîp trªn l−u
vùc s«ng Mª C«ng...........................................................................................................................17
Khoa häc vµ kü thuËt .................................................................................................17
Kinh tÕ .......................................................................................................................18
ThÓ chÕ.......................................................................................................................19
V¨n ho¸ - x· héi ........................................................................................................20
bµi 4 : Nh÷ng quy ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn QLTN&MTT cã HiÖu qu¶............................................23
Sù Hîp ph¸p...............................................................................................................23
Sù tham gia réng r·i/ Phèi hîp cã hiÖu qu¶...............................................................25
X©y dùng nh÷ng chÝnh s¸ch hç trî ............................................................................25
TruyÒn th«ng Cã hiÖu qu¶ .........................................................................................26
bµi 5 : ChÝnh s¸ch lµ c«ng cô B¶o vÖ M«i tr−êng ................................................................27
C¸c quy ®Þnh ..............................................................................................................27
T×nh nguyÖn ...............................................................................................................29
Chi phÝ cña ChÝnh phñ ...............................................................................................30
C«ng cô Kinh tÕ vµ nh÷ng sù khuyÕn khÝch Tµi chÝnh..............................................32
bµi 06 : c¸c c«ng cô qu¶n lý tµi nguyªn n−íc tæng hîp (IREM) trong thùc tÕ .......33
Quy ho¹ch sö dông ®Êt ..............................................................................................33
§¸nh gi¸ T¸c ®éng M«i tr−êng .................................................................................34
Nh÷ng hÖ thèng Qu¶n lý M«i tr−êng ........................................................................36
B¸o c¸o hiÖn tr¹ng M«i tr−êng ..................................................................................40
tµi liÖu tham kh¶o ...........................................................................................................................43
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 1
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Bµi 1: Sö dông tµi nguyªn l−u vùc s«ng Mª C«ng
L−u vùc s«ng Mª C«ng (MRB) cã tµi nguyªn phong phó. C¸, rõng, n−íc, ®éng vËt
hoang d· vµ ®Êt mµu mì trªn l−u vùc t−¬ng t¸c víi nhau h×nh thµnh nªn mét m«i
tr−êng tù nhiªn phong phó vµ æn ®Þnh C¸c tµi nguyªn nµy cã gi¸ trÞ lín ®èi víi nh©n
d©n sèng trªn l−u vùc. Tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ c¬ së kinh tÕ cho ®Þa ph−¬ng, khu vùc
vµ quèc gia.
N«ng nghiÖp
L−u vùc s«ng Mª C«ng cã mét sè l−îng lín ®Êt canh t¸c, tæng sè lªn tíi gÇn 18 triÖu
ha thuéc tiÓu vïng Mª C«ng (trong ®ã bao gåm c¶ MiÕn §iÖn vµ tØnh V©n Nam cña
Trung quèc). N«ng nghiÖp chiÕm −u thÕ trong nÒn kinh tÕ cña c¸c n−íc h¹ l−u l−u vùc
s«ng Mª C«ng (LMB). Mét vµi n−íc cã sè l−îng
®Êt canh t¸c tÝnh theo ®Çu ng−êi lín h¬n n−íc kh¸c.
VÝ dô Cambodia cã diÖn tÝch canh t¸c t−¬ng ®èi
nhá, v× ®Êt cã chÊt l−îng xÊu. Cambodia còng gÆp
ph¶i vÊn ®Ò vÒ bom m×n, trong sè 40% ®Êt cã thÓ
trång trät ®−îc, cßn l¹i lµ ®Êt t−¬ng ®èi kh«ng thÝch
hîp cho c©y trång. C¸c vïng thuéc h¹ l−u l−u vùc
s«ng Mª C«ng cã Ýt ®Êt phï hîp cho c©y trång cÇn
ph¶i cÈn thËn trong thùc hiÖn viÖc qu¶n lý ®Êt trång
hoa mµu vµ nguy c¬ thiÕu l−¬ng thùc.
Lóa lµ c©y l−¬ng thùc chñ yÕu trong l−u vùc s«ng
Mª C«ng. Mét vµi n−íc trång c¸c lo¹i hoa mµu
kh¸c nhau trong n¨m. ViÖt Nam ®· ®a d¹ng ho¸
n«ng nghiÖp trong vßng 30 - 40 n¨m qua, hiÖn ®ang
trång nhiÒu lo¹i hoa mµu nh− c¸c lo¹i ®Ëu vµ mÝa xen vµo lóa. C¸c n«ng d©n ë vïng
§«ng B¾c Th¸i Lan trång ng« vµ s¾n.
Trong khu vùc cã ba vïng n«ng nghiÖp chÝnh:
• C¸c lo¹i c©y trång quanh BiÓn Hå thuéc Cambodia, ®Æc tr−ng lµ lóa ®−îc t−íi nhê
n−íc m−a hoÆc lò theo mïa.
• Vïng ®Êt ph¼ng thuéc phÝa Nam Cambodia vµ t¹i cöa c¸c s«ng nh¸nh cña s«ng Mª
C«ng t¹i Lµo th−êng bÞ ngËp lò. Trong vïng nµy, n−íc lóc lò lªn ®−îc ®Ó t−íi lóa
trong mïa m−a. Trong mïa kh« c¸c lo¹i hoa mµu kh¸c ®−îc trång v× ®Êt cã kh¶
n¨ng gi÷ Èm cao.
• ë c¸c ch©u thæ s«ng Hång vµ s«ng Mª C«ng cña ViÖt Nam trång hai vô lóa, c¸c
kªnh l¹ch ®−îc sö dông cho c¶ hai môc ®Ých lµ t−íi vµ tiªu.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 2
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Sù biÕn ®éng vÒ c¸c ®iÒu kiÖn thuû v¨n cã thÓ g©y ra nhiÒu vÊn ®Ò cho n«ng d©n, vÝ dô
m−a kh«ng ®ñ trªn ®ång b»ng trong thêi kú mïa kh«, ngËp lôt s©u vµ kÐo dµi trong
mïa m−a, lò, n−íc chua, vµ sù x©m nhËp mÆn vµo c¸c vïng ®Êt thÊp cña Ch©u thæ. HÖ
thèng thuû n«ng kh«ng ®ñ t−íi trong nhiÒu vïng nªn chØ cã thÓ trång mét vô trong
n¨m. ThiÕu l−¬ng thùc th−êng x¶y ra trong vµi th¸ng trong n¨m.
Trong khi nhiÒu vïng thuéc H¹ l−u l−u vùc s«ng Mª C«ng cã ®ñ ®Êt canh t¸c, viÖc
qu¶n lý bÒn v÷ng ®Êt n«ng nghiÖp lµ cÇn thiÕt ®Ó gi¶m bít sù tho¸i ho¸ m«i tr−êng tù
nhiªn. C¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp hiÖn nay cã ¶nh h−ëng lín tíi m«i tr−êng cña hÖ
sinh th¸i tù nhiªn ®−îc xem xÐt v¾n t¾t trong c¸c phÇn d−íi ®©y.
N«ng nghiÖp du canh du c−
N«ng nghiÖp du canh du c− ®· nhanh chãng chuyÓn rõng thµnh ®Êt canh t¸c. ViÖc khai
th¸c gç th−êng t¹o nªn ®Êt trèng nh−ng kh«ng phï hîp cho c©y trång. Thùc tÕ t−¬ng
®èi phæ biÕn trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng lµ xãi mßn ë c¸c vïng ®Êt cao vµ båi l¾ng vµo
c¸c s«ng hå. §Êt ë trªn s−ên dèc, víi kh¶ n¨ng xãi mßn cao vµ nghÌo dinh d−ìng sÏ
®−îc ®−a vµo canh t¸c ngay sau khi ph¸t quang. N¨m thø nhÊt hoa mµu cã thÓ tèt,
nh−ng cÇn ph¶i sö dông nhiÒu ph©n bãn nÕu nh− lµ ®Êt xÊu. §Êt sÏ nhanh chãng bi röa
tr«i tõ trªn s−ên ®Êt dèc, v× thÕ nhiÒu ph©n bãn ®−îc sö dông ®Ó bæ sung chÊt dinh
d−ìng. Sù phï d−ìng, hay d− thõa dinh d−ìng, vµ viÖc båi l¾ng trong s«ng hå lµ tÊt
yÕu, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng tho¸i ho¸ chÊt l−îng n−íc vµ m«i tr−êng sèng cña c¸.
Sö dông c¸c ho¸ chÊt trong n«ng nghiÖp
C¸c lo¹i s©u bä lµ vÊn ®Ò lín cho c¸c n«ng d©n ë h¹ l−u l−u vùc s«ng Mª C«ng, ®Æc
biÖt lµ ë c¸c c¸nh ®ång lóa cã n¨ng suÊt cao. ViÖc sö dông qu¸ møc thuèc trõ s©u lµ
t×nh h×nh chung trong vïng, vµ c¸c lo¹i ho¸ chÊt sö dông còng lµ vÊn ®Ò cÇn quan t©m.
C¸c n«ng d©n trång lóa th−êng sö dông thuèc trõ s©u phèt ph¸t vµ cacbonat; Nh÷ng
chÊt nµy cã xu thÕ khã ph©n huû trong m«i tr−êng, nh÷ng chÊt nµy lµ c¸c ®éc tè ®èi víi
chim, c¸ vµ c¸c c«n trïng thuû sinh, c¸c chÊt Clo nh− 2-4, D còng ®−îc sö dông.
Nh÷ng chÊt ho¸ häc nµy lµ c¸c ®éc tè vµ tån ®äng trong m«i tr−êng, vµ ®e do¹ c¸c sinh
vËt thuû sinh, n«ng d©n, vµ nh÷ng ng−êi tiªu dïng l−¬ng thùc. Nh÷ng ®éc tè nh− Clo
hydrocarbon nh− DDT ®· bÞ cÊm ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, vÉn cßn ®−îc sö dông trong
khu vùc v× chóng rÎ, cã s½n, vµ rÊt hiÖu qu¶.
Møc ®é ¶nh h−ëng cña thuèc trõ s©u trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng rÊt khã ®¸nh gi¸,
nh÷ng ¶nh h−ëng l©u dµi cña nã ®Õn m«i tr−êng thuû sinh lµ trÇm träng. C¸c rñi ro cã
thÓ x¶y ra do:
• C¸c chÊt kÞch ®éc, lµm chÕt c¸ vµ c¸c ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng
• C¸c chÊt ®éc l©u sÏ dÉn ®Õn gi¶m n¨ng suÊt hoÆc sù biÕn d¹ng cña c¸c thÕ hÖ mai
sau
• Sù tÝch luü c¸c ho¸ chÊt trong c¸c vËt thÓ, dÉn ®Õn rñi ro cho søc khoÎ con ng−êi
vµ c¸c ®éng vËt ¨n thÞt kh¸c.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 3
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
ViÖc gia t¨ng sö dông thuèc trõ s©u trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng còng ®ãng gãp vµo
viÖc suy gi¶m chÊt l−îng n−íc trong khu vùc. Dßng ch¶y tõ c¸c hÖ thèng tiªu n−íc
n«ng nghiÖp g©y nªn sù phó d−ìng, lµ qu¸ tr×nh lµm giµu dinh d−ìng (th−êng lµ Nitrat
vµ phèt ph¸t) trong hÖ sinh th¸i thuû sinh. R¸c th¶i vµ tiªu n−íc ®« thÞ còng g©y nªn
phó d−ìng. Sù gia t¨ng nhanh cña chÊt dinh d−ìng sÏ t¸c ®éng lªn sù ra hoa cña t¶o.
ViÖc chÕt ®i vµ ph©n huû cña c¸c vi khuÈn do sè l−îng qu¸ nhiÒu t¶o sÏ g©y nªn sù
gi¶m nghiªm träng l−îng «xy, v× vËy sÏ lµm gi¶m l−îng «xy cung cÊp cho c¸ vµ c¸c
loµi thuû sinh kh¸c vµ g©y nªn chÕt c¸.
Thuû s¶n
H¹ l−u vùc s«ng Mª C«ng lµ mét trong nh÷ng vïng cã nhiÒu c¸ trªn thÕ giíi, víi h¬n
1,300 loµi ®· ®−îc x¸c ®Þnh. Tuy nhiªn, sinh vËt häc, chu kú sèng, sù di c− vµ nguån
thøc ¨n cña c¸c loµi nµy lµ hÇu nh− ch−a ®−îc biÕt. C¸ s«ng Mª C«ng lµ nguån sèng
cho hµng triÖu ng−êi d©n; c¸ lµ nguån cung cÊp chÊt ®¹m ®éng vËt chñ yÕu cho mét vµi
vïng vµ c¸ còng lµ c¬ së kinh tÕ cho kinh tÕ ®Þa ph−¬ng.
§¸nh b¾t thuû s¶n.
§¸nh b¾t thuû s¶n cã thÓ chia thµnh ba giai ®o¹n:
1. §¸nh b¾t ë møc ®é lín vµ hoµn toµn mang tÝnh chÊt th−¬ng m¹i, dùa trªn c¸c hîp
®ång lín. Më réng c¸c ®¨ng tre vµ l¾p ®Æt c¸c lång (kÝch th−íc 25 m réng X 12 m
s©u vµ 80-100 m l−íi) lµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh b¾t ®Çu tiªn cña thuû s¶n th−¬ng m¹i.
2. §¸nh b¾t ë quy m« th−¬ng m¹i trung b×nh dùa vµo ®¨ng ký nghiÖp vô. Ph−¬ng ph¸p
®¸nh b¾t bao gåm l−íi kÐo, l−íi tr«i, l−íi s¾t, l−íi c©u, c¸c lo¹i bÉy, l−íi n©ng vµ
l−íi xóc.
3. §¸nh b¾t ë quy m« nhá, b¸n th−¬ng m¹i, vµ phôc vô cho gia ®×nh. C¸c vïng nhÊt
®Þnh trong c¸c l« th−¬ng m¹i cã thÓ dù tr÷ cho viÖc ®¸nh b¾t cho gia ®×nh. Nh÷ng
l−íi s¾t nhá vµ c¸c lo¹i bÉy lµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh b¾t chñ yÕu.
C¸c loµi c¸ quan träng trong c¸ ®¸nh b¾t bao gåm:
• C¸c loµi cã liªn quan ®Õn c¸c suèi nhá vµ c¸c s«ng nh¸nh cña Mª C«ng, còng nh−
víi BiÓn hå. Nhãm nµy bao gåm c¸c loµi cã nguån gèc tõ biÓn di c− tõ vïng n−íc
lî ®Õn n−íc ngät. C¸c loµi bao gåm: Clupeids, Sciaenidae, vµ Soleidae.
• C¸c loµi liªn quan ®Õn suèi lín vµ s«ng Mª C«ng. Th−êng chóng ®−îc gäi lµ “C¸
tr¾ng” vµ di c− gi÷a suèi vµ vïng ngËp lò trong mïa m−a. Hä cña chóng bao gåm::
Cyprinidae, Siluridae vµ Notopteridae.
• C¸c sinh vËt cã thÓ tån t¹i trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng bÊt lîi, nh− l−îng «xy
hoµ tan thÊp h¬n vµ axit cao h¬n. Chóng cã khuynh h−íng sèng trong c¸c ®Çm lÇy
vµ c¸c ®ång b»ng ngËp lò trong n¨m vµ gäi lµ “c¸ ®en”. Thµnh viªn cña nhãm nµy
lµ c¸c loµi ®éng vËt hoÆc lµ c¸c loµi ¨n c¸c mïn b·, vµ mét vµi nhãm cã thÓ di
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 4
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
chuyÓn lªn c¹n v× chóng cã c¸c bé phËn
®Ó lÊy «xy tõ kh«ng khÝ . C¸c hä cña Mèi nguy hiÓm ®èi víi c¸ da tr¬n lín
chóng bao gåm: Clariidae, Bagridae, C¸ da tr¬n lín (Pangasianodon
Ophicephalidae vµ Anabantidae siamensis), cã nguån gèc tõ Ch©u thæ
s«ng Mª C«ng, ®ang ®−îc quèc tÕ quan
• C¸c loµi sinh vËt nhá h¬n, ph¸t triÓn t©m vÒ sù tiÕp tôc tån t¹i cña chóng.
nhanh h¬n, m¾n ®Î. Chóng sö dông thêi Trong khi ®¸nh b¾t c¸ ë C¨m Pu Chia lµ
gian lò ®Ó ph¸t triÓn vµ sinh s«i n¶y në vi ph¹m ph¸p luËt, th× viÖc thu ho¹ch c¸
nhanh. Nhãm nµy chñ yÕu bao gåm c¸c da tr¬n vÉn cßn tiÕp tôc.
Cyprinidae nhá. Do tÝnh chÊt sinh häc N¨m 1999, Vô Thuû s¶n cña C¨m Pu
cña chóng, chóng cã thÓ hiÖn sù phong Chia ®· ®−a ra ch−¬ng tr×nh “mua” vµ
phó cña chóng theo mïa. Nh÷ng lo¹i c¸ “th¶” trong viÖc ®¸nh b¾t c¸ da tr¬n lín
nµy th−êng ®−îc sö dông lµm thøc ¨n ®Ó x¸c ®Þnh sù phong phó cña loµi nµy.
cho c¸ nu«i trong lång, hoÆc lµm bét c¸ ViÖc t×m kiÕm c¸ da tr¬n lín diÔn ra
hay n−íc m¾m. hµng n¨m t¹i Chiang Khong, vïng gi¸p
ranh gi÷a Lµo vµ Th¸i Lan. Tinh trïng
C¸c mèi ®e do¹ ®èi víi c¸ trªn h¹ l−u vùc vµ trøng ®−îc lÊy tõ c¸ ®¸nh b¾t ®−îc
s«ng Mª C«ng bao gåm viÖc ph¸ ho¹i m«i ®Ó phôc vô cho ch−¬ng tr×nh sinh s¶n
tr−êng, sù « nhiÔm ho¸ häc vµ sinh häc, cña Vô Thuû s¶n cña Th¸i Lan. N¨m
Ng¨n c¶n sù di c− cña c¸, c¸c loµi c¸ ngo¹i 1992-1993, h¬n nöa triÖu c¸ bét da tr¬n
lai, ®¸nh b¾t qu¸ møc hoÆc c¸c ph−¬ng ph¸p lín ®· ®−îc th¶ vµo s«ng, cung cÊp cho
®¸nh b¾t c¸ bÊt hîp ph¸p. c¸c n«ng tr¹i vµ thªm vµo cho c¸c thÝ
nghiÖm sinh s¶n. GÇn ®©y, kháang
CÇn quan t©m h¬n n÷a do sù gia t¨ng ¸p lùc 100,000 c¸ bét ®· ra ®êi tõ mét cÆp c¸
®èi víi c¸, mét vµi loµi ®ang bÞ gi¶m (c¶ vÒ da tr¬n lín bÞ b¾t ngay truíc khi ®Ó
kÝch th−íc vµ sè l−îng). trøng. Sù sinh s¶n chñ yÕu phô thuéc
vµo s¶n l−îng ®¸nh b¾t tù nhiªn, v× s¶n
Nu«i trång thuû s¶n l−îng c¸ gièng tù t¹o lµ ch−a thÓ cã
®−îc.
Nu«i c¸ trong lång næi lµ mét thùc tiÔn l©u
®êi trªn h¹ l−u l−u vùc s«ng Mª C«ng. C¸ tù Sù ph¸t triÓn lai t¹p do c¸c n«ng tr¹i c¸,
gäi lµ “Big Sawai”, hay "Big Y", còng
nhiªn ®−îc nu«i trong c¸c b·i rµo tre hoÆc lµ vÊn ®Ò cÇn quan t©m. Sù pha t¹p gi÷a
lång. Lång ®−îc sö dông ®Ó chuyÓn c¸ ra c¸ da tr¬n lín vµ loµi c¸ t−¬ng tù Pra
chî. Nãi chung, c¸ ®−îc nu«i trong b·i trong Sawai. Sù pha t¹p c¸ håi nhá ®· x¶y ra ë
mïa kh«, khi mùc n−íc trªn l−u vùc s«ng lµ s«ng Chao Phraya. Cho ®Õn nay, sù pha
thÊp. C¸ ®−îc chuyÓn tíi lång næi lín khi t¹p ch−a xuÊt hiÖn trªn l−u vùc s«ng Mª
mïa m−a b¾t ®Çu. C«ng, n¬i vÉn cßn sè l−îng c¸ da tr¬n
lín. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò chØ cßn lµ thêi
Nu«i c¸ trong ao còng rÊt hiÖu qu¶ vµ thµnh gian ®Ó sù lai t¹p x¶y ra trªn l−u vùc Mª
c«ng trªn l−u vùc. C¸ da tr¬n th−êng ®−îc C«ng mµ th«i.
nu«i trong c¸c ao, ®Æc biÖt lµ c¸c chñ tr¹i
nhá. N−íc ®−îc thay th−êng xuyªn qua mét ViÖc lai t¹p sÏ x¶y ra víi c¸ da tr¬n lín.
Cho ®Õn nay chóng ta chØ cã thÓ xem
l−íi ch¾n, ®Ó ng¨n chÆn loµi c¸ ¨n thÞt. Lo¹i
xÐt vÒ hËu qu¶ cña viÖc lai t¹o c¸ da
h×nh nu«i nµy lµ t−¬ng tù nh− nu«i trong tr¬n lín víi loµi t¹p. Sù tinh khiÕt cña
lång, nh−ng mËt ®é c¸ th−êng lµ thÊp h¬n. c¸c gièng c¸ da tr¬n lín tù nhiªn sÏ bÞ
thay ®æi hoÆc mÊt ®i vÜnh viÔn
NÒn c«ng nghiÖp thuû s¶n phån thÞnh ®·
mang ®Õn sù ®e do¹ ®èi víi c¸ tù nhiªn trong
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 5
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
khu vùc. Sù tho¸i ho¸ chÊt l−îng n−íc lµ vÊn ®Ò th−êng x¶y ra trong qu¸ tr×nh ho¹t
®éng thuû s¶n. Hè xÝ ®«i khi ®−îc lµm trªn ao c¸, vµ c¸ th−êng ¨n n−íc th¶i. N−íc th¶i
tõ c¸c ho¹t ®éng thuû s¶n ë quy m« lín bao gåm c¶ nh÷ng thøc ¨n thõa, ph©n vµ n−íc
tiÓu. Ho¸ chÊt sö dông ®Ó xö lý bÖnh tËt còng ®−îc th¶i vµo m«i tr−êng tù nhiªn. C¸c
chÊt nhiÔm bÈn ho¸ häc vµ sinh häc cã thÓ dÉn ®Õn sù suy gi¶m l−îng «xy hoµ tan,
t¨ng nhu cÇu «xy sinh häc (BOD), ®iÒu nµy dÉn ®Õn gi¶m l−îng «xy cho c¸, ®é ®ôc
cao, vµ l−îng dinh d−ìng t¨ng.
C¸c loµi c¸ ngo¹i lai th−êng ®−îc nu«i c«ng nghiÖp. Nguy c¬ trèn tho¸t cña c¸c loµi
nµy lµ rÊt lín, nhiÒu n−íc ®ang ®−¬ng ®Çu víi viÖc c¸ ngo¹i lai ®i vµo m«i tr−êng tù
nhiªn, thay thÕ cho c¸c loµi b¶n ®Þa vµ lµm gi¶m n¨ng suÊt sinh häc cña hÖ sinh th¸i.
Mét c¸ch kinh tÕ lµ cÇn ph¶i cã hÖ thèng nu«i ®éc lËp ®èi víi c¸c loµi b¶n ®Þa trªn h¹
l−u vùc s«ng Mª C«ng. Tuy nhiªn viÖc nu«i c¸c loµi b¶n ®Þa còng sÏ ®e do¹ sù ®a d¹ng
sinh häc cña khu vùc nÕu nh− nã kh«ng ®−îc qu¶n lý tèt. ViÖc th¶ hoÆc trèn tho¸t cña
c¸c trøng c¸ kh«ng theo kÕ ho¹ch cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sè l−îng c¸ tù nhiªn cña ®Þa
ph−¬ng do sù pha t¹p vÒ gen. ViÖc g©y gièng c¸ v× môc ®Ých kinh doanh cã thÓ lµm
mÊt ®i nh÷ng ®Æc tÝnh cÇn thiÕt ®Ó sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hoang d·. C¸ −¬m vµ c¸
hoang trong c¸c vïng kh¸c nhau cña l−u vùc cã thÓ sinh s¶n t¹o nªn mét sè l−îng c¸
lai t¹p kh¸c biÖt hoµn toµn. ViÖc th¶ c¸ −¬m vµo c¸c ao cã thÓ g©y t¨ng ¸p lùc ®¸nh b¾t
c¸, trong t−¬ng lai lµ nguy hiÓm ®èi víi nguån gen tù nhiªn cña ®Þa ph−¬ng.
Nu«i t«m vïng biÓn
Rõng ®−íc ven bê biÓn cña l−u vùc s«ng Mª C«ng th−êng bÞ chÆt ph¸ ®Ó cho c¸c ho¹t
®éng nu«i t«m. ViÖc mÊt rõng ®−íc cïng víi c¸c ho¹t ®éng nu«i trång m¹nh mÏ lµm
gi¶m t«m tù nhiªn ®Ó th¶ vµo c¸c ao. ViÖc mÊt ®i nguån t«m vµ sù tho¸i ho¸ chÊt l−îng
n−íc còng lµ do c¸c ho¹t ®éng thuû s¶n. Ngoµi ra, c¸c ¶nh h−ëng m«i tr−êng ph¶i ®−îc
gi¶i quyÕt khi tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ c¸c ho¹t ®éng trong t−¬ng lai cña thuû s¶n:
- NhiÔm bÈn n−íc do n−íc th¶i vµo ao
- Båi l¾ng do th¶i c¸c vËt liÖu r¾n tõ c¸c ao
- Sù gi¸n ®o¹n dßng ch¶y
- Sù t¸c ®éng m¹nh cña bÖnh tËt do sù di chuyÓn cña t«m bÞ h¹n chÕ
- Sè l−îng tö vong cña t«m tù nhiªn vµ c¸ do th¶i c¸c vËt liÖu ®éc
- ¤ nhiÔm s¶n xuÊt do sö dông bõa b·i c¸c ho¸ chÊt.
Sù di c− cña c¸
Sù di c− cña c¸ trªn s«ng Mª C«ng lµ yÕu tè cã ý nghÜa ®èi víi sinh th¸i cña l−u vùc.
Chóng còng cã quan hÖ mËt thiÕt ®èi víi cuéc sèng vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n ®Þa
ph−¬ng, nhiÒu céng ®ång phô thuéc vµo sù di c− theo mïa cña c¸c loµi ®Ó sinh sèng vµ
thu nhËp. VÝ dô, Trei Riel (Henichorynchus siamensis) lµ mét loµi c¸ nhá rÊt quan
träng cho nguån thøc ¨n cña C¨m Pu Chia. GÇn 60% l−íi c¸ (l−íi lín dµy m¾t) lµ ®Ó
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 6
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
b¾t c¸ Trei Riel. Loµi nµy ®−îc ®¸nh b¾t tõ th¸ng m−êi hai ®Õn th¸ng mét khi chóng di
c− ra khái BiÓn Hå.
Loµi Trei Riel ®Î trøng ë th−îng nguån BiÓn hå vµ di c− vµo BiÓn hå vµo th¸ng 5-7, t¹i
thêi ®iÓm b¾t ®Çu mïa m−a. Nh− ®· biÕt th× c¸ nµy di chuyÓn lªn Lµo vµ Th¸i Lan, vµ
vÒ ViÖt Nam, víi chiÒu dµi cì 1000km. Chóng sÏ di chuyÓn vµo c¸c s«ng nh¸nh, kªnh,
vµ c¸c vïng lò vµ h×nh thµnh nªn nguån c¸ khu vùc.
C¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng cã ¶nh h−ëng nghiªm träng
hay ng¨n chÆn ®−êng ®i cña c¸. TuyÕn di c− cña c¸ trªn l−u vùc ph¶i th«ng ®Ó cho c¸c
loµi c¸ cã thÓ b¬i lªn th−îng nguån, s«ng T«n Lª S¸p vµ BiÓn hå. C¸c ho¹t ®éng nh−
x©y dùng ®Ëp hoÆc hå chøa, n¾n dßng vµ x©y dùng c¸c kªnh t−íi cã thÓ h¹n chÕ hoÆc
gi¶m dßng ch¶y däc ®−êng ®i cña c¸. Sè l−îng c¸ di c− sÏ bÞ gi¶m nhiÒu nÕu kh«ng cã
®Çy ®ñ c¸c khu vùc sinh sèng ®Ó c¸ hoµn tÊt vßng ®êi cña chóng.
Rõng
Rõng lµ ph−¬ng kÕ sinh nhai chÝnh cho nh©n d©n sèng trªn l−u vùc. Rõng trªn l−u vùc
cung cÊp nhiÒu chøc n¨ng sinh th¸i quan träng vµ cã lîi. Rõng b¶o vÖ líp ®Êt nhiÖt ®íi
mµu mì, æn ®Þnh l−u vùc, vµ ®iÒu tiÕt dßng ch¶y vµ hÖ thèng thêi tiÕt ®Þa ph−¬ng. Rõng
còng gióp phßng lò vµ h¹n, lµ nh÷ng vÊn ®Ò hÖ träng trªn l−u vùc.
Rõng lµ nhµ cña sè l−îng lín c¸c loµi ®ãng gãp vµo b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc phong
phó cña khu vùc. Rõng còng lµ v¨n ho¸ vµ tinh thÇn quan träng ®èi víi nh©n d©n trªn
l−u vùc.
MÆc dï c¸c gi¸ trÞ nµy cña rõng trong l−u vùc ®· ®−îc biÕt ®Õn, lo¹i tµi nguyªn nµy
®ang bÞ c¹n kiÖt nhanh chãng. Rõng trªn l−u vùc lµ mét trong nh÷ng tµi nguyªn c¬ b¶n
®−îc thu ho¹ch ®Ó b¸n. Rõng ®ang ph¶i ®èi chäi víi sù tho¸i ho¸ m«i tr−êng ®ang gia
t¨ng ch−a tõng thÊy, do chÆt ®èn gç ®Ó b¸n, ®a sè lµ bÊt hîp ph¸p. Du canh, du c−,
ch¸y rõng kh«ng kiÓm so¸t ®−îc vµ nhu cÇu chÊt ®èt cña nh©n d©n ®Þa ph−¬ng ®ang t¸c
®éng lªn rõng.
Thu nhËp tõ chÆt ®èn gç c¶ hîp ph¸p vµ bÊt hîp ph¸p trong khu vùc lµ rÊt lín. ¦íc tÝnh
tiÒn b¸n gç t¹i C¨m Pu Chia lµ h¬n US$130 triÖu/n¨m vµo cuèi n¨m 1990.
Danh s¸ch c¸c t¸c ®éng m«i tr−êng do chÆt ph¸ rõng lµ rÊt dµi vµ cã tiÒm n¨ng ph¸ huû
con ng−êi vµ ®éng vËt hoang d· trªn l−u vùc. Tr−ît ®Êt ®ang gia t¨ng t¹i rÊt nhiÒu vÞ trÝ
mÆt c¾t cña s«ng vµ suèi, th−êng ph¸ huû nhµ cöa vµ g©y thiÖt h¹i vÒ tÝnh m¹ng. ViÖc
chÆt ph¸ rõng nhanh chãng lµm l¾ng ®äng phï sa trong c¸c ao hå. §iÒu nµy dÉn ®Õn
g©y ngËp lôt cho c¸c vïng mµ tr−íc ®ã kh«ng bÞ ngËp. Ngoµi ra, viÖc c¹n ®i cña s«ng
vµ suèi lµm cho chóng kh« c¹n nhanh chãng; l−îng tr÷ bÞ gi¶m, vµ kh«ng cßn rõng n÷a
®Ó lµm chËm viÖc mÊt n−íc. §· cã nh÷ng b¸o c¸o vÒ sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng c¬n b·o
trong c¸c vïng n»m s©u trong ®Êt liÒn trªn khu vùc, v× rõng kh«ng cßn cã t¸c dông nh−
mét rµo c¶n tù nhiªn ®Ó chèng l¹i giã m¹nh.
Møc che phñ rõng trªn l−u vùc ®−îc ®¸nh gi¸ lµ vµo kho¶ng 50% vµo nh÷ng n¨m
1970; hiÖn nay th× cßn Ýt h¬n mét nöa con sè ®· −íc tÝnh ë trªn. Sù mÊt ®i cña rõng
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 7
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Trµm (Melaleuca) t¹i ®Çm lÇy U Minh (lµ nguån c¸ n−íc ngät lín ë ViÖt Nam) vµ sù
tµn ph¸ rõng §−íc däc theo bê biÓn ch¾c ch¾n sÏ ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn nguån c¸ khu
vùc. Sù xãi mßn vµ båi l¾ng do chÆt ph¸ rõng t¹i cao nguyªn Korat vµ c¸c vïng cao t¹i
Lµo vµ Th¸i Lan còng ¶nh h−ëng ®Õn c¸ ë h¹ l−u.
ViÖc chÆt gç quanh khu vùc BiÓn Hå vµ däc s«ng Mª C«ng ®· dÉn ®Õn mét vµi t¸c
®éng ®èi víi c¸ ®Þa ph−¬ng. Trong thêi gian mïa m−a, vïng rõng ngËp lò th−êng cung
cÊp n¬i tró Èn vµ nguån thøc ¨n phong phó cho nhiÒu loµi c¸. Kh«ng cã nh÷ng c©y nµy
th× sè l−îng loµi c¸ sÏ suy gi¶m dÇn. ViÖc gi¶m sè l−îng loµi cã thÓ g©y ra hËu qu¶
nghiªm träng ®èi víi nh©n d©n ®Þa ph−¬ng, ng−êi sèng dùa vµo thøc ¨n lµ c¸.
ViÖc chÆt ph¸ rõng còng g©y ra t×nh tr¹ng thiÕu n−íc nghiªm träng t¹i mét vµi vïng
trªn l−u vùc. ViÖc thiÕu n−íc sÏ ®e do¹ ®Õn lóa, rÊt nhiÒu vïng ph¶i t¨ng c−êng t−íi.
§éng vËt hoang d· vµ ®a d¹ng sinh häc
Sù ®a d¹ng cña c¸c ®éng thùc vËt tù nhiªn trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng ®ang cµng ngµy
cµng ph¶i chÞu ¸p lùc gia t¨ng tõ c¸c ho¹t ®éng nh− ®èn gç, tiÕp tôc chÆt ph¸ rõng ®Ó
lµm n−¬ng rÉy vµ ®« thÞ ho¸.
C¸c t¸c ®éng tõ ngµnh n«ng nghiÖp g©y nªn sù thay ®æi c¬ cÊu sö dông ®Êt cæ truyÒn,
c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i trong n«ng nghiÖp vµ viÖc sö dông ho¸ chÊt trong n«ng
nghiÖp.
C¸c lo¹i thuèc trõ s©u trong n«ng nghiÖp sÏ cã nh÷ng t¸c ®éng lªn hÖ sinh th¸i tù nhiªn
cña khu vùc, vµ v× vËy sÏ g©y h¹i cho c¸c loµi c− tró. Mét vµi lo¹i ho¸ chÊt, vÝ dô nh−
metylen parathion, ®· bÞ cÊm ë Lµo, nh−ng vÉn cßn ®−îc s¶n xuÊt ë Th¸i Lan vµ b¸n
tr¸i phÐp sang cho n«ng d©n Lµo. Nh− ®· nªu ë trªn, DDT vÉn ®ang ®−îc sö dông ë
mét vµi vïng trªn l−u vùc, chñ yÕu cho c¸c n«ng d©n trång lóa. Nh÷ng ho¸ chÊt nµy
®−îc sö dông mµ kh«ng ®−îc huÊn luyÖn sö dông, kh«ng chØ cho hoa mµu, mµ chóng
cßn ®−îc dïng ®Ó ®¸nh b¾t thuû s¶n. Trong rÊt nhiÒu lµng ë vïng cao, ®Êt canh t¸c n»m
kÒ cËn hoÆc liªn hÖ víi chuçi thøc ¨n cña ®éng vËt trªn c¹n vµ d−íi n−íc. Kh«ng cã
nh÷ng biÖn ph¸p b¶o vÖ thÝch ®¸ng, viÖc tiÕp tôc sö dông c¸c ®éc tè ho¸ häc sÏ g©y nªn
sù tho¸i ho¸ nghiªm träng m«i tr−êng sèng vµ sù mÊt ®i sù ®a d¹ng cña c¸c loµi c− tró.
C¸c t¸c ®éng tõ ®« thÞ ho¸ liªn quan chñ yÕu ®Õn tèc ®é ph¸t triÓn ®« thÞ vµ hÖ thèng
n−íc th¶i kh«ng ®¶m b¶o. RÊt nhiÒu suèi vµ s«ng nh¸nh cña s«ng Mª C«ng vµ BiÓn Hå
ch¶y qua vïng ®« thÞ, t¶i ®i nh÷ng r¸c th« hay ®−îc xö lý ch−a ®óng c¸ch. Sù tho¸i ho¸
chÊt l−îng n−íc cã thÓ g©y nªn viÖc gi¶m ®¸ng kÓ sè l−îng loµi c©y vµ c¸ tù nhiªn, më
®−êng cho c¸c loµi Ýt nh¹y c¶m vµ ngo¹i lai xuÊt hiÖn.
S¨n b¾n vµ h¸i l−îm c¸c s¶n vËt hoang d· còng ®ang gia t¨ng trªn l−u vùc, còng cã thÓ
g©y ra viÖc gi¶m ®a d¹ng sinh häc tù nhiªn. §· cã truyÒn thèng l©u ®êi vÒ s¨n b¸n
trong khu vùc, c¸c céng ®ång th−êng sèng phô thuéc vµo s¨n b¾n vµ h¸i l−îm c¸c s¶n
vËt hoang d· ®Ó bæ trî cho viÖc gÆt h¸i chØ theo mïa. Mét sè c¸c loµi ®éng vËt hoang
d· còng ®−îc sö dông lµm thuèc vµ bu«n b¸n.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 8
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Bu«n b¸n c¸c ®éng vËt hoang d· ®ang gia t¨ng khi mµ gi¸ c¶ ®ang t¨ng lªn vµ ®−êng
giao th«ng ®Õn c¸c vïng s©u vµ xa ®ang ®−îc c¶i thiÖn.
C¸c loµi ngo¹i lai trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng: BÌo lôc b×nh (Water
Hyacinth)
Sù x©m chiÕm vµ thµnh c«ng cña bÌo lôc b×nh (Eicornia crassipes) trong l−u vùc s«ng
Mª C«ng nh− lµ mét sù nh¾c nhë l¹i c¸c t¸c ®éng cña c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi
lµm rèi lo¹n hÖ sinh th¸i thuû sinh. BÌo lôc b×nh cã nguån gèc tõ Nam Mü, nh−ng
chóng ®· x©m nhËp vµo rÊt nhiÒu hÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi trªn thÕ giíi. Loµi nµy ®· x©m
nhËp vµo §«ng Nam Ch©u ¸ vµo cuèi thÕ kû 18 vµ ®Çu thÕ kû 19.
BÌo lôc b×nh ®−îc xem nh− lµ mét trong nh÷ng lo¹i c©y d¹i tåi tÖ nhÊt trªn thÕ giíi, v×
chóng sinh tr−ëng nhanh vµ rÊt dµy ®Æc, hÇu nh− kh«ng xuyªn qua ®−îc, g©y trë ng¹i
cho giao th«ng thuû, t−íi vµ ph¸t ®iÖn. ViÖc bÖn chÆt ®· lo¹i trõ c¸c loµi thùc vËt tù
nhiªn ngËp n−íc vµ thùc vËt l¸ næi. Nång ®é «xy thÊp d−íi c¸c vïng bÖn, t¹o nªn m«i
tr−êng kh«ng phï hîp cho c¸. Gi¶m l−îng dßng ch¶y do sù bÖn chÆt cña bÌo t¹o nªn
m«i tr−êng sinh s¶n lý t−ëng cho muçi.
BÌo lôc b×nh mäc kh¾p n¬i trªn c¸c vïng ®Êt −ít vµ c¸c m«i tr−êng thuû sinh, bao gåm,
hå, ao, kªnh, m−¬ng vµ c¸c vïng n−íc vËt. Lo¹i c©y nµy cã xu h−íng chiÕm chç c¸c
vïng ®· bÞ con ng−êi can thiÖp, n¬i mµ chÕ ®é thuû v¨n tù nhiªn ®· bÞ thay ®æi, hoÆc lµ
c¸c vïng n−íc cã l−îng chÊt dinh d−ìng cao. N¬i bÞ bÌo lôc b×nh xuÊt hiÖn nhiÒu lµ chØ
thÞ cho vïng n−íc giµu dinh d−ìng vµ v× vËy ®©y lµ n¬i th¶i n−íc n«ng nghiÖp hoÆc lµ
r¸c th¶i th«.
C¸c mèi ®e do¹ ®èi víi tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ nÕp sèng cæ truyÒn cña l−u vùc s«ng
Mª C«ng khi sù ph¸t triÓn gia t¨ng, nh− ®· th¶o luËn trong bµi häc nµy, ®−îc tãm t¾t
trong b¶ng 1.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 9
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
B¶ng 1 C¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ hÖ sinh th¸i ë t×nh tr¹ng nguy hiÓm trªn l−u vùc
s«ng Mª C«ng
Tµi nguyªn Tµi nguyªn sinh ChÊt l−îng cuéc Ph¸t triÓn
th¸i sèng
vËt lý
Sù tho¸i ho¸ HÖ sinh th¸i thuû §êi sèng kinh tÕ Ph¸t triÓn ®−êng thuû, ®−êng bé, ®Æt
chÊt l−îng sinh ®ang bÞ trong vïng cã Ýt tµi c¸c tuyÕn ®−êng èng, vµ chuyÓn t¶i
n−íc mÆt tõ xuèng cÊp do c¸c nguyªn ®e do¹ lªn ®iÖn cã thÓ g©y nªn c¸c ¶nh h−ëng
c¸c nguån ho¹t ®éng ph¸t chÊt l−îng m«i tiªu cùc trong sö dông bÒn v÷ng tµi
th¶i ®iÓm vµ triÓn. tr−êng vµ chÊt l−îng nguyªn.
diÖn cuéc sèng
Sù thay ®æi C¸ ®ang chÞu C¸c bÖnh theo Sù gia t¨ng ®èn gç vµ x©m lÊn ®Êt lµm
chÕ ®é thuû nh÷ng t¸c ®éng ®−êng n−íc lµm l−u vùc xuèng cÊp, vµ ¶nh h−ëng ®Õn
v¨n do c¸c bÊt lîi do c¸c gi¶m søc khoÎ céng viÖc sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn
dù ¸n ph¸t ho¹t ®éng ph¸t ®ång
triÓn triÓn vµ ®¸nh b¾t
qu¸ møc
Båi l¾ng x¶y Rõng ngËp lò Phô n÷ trong c¸c C¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn ¶nh h−ëng
ra trÇm ®ang bÞ ®e do¹ do vïng n«ng th«n cã ®Õn m«i tr−êng cña c¸ vµ viÖc gia t¨ng
träng vµ gia t¨ng sù khai vai trß thÊp trong x· l−îng tiªu thô lµm gi¶m mËt ®é c¸.
m¹nh mÏ th¸c c¸c tµi héi, Ýt kü n¨ng, vµ
nguyªn sinh häc thiÕu nhËn thøc vÒ
vµ c¸c ho¹t ®éng sö dông bÒn v÷ng tµi
ph¸t triÓn nguyªn thiªn nhiªn.
ChÊt l−îng §éng vËt hoang .Di s¶n v¨n ho¸ vÒ R¸c th¶i c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ ®e do¹
®Êt sÏ suy d·, ®Æc biÖt lµ m«i tr−êng trong viÖc sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn ë h¹
gi¶m trong chim n−íc, ®ang s¹ch, ®ãng gãp vµo l−u
t−¬ng lai chÞu t¸c ®éng bÊt sù æn ®Þnh vÒ kinh tÕ Ph¸t triÓn t−íi trªn ®Êt muèi vµ khai
lîi do c¸c ho¹t x· héi vµ sinh th¸i th¸c muèi kh«ng ®óng c¸ch t¹i cao
®éng ph¸t triÓn ®ang bÞ mÊt dÇn.
nguyªn Korat vµ ®ång b»ng Viªn
vµ viÖc khai th¸c Ch¨n cã t¸c ®éng bÊt lîi ®èi víi viÖc
bõa b·i. sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn ë h¹ l−u.
ViÖc t¨ng mïa vô n«ng nghiÖp vµ sö
dông kh«ng ®óng c¸ch c¸c chÊt ho¸
häc n«ng nghiÖp lµm tho¸i ho¸ chÊt
l−îng n−íc.
ViÖc kiÓm so¸t m¹nh mÏ sù x©m nhËp
mÆn ë Ch©u thæ Mª C«ng g©y ra ¶nh
h−ëng bÊt lîi ®Õn viÖc sö dông bÒn
v÷ng tµi nguyªn.
Sù gia t¨ng t−íi trong n«ng nghiÖp vµ
viÖc më réng cho c¸c môc ®Ých sö
dông kh¸c trong khi l−îng n−íc s½n
cã ®ang gi¶m.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 10
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Bµi 2: Tæng quan vÒ néi dung qu¶n lý tµi nguyªn n−íc vµ
m«i tr−êng tæng hîp
Trong bµi tr−íc, mét sè c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng cÊp b¸ch trªn h¹ l−u l−u vùc s«ng Mª
C«ng ®· ®−îc ®óc kÕt. C¸c lo¹i tµi nguyªn cña l−u vùc ®· ®−îc x¸c ®Þnh vµ t¸c ®éng
cña con ng−êi sö dông c¸c tµi nguyªn ®ã ®· ®−îc nhÊn m¹nh. Trong khi c¸c ho¹t ®éng
sö dông tµi nguyªn cã thÓ hoµn toµn kh¸c nhau, nh−ng trong sè ®ã th× cã nh÷ng t¸c
®éng ®èi víi m«i tr−êng lµ nh− nhau. VÝ dô, sù tho¸i ho¸ chÊt l−îng n−íc, cã thÓ lµ kÕt
qu¶ cña c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau, vÝ dô nh− ho¹t ®éng n«ng nghiÖp hoÆc lµ thuû s¶n.
Sù l¾ng ®äng phï sa trong suèi hoÆc dßng nh¸nh cña s«ng Mª C«ng cã thÓ lµ kÕt qu¶
tõ c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau vÒ sö dông ®Êt.
VËy th× lµm thÕ nµo ®Ó qu¶n lý tµi nguyªn mét c¸ch hiÖu qu¶, ®Ó lµm chËm hoÆc triÖt
tiªu c¸c t¸c ®éng bÊt lîi vÒ m«i tr−êng? ViÖc chuyÓn ph−¬ng thøc qu¶n lý tµi nguyªn
cæ truyÒn sang mét ph−¬ng thøc kh¸c lµ cÇn thiÕt, ph¶i tËp trung vµo qu¶n lý ë ph¹m vi
hÖ sinh th¸i h¬n lµ qu¶n lý ë cÊp ®é c¸c tµi nguyªn riªng rÏ.
Qu¶n lý m«i tr−êng theo ph−¬ng thøc cæ truyÒn
Qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn theo ph−¬ng thøc cæ truyÒn cã c¸i g× ®ã cßn bÞ h¹n chÕ
vÒ quan ®iÓm m«i tr−êng. C¸c tµi nguyªn ®−îc nh×n d−íi gãc ®é riªng rÏ hoÆc theo
ngµnh kinh tÕ, c¸c thµnh phÇn cña m«i tr−êng hÇu nh− ®−îc xem xÐt trong sù c« lËp
víi nhau. N−íc, rõng, vµ c¸ th−êng ®−îc qu¶n lý víi rÊt Ýt suy nghÜ so víi hiÖu qu¶ vµ
tÝnh phô thuéc lÉn nhau cña chóng. Mét vµi thiÕu sãt trong qu¶n lý tµi nguyªn theo
ph−¬ng thøc cæ truyÒn lµ:
• TËp trung vµo qu¶n lý c¸c thµnh phÇn sinh häc riªng rÏ, nh− ®Êt vµ n−íc, h¬n lµ cho
mét qu¸ tr×nh cña hÖ sinh th¸i, nh− chu kú thuû v¨n hoÆc lµ chu tr×nh dinh d−ìng.
• Môc tiªu chØ lµ nh÷ng loµi cô thÓ, ®Æc biÖt lµ c¸c loµi cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i.
• Bá qua mèi quan hÖ h÷u c¬ trong hÖ sinh th¸i. QuyÕt ®Þnh qu¶n lý ®èi víi mét loµi
cã thÓ g©y vÊn ®Ò cho c¸c loµi kh¸c.
• Bá qua c¸c thµnh phÇn khã x¸c ®Þnh hay kiÓm nghiÖm, vÝ dô nh− n−íc ngÇm.
• Sù m©u thuÉn vÒ luËt ph¸p. ChÝnh s¸ch cña mét n−íc cã thÓ kh¸c víi n−íc kh¸c, vµ
cßn nhiÒu tµi nguyªn kh«ng n»m gän trong vïng ®Þa lý hay ®Þa giíi hµnh chÝnh.
• ¶nh h−ëng luü tÝch tõ nhiÒu ngµnh kh«ng träng t©m th−êng bÞ bá qua.
Ngoµi ra, Toµn bé träng t©m cña ph−¬ng thøc qu¶n lý tµi nguyªn cæ truyÒn lµ duy tr×
t×nh tr¹ng hiÖn thêi, ng¨n chÆn sù tho¸i ho¸ cña tµi nguyªn hay s¶n l−îng b×nh qu©n dï
lµ ë møc ®é nµo ®· thu ®−îc trong thêi gian gÇn ®©y. ViÖc qu¶n lý nh− thÕ ®−îc xem lµ
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 11
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
chèng l¹i sù suy tho¸i tµi nguyªn. Qu¶n lý theo ph−¬ng thøc cæ truyÒn v× thÕ t×m kiÕm
®Ó x¸c ®Þnh vµ ®Ó b¶o vÖ s¶n l−îng bÒn v÷ng tèi −u, hoÆc lµ ®Þnh con sè ¶o gi÷a kho tµi
nguyªn hoÆc kÝch th−íc quÇn thÓ vµ tèc ®é cã thÓ thu ho¹ch æn ®Þnh.
Qu¶n lý tæng hîp tµi nguyªn n−íc vµ m«i tr−êng
Qu¶n lý tæng hîp tµi nguyªn n−íc vµ m«i tr−êng lµ mét quan ®iÓm thay thÕ viÖc qu¶n
lý tµi nguyªn nh»m ®Ó gi¶i quyÕt mét c¸ch tæng thÓ c¸c yÕu tè kinh tÕ x· héi vµ m«i
tr−êng xung quanh c¸c vÊn ®Ò qu¶n lý tµi nguyªn. Qu¶n lý tæng hîp lµ chiÕn l−îc qu¶n
lý dùa trªn quan ®iÓm hÖ sinh th¸i, tËp trung vµo mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè kh¸c
nhau, vµ ghi nhËn ®éng th¸i, sù thay ®æi cña c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn. B¶ng 1 tãm t¾t
sù kh¸c nhau gi÷a qu¶n lý tæng hîp vµ qu¶n lý theo ph−¬ng thøc cæ truyÒn, hay theo
tËp qu¸n.
Cã lÏ sù kh¸c nhau lín gi÷a qu¶n lý theo tËp qu¸n vµ qu¶n lý tæng hîp ®ã lµ qu¶n lý
tæng hîp thiªn vÒ phßng chèng h¬n lµ ch÷a. Trong khi ®ã qu¶n lý theo tËp qu¸n mang
tÝnh ph¶n øng l¹i (cã nghÜa lµ c¸c quyÕt ®Þnh ®−îc ®−a ra ®Ó øng phã víi sù cè). Qu¶n
lý tæng hîp mang tÝnh ®ãn ®Çu (cã nghÜa lµ c¸c quyÕt ®Þnh ®−îc ®−a ra ®Ó ng¨n chÆn sù
cè). C¸c Ých lîi cña qu¶n lý tæng hîp bao gåm:
• B¶o vÖ dµi h¹n tµi nguyªn
• T¨ng c−êng kh¶ n¨ng kh«ng xuèng cÊp tµi nguyªn do sö dông ®a môc ®Ých
• Gi¶m chi phÝ vÒ n¨ng l−îng vµ tµi chÝnh vµo gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn do c¹nh
tranh trong sö dông tµi nguyªn.
• Kh«i phôc nhanh chãng vµ hiÖu qu¶ c¸c hÖ sinh th¸i bÞ h− h¹i.
KÕ ho¹ch qu¶n lý tµi nguyªn hiÖu qu¶ kh«ng thÓ tiÕn hµnh ®−îc khi kh«ng cã kiÕn thøc
réng më vµ liªn tôc vÒ t×nh tr¹ng cña hÖ thèng ®ang qu¶n lý, bao gåm c¶ c¸c hîp phÇn
quan träng cña nã.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 12
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
B¶ng 1 Sù kh¸c nhau gi÷a qu¶n lý tµi nguyªn tæng hîp vµ qu¶n lý tµi nguyªn theo cæ
truyÒn
Qu¶n lý tæng hîp Qu¶n lý theo cæ truyÒn
TØ LÖ Dùa trªn hÖ sinh th¸i: B¶o vÖ sinh Th−êng lµ qu¶n lý theo c¸c loµi riªng
th¸i vµ qu¶n lý cÈn thËn toµn hÖ biÖt: c¸c loµi th−êng ®−îc qu¶n lý theo
sinh th¸i cã thÓ ng¨n chÆn hoÆc gi¸ trÞ kinh tÕ ®èi víi con ng−êi. Qu¸
lµm chËm sù xuèng cÊp cña tÊt c¶ tr×nh cña hÖ sinh th¸i th−êng lµ kh«ng
c¸c tµi nguyªn trong ph¹m vi hÖ ®−îc biÕt ®Õn, lµm cho viÖc qu¶n lý cµng
sinh th¸i. Qu¶n lý tæng hîp cã thÓ thªm khã kh¨n
tËp trung vµo qu¸ tr×nh sinh th¸i
còng nh− c¸c hîp phÇn
Thêi gian Dµi h¹n: Thêi gian dµi, v−ît qu¸ Ng¾n h¹n: ChÝnh s¸ch qu¶n lý tµi
thêi gian cña chÕ ®é chÝnh trÞ, c©n nguyªn cã thÓ biÕn ®æi hoÆc mÊt ®i khi
nh¾c ®Õn thÕ hÖ mai sau chÕ ®é chÝnh trÞ thay ®æi
Ranh giíi Tù nhiªn (theo ®Þa lý): Ranh giíi Tù t¹o (theo chÝnh trÞ): kh«ng thÓ gi¶i
th−êng vÏ däc theo ®−êng chia quyÕt c¸c vÊn ®Ò xuyªn biªn giíi.
n−íc tù nhiªn. cã thÓ gi¶i quyÕt
c¸c vÊn ®Ò xuyªn biªn giíi nh− sù
di c− cña c¸ hoÆc mét n−íc nµy
lµm tho¸i ho¸ chÊt l−îng n−íc cña
n−íc kh¸c.
ChiÕn l−îc §ãn ®Çu vµ thÝch øng: §o¸n tr−íc §èi phã: X©y dùng c¸c chÝnh s¸ch ®èi
hoÆc ng¨n chÆn tr−íc. phã víi c¸c sù khñng ho¶ng vÒ tµi
nguyªn. Khñng ho¶ng cã thÓ x¶y ra
tr−íc khi b¶o vÖ chóng.
Qu¶n lý ph¶i lµm ®−îc nhiÒu h¬n viÖc söa ch÷a nh÷ng thiÕu sãt vµ dÔ nh×n thÊy, vÝ dô
nh− n−íc th¶i ch¶y vµo hå chøa n−íc sinh ho¹t. Qu¶n lý tèt tµi nguyªn yªu cÇu ph¶i
x¸c ®Þnh sím c¸c vÊn ®Ò vµ söa ch÷a nh÷ng vÊn ®Ò ®ã tr−íc khi nã trë nªn trÇm träng
nh− lµm nhiÔm bÈn nguån n−íc cÊp.
Trong qu¸ khø, tµi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc nhiÒu ng−êi xem nh− lµ “tµi s¶n trêi cho”.
C¸c nhµ kinh tÕ cã quan ®iÓm cæ ®iÓn vÒ tµi nguyªn lµ tµi nguyªn lµ v« h¹n vµ lu«n cã
s½n ®Ó cung cÊp v« tËn. Tuy nhiªn, nh÷ng chøng cø trªn thÕ giíi chØ ra r»ng tµi nguyªn
thiªn nhiªn kh«ng ph¶i lµ v« tËn vµ nhu cÇu ®èi víi chóng lµ nhiÒu h¬n kh¶ n¨ng ®Ó sö
dông bÒn v÷ng. Tµi nguyªn thiªn nhiªn kh«ng cßn lµ tµi s¶n trêi cho n÷a. §iÒu th¸ch
thøc lµ lµm thÕ nµo ®Ó qu¶n lý chóng ®Ó sö dông tèi ®a lîi Ých cña chóng cho x· héi v×
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 13
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
môc tiªu bÒn v÷ng. Vµ ®iÒu quan träng
cña x· héi lµ cÇn ph¶i quyÕt ®Þnh ng−êi Tõ bá truyÒn thèng ®Êu tranh víi thiªn
nµo sÏ ph¶i tr¶ phÝ qu¶n lý. nhiªn
Con ng−êi ®· tr¶i qua chiÕn tranh trong suèt
Qu¶n lý thÝch øng chiÒu dµi lÞch sö. Trong thêi kú tiÒn sö, con
ng−êi ®· ®Êu tranh chèng l¹i sù ¨n thÞt cña
Mét trong nh÷ng chç m¹nh cña qu¶n lý
nh÷ng ®éng vËt ¨n thÞt lín. Trong thêi ®¹i gÇn
tæng hîp lµ, khi chóng ®· ¸p dông tèt ®©y, con ng−êi ®Êu tranh chèng l¹i ®éng vËt,
trong thùc tÕ, th× chóng cã sù thÝch nh− c¸c loµi gËm nhÊm vµ s©u bä, ®Ó kiÕm
nghi tèt. Sù bÊt ngê lµ, t×nh tr¹ng sèng, ®Ó ng¨n chÆn sù ph¸ ho¹i hoa mµu, vµ
kh«ng ch¾c ch¾n vµ kh«ng mong ®îi ®Ó ng¨n chÆn sù h− ho¹i cña nhµ cöa vµ vËt
l¹i lµ tiªu chuÈn. Qu¶n lý tæng hîp ghi nu«i. Mét vµi loµi sóc vËt ®· c¹nh tranh víi
nhËn r»ng con ng−êi vµ hÖ sinh th¸i lµ con ng−êi v× thøc ¨n vµ v× chç Èn n¸u. Vµ con
chuyÓn ®éng theo mét h»ng sè vµ sù di ng−êi ®· ph¸t triÓn nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®Êu
chuyÓn ®ã lµ kh«ng thÓ c−ìng l¹i ®−îc. tranh hiÖu qu¶ ®èi víi nh÷ng sóc vËt nµy.
Kh«ng thÓ dù ®o¸n tr−íc ®−îc tÊt c¶ Ngoµi ra, con ng−êi ®· cã mét nç lùc phi
c¸c sù thay ®æi vµ sÏ lu«n cã sù kh«ng th−êng trong viÖc ®µo kªnh vµ c¶i t¹o c¸c thÕ
ch¾c ch¾n. Tuy nhiªn, qu¶n lý tèt tµi lùc tù nhiªn cña tr¸i ®Êt ®Î phôc vô tèt h¬n
nguyªn kh«ng sö dông sù kh«ng ch¾c cho c¸c nhu cÇu cô thÓ cña con ng−êi. Mét hÖ
ch¾n nh− lµ mét lý do ®Ó kh«ng hµnh thèng kªnh dµy ®Æc, thñy ®iÖn vµ c¸c chÊt hãa
®éng. Qu¶n lý tæng hîp thay vµo ®ã lµ häc bãn cho ®Êt lµm t¨ng n¨ng suÊt ®· mang
sù linh ho¹t vµ øng phã víi sù thay ®æi n¨ng l−îng cña tr¸i ®Êt phôc vô con ng−êi.
vµ n¾m b¾t c¸c kiÕn thøc míi.
Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, hay lµ viÖc
kÕt hîp gi÷a thu thËp sè liÖu vµ tiÕn
hµnh c¸c nghiªn cøu míi, lµ vÊn ®Ò
quan träng trong qu¶n lý tµi nguyªn vµ
m«i tr−êng tæng hîp. ChÝnh s¸ch hay
Dï r»ng s©u bä, ®éng vËt vµ c¸c sinh vËt h¹i
chiÕn l−îc qu¶n lý sÏ ®−îc ®iÒu chØnh
c©y trång vÉn ch−a ®−îc kiÓm so¸t, kü thuËt
khi mµ cã thªm sù hiÓu biÕt khoa häc vµ m¸y mãc ®· ®ñ t©n tiÕn ®Ó ph¸ hñy tµi
vµ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi thay nguyªn ë møc ®é rÊt lín vµ víi sù tµn ph¸
®æi. Liªn l¹c vµ trao ®æi gi÷a nh÷ng ch−a tõng cã trong lÞch sö loµi ng−êi. Thªm
ng−êi thiÕt kÕ, lùa chän vµ sèng víi c¸c vµo ®ã, chóng ta ®· vµ ®ang ph¸t triÓn c«ng
chÝnh s¸ch m«i tr−êng còng rÊt quan nghÖ ®Ó chóng ta cã thÓ chèng l¹i søc m¹nh
träng. C¸c nhµ ra quyÕt ®Þnh, c¸c c¸n thiªn nhiªn mét c¸ch hiÖu qu¶ ®Ó ng¨n chÆn
bé cña c¬ quan chÝnh phñ vµ c«ng céng sù ph¸ hñy ®èi víi tr¸i ®Êt vµ sinh kÕ.
ph¶i ®−îc tham gia vµo c¸c giai ®o¹n Trong khi con ng−êi kh«ng thÓ chiÕn ®Êu næi
x©y dùng chÝnh s¸ch qu¶n lý tµi víi c¸c loµi sóc vËt, th× con ng−êi ®· th¾ng
nguyªn. VÒ c¬ b¶n, qu¶n lý tµi nguyªn trong c¸c cuéc chiÕn tranh víi thiªn nhiªn
vµ m«i tr−êng tæng hîp lµ mét chu th«ng qua ph¸ hñy ë quy m« lín m«i tr−êng
tr×nh liªn tôc vÒ ®¸nh gi¸, söa ®æi vµ vµ chÊt l−îng n−íc. Thµ lµ häc c¸ch sèng
häc tËp. B¶ng 2 ®−a ra ph¸c th¶o vÒ chung víi thiªn nhiªn mµ bá qua quan ®iÓm
ch−¬ng tr×nh qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i ®Êu tranh nµy víi thiªn nhiªn..
tr−êng tæng hîp.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 14
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Cuèi cïng, qu¶n lý thÝch øng trong qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i tr−êng tæng hîp lµ quan
®iÓm thùc tiÔn mµ chóng ta cã thÓ häc ®−îc. Trong khi chóng ta sö dông tµi nguyªn ®Ó
sèng, th× chóng ta th−êng kh«ng hiÓu ®ñ ®Ó sèng víi tµi nguyªn h¹n chÕ nh− thÕ nµo.
Qu¶n lý thÝch øng ®· xem xÐt vÊn ®Ò ®ã mét c¸ch nghiªm tóc, con ng−êi can thiÖp vµo
hÖ sinh th¸i tù nhiªn nh− lµ mét cè g¾ng thö nghiÖm. C¸c nhµ qu¶n lý m«i tr−êng vµ ra
quyÕt ®Þnh ph¶i x©y dùng c¸c ph−¬ng ph¸p thu thËp th«ng tin vµ sè liÖu mµ hä cÇn.
C¸c sè liÖu thu thËp ®−îc cã thÓ sö dông ®Ó so s¸nh ®iÒu kiÖn cña hÖ sinh th¸i thùc t¹i
víi ®iÒu kiÖn mong muèn. Cuèi cïng, nh÷ng so s¸nh nµy cã thÓ ®−îc chuyÓn ®æi thµnh
viÖc häc tËp, söa ch÷a c¸c sai sãt, n©ng cao sù hiÓu biÕt vµ sù thay ®æi c¸c chÝnh s¸ch
phï hîp vÒ qu¶n lý tµi nguyªn.
Sù kh«ng ch¾c ch¾n trong Qu¶n lý Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng Tæng hîp
Sù kh«ng ch¾c ch¾n, hoÆc lµ thiÕu kiÕn thøc, lµ vÊn ®Ò ®−îc thõa nhËn trong Qu¶n lý
Tµi nguyªn M«i tr−êng Tæng hîp. Sù kh«ng ch¾c ch¾n xuÊt hiÖn do sù phøc t¹p cña ®a
sè c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng.
B¶ng 2 ThÝ dô vÒ quy tr×nh qu¶n lý Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng Tæng hîp
B−íc 1 X¸c ®Þnh:
• C¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña hÖ sinh th¸i
• Ranh giíi ®Þa lý
• C¸c ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i vµ trong qu¸ khø vµ viÖc sö dông tµi nguyªn trong t−¬ng
lai.
B−íc 2 X¸c ®Þnh:
• TÊt c¶ c¸c tæ chøc sÏ sö dông tµi nguyªn trong t−¬ng lai.
• C¸c t¸c ®éng cã thÓ cña viÖc dù kiÕn sö dông ngoµi vïng qu¶n lý
B−íc 3 Th«ng b¸o cho c¸c bªn liªn quan, bao gåm c¶ quÇn chóng, cho tÊt c¶ c¸c tæ chøc
mong muèn sö dông tµi nguyªn.
B−íc 4 Yªu cÇu c¸c tæ chøc dù kiÕn sö dông tµi nguyªn h·y chØ ra viÖc sö dông cña hä sÏ
¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn tµi nguyªn.
B−íc 5 Göi c¸c th«ng tin nµy ®Õn tÊt c¶ nh÷ng ng−êi sö dông tµi nguyªn vµ x¸c ®Þnh c¸c
m©u thuÉn hay thiÖt h¹i cña viÖc sö dông.
B−íc 6 X©y dùng ph−¬ng ph¸p gi¶i quyÕt c¸c t×nh tr¹ng m©u thuÉn, bao gåm c¸c ho¹t
®éng kh«ng m©u thuÉn víi viÖc sö dông bÒn v÷ng
B−íc 7 ThiÕt lËp tiªu chuÈn kiÓm tra chÊt l−îng (vÝ dô nh− tiªu chuÈn hay chuÈn) ®Ó ®¶m
b¶o cho tµi nguyªn kh«ng bÞ ph¸ ho¹i do c¸c dù kiÕn sö dông.
B−íc 8 Thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ®Ó b¶o ®¶m cã thÓ ®¹t ®−îc viÖc kiÓm tra chÊt
l−îng.
Th«ng th−êng nhiÒu yÕu tè sinh th¸i ®−îc tÝnh ®Õn, vÝ dô sù tho¸i ho¸ chÊt l−îng n−íc,
sù xãi mßn líp ®Êt mÆt, vµ gi¶m sù ®a d¹ng cña c¸c loµi c¸ lµ ®Òu do c¸c ho¹t ®éng sö
dông ®Êt. C¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng còng lµ ®a chiÒu, c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ vµ x· héi lµ mét
phÇn cña c¸c vÊn ®Ò ®ã.
C¸c viÖc lµm th−êng xuyªn vµ ®Òu ®Æn lµ cÇn thiÕt tr−íc khi thu nhËn ®−îc kiÕn thøc
khoa häc tho¶ ®¸ng. Mét chÝnh s¸ch tèt vÒ qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i tr−êng tæng hîp
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 15
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
®Ó cho khi cã sù ®e do¹ vÒ sù ph¸ ho¹i nghiªm träng kh«ng thÓ ®¶o ng−îc. Khi cã sù
®e do¹ nghiªm träng, viÖc thiÕu kiÕn thøc khoa häc kh«ng thÓ lµ lý do chÊp nhËn ®−îc
cho viÖc lµm chËm trÔ trong c¸c kÕ ho¹ch hµnh ®éng.
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 16
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
Bµi 3: Nh÷ng c¶n trë ®èi víi qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i
tr−êng tæng hîp trªn l−u vùc s«ng Mª C«ng
C¸c néi dung vµ yªu cÇu cña qu¶n lý Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng Tæng hîp
(QLTN&MTTH) lµ ®iÒu lý t−ëng mµ tÊt c¶ c¸c n−íc cã thÓ hy väng vµo mét ngµy nµo
®ã hä cã thÓ ®¹t ®−îc trong c¸c chiÕn l−îc qu¶n lý tµi nguyªn. Trong thùc tiÔn, cã rÊt
nhiÒu c¶n trë cßn tån t¹i ®èi víi viÖc thiÕt lËp vµ thùc hiÖn QLTN&MTTH trong c¸c
n−íc thuéc h¹ l−u vùc s«ng Mª C«ng còng nh− c¸c n−íc kh¸c trªn thÕ giíi. Nh÷ng c¶n
trë nµy cã thÓ d−íi d¹ng sù kh«ng ch¾c ch¾n vÒ khoa häc, c¸c rµng buéc vÒ kinh tÕ,
rµng buéc vÒ thÓ chÕ hoÆc c¸c rµng buéc vÒ v¨n ho¸ vµ x· héi.
Khoa häc vµ kü thuËt
C¸c quan ®iÓm khoa häc vµ chuyªn gia lµ tiÒn ®Ò ®Ó ra nh÷ng quyÕt ®Þnh qu¶n lý bÒn
v÷ng vÒ m«i tr−êng. Tuy nhiªn, tËp trung qu¸ hÑp vµo kÕt qu¶ cña c¸c sù thö nghiÖm
c¸c gi¶ thuyÕt vµ ph©n tÝch sè liÖu cã thÓ ®¸nh gi¸ thÊp c¸c c«ng cô quan träng kh¸c, vÝ
dô nh− c¸c quan ®iÓm cña c«ng chóng hay kiÕn thøc cæ truyÒn vÒ hÖ sinh th¸i vµ tµi
nguyªn. Nh− chóng ta ®· th¶o luËn trong phÇn kh«ng ch¾c ch¾n, chÝnh s¸ch qu¶n lý tµi
nguyªn tèt ph¶i nhËn thøc ®−îc vµ ph¶i cã gi¶i ph¸p ®Ó kh¾c phôc c¸c h¹n chÕ vÒ khoa
häc.
Khoa häc cã mét vµi h¹n chÕ quan träng mµ cÇn
®−îc xem xÐt trong toµn bé qu¸ tr×nh thùc hiÖn vµ
®¸nh gi¸ kÕ ho¹ch qu¶n lý tµi nguyªn tæng hîp. Kü
thuËt hiÖn nay cña thÕ giíi ®ang t¨ng nhanh vÒ
chuyªn m«n ho¸, c¶ khoa häc vµ kü thuËt lµ nh÷ng
lÜnh vùc ®−îc ®¬n gi¶n ho¸, vµ chóng lµ tiÒn ®Ò cho
®a sè c¸c kü thuËt tiªn tiÕn. ViÖc ®¬n gi¶n cho phÐp
t¸ch c¸c vÊn ®Ò phøc t¹p thµnh c¸c biÕn riªng rÏ, vµ
mçi mét biÕn cã thÓ ®−îc kiÓm nghiÖm. Trong khi
cã thÓ ®¹t ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt chÝnh x¸c vÒ ®Æc tÝnh cña mçi mét biÕn, th× tæng ¶nh
h−ëng cña tÊt c¶ c¸c biÕn vµ ¶nh h−ëng qua l¹i cña c¸c biÕn ®«i khi bÞ bá qua.
Sù tin cËy thuÇn tuý vµo khoa häc còng g©y rñi ro lµ lµm cho céng ®ång kh«ng ñng hé
ph−¬ng thøc qu¶n lý thÝch hîp. Trong khi lÊy gi¸ trÞ khoa häc lµ c¬ së, viÖc thùc hiÖn
thµnh c«ng c¸c chÝnh s¸ch tµi nguyªn phô thuéc rÊt nhiÒu vµo sù phï hîp cña chóng
víi t×nh c¶m cña c«ng chóng. Tuy nhiªn, viÖc më réng vò ®µi c«ng chóng sÏ dÉn ®Õn
kÕt qu¶ lµ thiÕu tù tin trong giíi kü thuËt chuyªn m«n vµ nhu cÇu lín h¬n cho sù tham
gia cña céng ®ång trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh. V× thÕ, sù hç trî cña khoa häc sÏ
kh«ng cßn ®−îc sù t¸n thµnh cña c«ng chóng.
Nh÷ng thùc tiÔn khoa häc cæ truyÒn còng cã nh÷ng h¹n chÕ trong gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò
ë møc ®é hÖ sinh th¸i chØ xÐt ®Õn gãc ®é kü thuËt. ThÝ dô, viÖc chÈn ®o¸n khoa häc
tuyÖt ®èi vÒ søc khoÎ cña hÖ sinh th¸i lµ kh«ng cã høa hÑn cao, ®Æc biÖt lµ trong c¸c
vïng n−íc phøc t¹p vµ réng lín. Ph−¬ng ph¸p kü thuËt cæ truyÒn ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 17
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
m«i tr−êng cña mét vïng b»ng c¸ch so s¸nh c¸c ®iÒu kiÖn t¹i khu vùc quan t©m víi c¸c
®iÒu kiÖn cña c¸c khu vùc ch−a chÞu sù t¸c ®éng hoÆc c¸c vïng t−¬ng tù. Nh÷ng kü
thuËt nµy ®· rÊt h÷u hiÖu trong viÖc ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn cña mét vÞ trÝ cô thÓ riªng
biÖt, vÝ dô nh− sù vËn hµnh cña x−ëng c−a, vµ khai kho¸ng. Tuy nhiªn, kü thuËt nµy rÊt
khã sö dông trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸c vïng n−íc hoÆc lµ cho c¸c lo¹i hÖ sinh th¸i kh¸c,
do mét sè lý do d−íi ®©y:
• Khã t×m ®−îc c¸c khu vùc mµ ch−a bÞ con ng−êi chi phèi ho¹t ®éng ®Ó dïng lµm
tham kh¶o
• Cã rÊt nhiÒu kh¶ n¨ng cã nhiÒu nguån gèc g©y t¸c ®éng ®Õn sù thay ®æi cña hÖ sinh
th¸i tù nhiªn
• HiÓu biÕt h¹n chÕ vÒ hÖ sinh th¸i vµ ¶nh h−ëng cña con ng−êi.
Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ thø hai lµ sö dông c¸c loµi chØ thÞ nh− mét biÖn ph¸p ®¹i diÖn ®Ó
®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng m«i tr−êng, vÝ dô nh− n−íc. Tuy nhiªn, b»ng viÖc ®o ®¹c c¸c thµnh
phÇn riªng rÏ cña hÖ thèng, v× thÕ chóng cã h¹n chÕ trong viÖc ®¸nh gi¸ hÖ sinh th¸i
mét c¸ch tæng thÓ. ViÖc thiÕu sè liÖu quan tr¾c trong thêi gian dµi lµm cho rÊt khã gi¶i
®o¸n c¸c kÕt qu¶ vµ x¸c ®Þnh khi nµo th× c¸c ¶nh h−ëng lµ ®¸ng kÓ.
Khoa häc tæng hîp lµ cÇn thiÕt trong qu¶n lý tµi nguyªn ®Ó ®−a nh÷ng kiÕn thøc míi
vµo trong nh÷ng bèi c¶nh lín h¬n, mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®ã lµ c¸c h−íng dÉn trong
ra quyÕt ®Þnh sö dông tµi nguyªn. §«i khi sù kÕt hîp gi÷a c¸c bé m«n khoa häc kh¸c
nhau rÊt khã cã thÓ ®¹t ®−îc, v× c¸c chuyªn gia trong mét bé m«n (vÝ dô nh− nhµ ho¸
häc) c¶m thÊy kh«ng tho¶i m¸i khi lµm viÖc víi chuyªn gia cña bé m«n kh¸c (vÝ dô
nh− thuû s¶n hoÆc sinh th¸i). Ngoµi ra, ®«i khi c¸c chuyªn gia cña mét lÜnh vùc cã thÓ
gÆp ph¶i vÊn ®Ò trong viÖc x¸c ®Þnh b»ng chøng tõ c¸c ngµnh kh¸c lµ ®¸ng tin cËy hay
kh«ng. Trong QLTN&MTTH, ph¶i bao giê còng cã thÓ ®¹t ®−îc sù hµi hoµ toµn diÖn
cho tÊt c¶ c¸c bé m«n kü thuËt, nh−ng chóng ph¶i lµ môc tiªu khi x©y dùng chiÕn l−îc
qu¶n lý tµi nguyªn.
Kinh tÕ
Nh÷ng c¶n trë ®èi víi QLTN&MTTH lµ rÊt nhiÒu, v× QLTN&MTTH cÇn thêi gian dµi,
vµ thêi gian cã nghÜa lµ tiÒn. NhiÒu c¬ quan chÝnh phñ vµ c¸c tæ chøc trªn l−u vùc s«ng
Mª C«ng kh«ng thÓ cã thêi gian cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn mét ch−¬ng tr×nh qu¶n lý tµi
nguyªn tæng hîp dµi h¹n.
Ngoµi ra, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn trªn l−u vùc mong muèn ®¹t tíi nh÷ng tiªu chuÈn
cuéc sèng hiÖn cã nh− trong nh÷ng n−íc ®· ph¸t triÓn, nh− Ch©u ¢u vµ B¾c Mü. §©y
lµ mét môc ®Ých kinh tÕ cã thÓ hiÓu ®−îc hoµn toµn. Tuy nhiªn, sù khai th¸c ng¾n h¹n,
víi c−êng ®é cao c¸c tµi nguyªn tù nhiªn kh«ng thÓ ®−îc xem lµ ph−¬ng thøc duy nhÊt
®Ó ®¹t ®−îc môc tiªu nµy. B¾c Mü vµ Ch©u ¢u ch¾c ch¾n ®· cã nh÷ng cam kÕt vÒ tµi
nguyªn thiªn nhiªn mµ kh«ng nh»m b¶o vÖ sù phong phó vµ b¶o tån gen cña nh÷ng tµi
nguyªn. Ngoµi ra, sù « nhiÔm cña vµi tµi nguyªn v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch chÊt
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 18
Qu¶n lý Tæng hîp Tµi nguyªn n−íc vµ M«i tr−êng
th¶i d· lµm xuèng cÊp l©u dµi cña nh÷ng tµi nguyªn ®ã. NhiÒu vïng cña l−u vùc s«ng
Mª C«ng cßn ch−a bÞ xuèng cÊp nghiªm träng. Nh©n d©n trªn l−u vùc nªn thËn träng
h¬n vÒ nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm cña c¸c n−íc ph¸t triÓn vµ kh«ng lÆp l¹i nh÷ng sai
lÇm trong viÖc sö dông tµi nguyªn cña m×nh.
T−¬ng tù nh− nhiÒu n−íc ph¸t triÓn, c¸c n−íc ven s«ng cã thÓ nhËn thÊy rÊt khã ®¹t
®−îc lîi nhuËn cao tõ viÖc thu ho¹ch nhiÒu trong thêi gian ng¾n. Lîi tøc trong khai
th¸c rõng ch¾c ch¾n sÏ cao h¬n nhiÒu nÕu nh− cã thÓ thu ho¹ch trong thêi gian dµi vµ
®Ó cho hÖ sinh th¸i cã thêi gian håi phôc do t¸c ®éng cña chÆt ®èn gç. Ngoµi ra, c¸c
biÖn ph¸p b¶o vÖ nh− kiÓm so¸t xãi mßn vµ trång rõng cho c¸c vïng bÞ chÆt ®èn còng
sÏ tèn kÐm. C¸c chÝnh phñ, nh÷ng nhµ qu¶n lý m«i tr−êng vµ nh©n d©n c¸c n−íc ven
s«ng cÇn ph¶i quyÕt ®Þnh r»ng viÖc bæ sung vèn trong qu¶n lý tµi nguyªn tù nhiªn kh«n
ngoan lµ ®iÒu mµ hä tù nguyÖn lµm.
ThÓ chÕ
Nh÷ng hµng rµo thÓ chÕ ®èi víi QLTNN&MTTH trªn h¹ l−u vùc s«ng Mª C«ng
th−êng lµ do sù kh«ng t−¬ng thÝch vÒ chÝnh trÞ vµ quy tr×nh vµ −u tiªn cña chÝnh phñ.
Trªn thùc tÕ, c¸c h¹n chÕ vÒ mÆt thÓ chÕ nµy lµ phæ biÕn ®èi víi nhiÒu chÝnh phñ, cho
dï lµ n−íc ph¸t triÓn hay n−íc ®ang ph¸t triÓn. LuËt ph¸p th−êng lµ manh món, víi
nh÷ng c¬ quan chÝnh phñ vµ c¸c Vô kh¸c nhau qu¶n lý nh÷ng khu vùc tµi nguyªn kh¸c
nhau, nh− ®éng vËt hoang d·, c¸ hoÆc rõng.
ViÖc ph©n chia cña chÝnh phñ theo lÜnh vùc tµi nguyªn, l·nh thæ, vµ møc ®é tËp trung
nghiªng h¬n vÒ nhiÖm vô chÝnh trÞ mµ Ýt liªn quan ®Õn c¸c nhu cÇu sinh th¸i. Xem xÐt
mét c¸ch ®éc lËp d−íi nh÷ng nhiÖm vô t−¬ng ®èi hÑp, mçi c¬ quan chÞu tr¸ch nhiÖm ®Ó
gi¶i quyÕt nh÷ng khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh cña mét vÊn ®Ò. V× c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ
¶nh h−ëng tíi h¬n mét lo¹i tµi nguyªn mét c¸ch trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, øng phã víi
nh÷ng vÊn ®Ò trong nh÷ng thÓ chÕ truyÒn thèng th−êng dÉn ®Õn kÕt qu¶ lµ chuyÓn vÊn
®Ò tõ mét khÝa c¹nh nµy cña m«i tr−êng ®Õn mét vÊn ®Ò kh¸c, vµ t¹o nªn nh÷ng vÊn ®Ò
míi. Còng x¶y ra t−¬ng tù cho nh÷ng lÜnh vùc qu¶n lý kh¸c. Kh«ng cã c¬ chÕ nµo tån
t¹i ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®Æc biÖt n»m ngoµi khung ®· x¸c ®Þnh hoÆc lµ ®Ó gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan réng h¬n v−ît qu¸ mét vïng tµi nguyªn ®¬n lÎ hoÆc ¶nh
h−ëng nhiÒu vïng qu¶n lý. H¬n n÷a, mét chiÕn l−îc qu¶n lý nh− vËy th−êng thiÕu mét
quy tr×nh ®Ó gi¶i quyÕt cho c¸c ¶nh h−ëng tÝch luü hoÆc céng h−ëng.
Víi viÖc qu¶n lý tµi nguyªn manh món, viÖc thu thËp sè liÖu cã thÓ lµ thõa, c¬ chÕ
thÝch hîp cho viÖc chia sÎ th«ng tin cã thÓ kh«ng tån t¹i. KÕt qu¶ lµ mçi tµi nguyªn ®−-
îc qu¶n lý t−¬ng ®èi ®éc lËp. BÊt kú nh÷ng vÊn ®Ò hoÆc nh÷ng qu¸ tr×nh sinh th¸i nµo
mµ n»m bªn ngoµi nh÷ng vïng qu¶n lý chuÈn cã thÓ bÞ lê ®i. Ngoµi ra, mét c¬ quan
chÝnh phñ cã thÓ ®−îc giao nhiÖm vô thùc thi luËt ph¸p m«i tr−êng, nh−ng cã thÓ c¬
quan nµy kh«ng ®−îc cung cÊp tµi chÝnh hoÆc kü thuËt tho¶ ®¸ng. Nh− vËy, trong khi
nh÷ng chÝnh s¸ch vµ luËt ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng cã thÓ tån t¹i, nh−ng c¸c c¬ quan
thùc hiÖn cã thÓ kh«ng cã hiÖu qu¶.
Nh÷ng mèi quan t©m réng h¬n lµ viÖc qu¶n lý v−ît qu¸ mét loµi ®¬n lÎ hoÆc tµi
nguyªn th−êng bÞ lê ®i. VÝ dô: N−íc th¶i cña mét nhµ m¸y giÊy th¶i vµo s«ng víi nång
®é thµnh phÇn Clo h÷u c¬ nh− dioxins vµ furans cã thÓ ë møc thÊp h¬n tiªu chuÈn chÊt
Uû héi s«ng Mª C«ng - Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng 19
