Phương pháp nghiên cứu khoa học
Tham khảo từ Blog xã h i h c
ộ ọ
1. ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
1.1. Khái ni m đ tài
ệ ề
Đề tài là một hình thức tổ chức NCKH do một người hoặc một nhóm người thực hiện.
Một số hình thức tổ chức nghiên cứu khác không hoàn toàn mang tính chất nghiên cứu
khoa hoc, chẳng hạn như: Chương trình, dự án, đề án. Sự khác biệt giữa các hình thức
NCKH nầy như sau:
* Đề tài: được thực hiện để trả lời những câu hỏi mang tính học thuật, có thể chưa để ý
đến việc ứng dụng trong hoạt động thực tế.
* Dự án: được thực hiện nhằm vào mục đích ứng dụng, có xác định cụ thể hiệu quả về
kinh tế và xã hội. Dự án có tính ứng dụng cao, có ràng buộc thời gian và nguồn lực.
* Đề án: là loại văn kiện, được xây dựng để trình cấp quản lý cao hơn, hoặc gởi cho
một cơ quan tài trợ để xin thực hiện một công việc nào đó như: thành lập một tổ chức;
tài trợ cho một hoạt động xã hội, ... Sau khi đề án được phê chuẩn, sẽ hình thành
những dự án, chương trình, đề tài theo yêu cầu của đề án.
* Chương trình: là một nhóm đề tài hoặc dự án được tập hợp theo một mục đích xác
định. Giữa chúng có tính độc lập tương đối cao. Tiến độ thực hiện đề tài, dự án trong
chương trình không nhất thiết phải giống nhau, nhưng nội dung của chương trình thì
phải đồng bộ.
1.2. Đ i t ng nghiên ứ
ố ượ c u và ph m vi nghiên c u
ạ ứ
* Đối tượng nghiên cứu: là bản chất của sự vật hay hiện tượng cần xem xét và làm rõ
trong nhiệm vụ nghiên cứu.
* Phạm vi nghiên cứu: đối tượng nghiên cứu được khảo sát trong trong phạm vi nhất
định về mặt thời gian, không gian và lãnh vực nghiên cứu.
1.3. M c đích và m c tiêu nghiên ứ
ụ ụ c u
Khi viết đề cương nghiên cứu, một điều rất quan trọng là làm sao thể hiện được mục
tiêu và mục đích nghiên cứu mà không có sự trùng lấp lẫn nhau. Vì vậy, cần thiết để
phân biệt sự khác nhau giữa mục đích và mục tiêu.
* Mục đích: là hướng đến một điều gì hay một công việc nào đó trong nghiên cứu mà
người nghiên cứu mong muốn để hoàn thành, nhưng thường thì mục đích khó có thể đo
lường hay định lượng. Nói cách khác, mục đích là sự sắp đặt công việc hay điều gì đó
được đưa ra trong nghiên cứu. Mục đích trả lời câu hỏi “nhằm vào việc gì?”, hoặc “để
phục vụ cho điều gì?” và mang ý nghĩa thực tiển của nghiên cứu, nhắm đến đối tượng
phục vụ sản xuất, nghiên cứu.
* Mục tiêu: là thực hiện điều gì hoặc hoạt động nào đó cụ thể, rõ ràng mà người nghiên
cứu sẽ hoàn thành theo kế hoạch đã đặt ra trong nghiên cứu. Mục tiêu có thể đo lường
hay định lượng được. Nói cách khác, mục tiêu là nền tảng hoạt động của đề tài và làm
cơ sở cho việc đánh giá kế hoạch nghiên cứu đã đưa ra, và là điều mà kết quả phải đạt
được. Mục tiêu trả lời câu hỏi “làm cái gì?”.
Thí dụ: phân biệt giữa mục đích và mục tiêu của đề tài sau đây.
Đề tài: “Ảnh hưởng của phân N đến năng suất lúa Hè thu trồng trên đất phù sa ven
sông ở Đồng Bằng Sông Cửu Long”.
Mục đích của đề tài: Để tăng thu nhập cho người nông dân trồng lúa.
Mục tiêu của đề tài:
1. Tìm ra được liều lượng bón phân N tối hảo cho lúa Hè thu.
2. Xác định được thời điểm và cách bón phân N thích hợp cho lúa Hè thu.
2. PHƯƠNG PHÁP KHOA HỌC
2.1. Khái ni m
ệ
“Khái niệm” là quá trình nhận thức hay tư duy của con người bắt đầu từ những tri giác
hay bằng những quan sát sự vật hiện thực tác động vào giác quan. Như vậy, “khái
niệm” có thể hiểu là hình thức tư duy của con người về những thuộc tính, bản chất của
sự vật và mối liên hệ của những đặc tính đó với nhau. Người NCKH hình thành các
“khái niệm” để tìm hiểu mối quan hệ giữa các khái niệm với nhau, để phân biệt sự vật
này với sự vật khác và để đo lường thuộc tính bản chất của sự vật hay hình thành khái
niệm nhằm mục đích xây dựng cơ sở lý luận.
2.2. Phán đoán
Trong nghiên cứu, người ta thường vận dụng các khái niệm để phán đoán hay tiên
đoán. Phán đoán là vận dụng các khái niệm để phân biệt, so sánh những đặc tính, bản
chất của sự vật và tìm mối liên hệ giữa đặc tính chung và đặc tính riêng của các sự vật
đó.
2.3. Suy lu n
ậ
Có 2 cách suy luận: suy luận “suy diễn” và suy luận “qui nạp"
2.3.1. Cách suy luận suy diễn
Theo Aristotle, kiến thức đạt được nhờ sự suy luận. Muốn suy luận phải có tiền đề và
tiền đề đó đã được chấp nhận. Vì vậy, một tiền đề có mối quan hệ với kết luận rất rõ
ràng.
Suy luận suy diễn theo Aristotle là suy luận đi từ cái chung tới cái riêng, về mối quan hệ
đặc biệt. Thí dụ về suy luận suy diễn của Aristotle trong Bảng 2.1.
Bảng 2.1 Thí dụ về suy luận suy diễn
Tiền đề chính: Tất cả sinh viên đi học đều đặn
Tiền đề phụ: Nam là sinh viên
Kết luận: Nam đi học đều đặn
2.3.2. Suy luận qui nạp
Vào đầu những năm 1600s, Francis Bacon đã đưa ra một phương pháp tiếp cận khác
về kiến thức, khác với Aristotle. Ông ta cho rằng, để đạt được kiến thức mới phải đi từ
thông tin riêng để đến kết luận chung, phương pháp này gọi là phương pháp qui nạp.
Phương pháp nầy cho phép chúng ta dùng những tiền đề riêng, là những kiến thức đã
được chấp nhận, như là phương tiện để đạt được kiến thức mới. Thí dụ về suy luận qui
nạp trong Bảng 2.2.
Bảng 2.2 Thí dụ về suy luận qui nạp
Tiền đề riêng: Nam, Bắc, Đông và Tây tham dự lớp đều đặn
Tiền đề riêng: Nam, Bắc, Đông và Tây đạt được điểm cao
Kết luận: Sinh viên tham dự lớp đều đặn thì đạt được điểm cao
2.4. C u trúc ủ ươ
ấ c a ph ng pháp lu n nghiên c u khoa h c
ậ ứ ọ
Nghiên cứu khoa học phải sử dụng PPKH: bao gồm chọn phương pháp thích hợp (luận
chứng) để chứng minh mối quan hệ giữa các luận cứ và giữa toàn bộ luận cứ với luận
đề; cách đặt giả thuyết hay phán đoán sử dụng các luận cứ và phương pháp thu thập
thông tin và xử lý thông tin (luận cứ) để xây dựng luận đề.
2.4.1. Luận đề
Luận đề trả lời câu hỏi “cần chứng minh điều gì?” trong nghiên cứu. Luận đề là một
“phán đoán” hay một “giả thuyết” cần được chứng minh. Thí dụ: Lúa được bón quá
nhiều phân N sẽ bị đỗ ngã.
2.4.2. Luận cứ
Để chứng minh một luận đề thì nhà khoa học cần đưa ra các bằng chứng hay luận cứ
khoa học. Luận cứ bao gồm thu thập các thông tin, tài liệu tham khảo; quan sát và thực
nghiệm. Luận cứ trả lời câu hỏi “Chứng minh bằng cái gì?”. Các nhà khoa học sử dụng
luận cứ làm cơ sở để chứng minh một luận đề. Có hai loại luận cứ được sử dụng trong
nghiên cứu khoa học:
• Luận cứ lý thuyết: bao gồm các lý thuyết, luận điểm, tiền đề, định lý, định luật, qui luật
đã được khoa học chứng minh và xác nhận là đúng. Luận cứ lý thuyết cũng được xem
là cơ sở lý luận.
• Luận cứ thực tiễn: dựa trên cơ sở số liệu thu thập, quan sát và làm thí nghiệm.
2.4.3. Luận chứng
Để chứng minh một luận đề, nhà nghiên cứu khoa học phải đưa ra phương pháp để
xác định mối liên hệ giữa các luận cứ và giữa luận cứ với luận đề. Luận chứng trả lời
câu hỏi “Chứng minh bằng cách nào?”. Trong nghiên cứu khoa học, để chứng minh một
luận đề, một giả thuyết hay sự tiên đoán thì nhà nghiên cứu sử dụng luận chứng,
chẳng hạn kết hợp các phép suy luận, giữa suy luận suy diễn, suy luận qui nạp và loại
suy. Một cách sử dụng luận chứng khác, đó là phương pháp tiếp cận và thu thập thông
tin làm luận cứ khoa học, thu thập số liệu thống kê trong thực nghiệm hay trong các loại
nghiên cứu điều tra.
2.5. Ph ng pháp khoa h c
ươ ọ
Phương pháp khoa học (PPKH). Những ngành khoa học khác nhau cũng có thể có
những PPKH khác nhau. Ngành khoa học tự nhiên như vật lý, hoá học, nông nghiệp sử
dụng PPKH thực nghiệm, như tiến hành bố trí thí nghiệm để thu thập số liệu, để giải
thích và kết luận. Còn ngành khoa học xã hội như nhân chủng học, kinh tế, lịch sử…
sử dụng PPKH thu thập thông tin từ sự quan sát, phỏng vấn hay điều tra. Tuy nhiên,
PPKH có những bước chung như: Quan sát sự vật hay hiện tượng, đặt vấn đề và lập
giả thuyết, thu thập số liệu và dựa trên số lịệu để rút ra kết luận (Bảng 2.4). Nhưng vẫn
có sự khác nhau về quá trình thu thập số liệu, xử lý và phân tích số liệu.
Bảng 2.4 Các bước cơ bản trong phương pháp khoa học
Bước Nội dung
1 Quan sát sự vật, hiện tượng
2 Đặt vấn đề nghiên cứu
3 Đặt giả thuyết hay sự tiên đoán
4 Thu thập thông tin hay số liệu thí nghiệm
5 Kết luận
3. THU THẬP TÀI LIỆU VÀ ĐẶT GIẢ THUYẾT
4.1. Tài li u
ệ
4.1.1. Mục đích thu thập tài liệu
Thu thập và nghiên cứu tài liệu là một công việc quan trọng cần thiết cho bất kỳ hoạt
động nghiên cứu khoa học nào. Các nhà nghiên cứu khoa học luôn đọc và tra cứu tài
liệu có trước để làm nền tảng cho NCKH. Đây là nguồn kiến thức quí giá được tích lũy
qua quá trình nghiên cứu mang tính lịch sử lâu dài. Vì vậy, mục đích của việc thu thập
và nghiên cứu tài liệu nhằm:
Giúp cho người nghiên cứu nắm được phương pháp của các nghiên cứu đã thực hiện
trước đây.
Làm rõ hơn đề tài nghiên cứu của mình.
Giúp người nghiên cứu có phương pháp luận hay luận cứ chặt chẻ hơn.
Có thêm kiến thức rộng, sâu về lĩnh vực đang nghiên cứu.
Tránh trùng lập với các nghiên cứu trước đây, vì vậy đở mất thời gian, công sức và tài
chánh.
Giúp người nghiên cứu xây dựng luận cứ (bằng chứng) để chứng minh giả thuyết
NCKH.
4.1.2. Phân loại tài liệu nghiên cứu
Phân loại tài liệu để giúp cho người nghiên cứu chọn lọc, đánh giá và sử dụng tài liệu
đúng với lãnh vực chuyên môn hay đối tượng muốn nghiên cứu. Có thể chia ra 2 loại tài
liệu: tài sơ cấp (hay tài liệu liệu gốc) và tài liệu thứ cấp.
4.1.2.1. Tài liệu sơ cấp
Tài liệu sơ cấp là tài liệu mà người nghiên cứu tự thu thập, phỏng vấn trực tiếp, hoặc
nguồn tài liệu cơ bản, còn ít hoặc chưa được chú giải. Một số vấn đề nghiên cứu có rất
ít tài liệu, vì vậy cần phải điều tra để tìm và khám phá ra các nguồn tài liệu chưa được
biết. Người nghiên cứu cần phải tổ chức, thiết lập phương pháp để ghi chép, thu thập
số liệu.
4.1.2.2. Tài liệu thứ cấp
Loại tài liệu nầy có nguồn gốc từ tài liệu sơ cấp đã được phân tích, giải thích và thảo
luận, diễn giải. Các nguồn tài liệu thứ cấp như: Sách giáo khoa, báo chí, bài báo, tập
san chuyên đề, tạp chí, biên bản hội nghị, báo cáo khoa học, internet, sách tham khảo,
luận văn, luận án, thông tin thống kê, hình ảnh, video, băng cassette, tài liệuvăn thư,
bản thảo viết tay, …
4.1.3. Nguồn thu thập tài liệu
Thông tin thu thập để làm nghiên cứu được tìm thấy từ các nguồn tài liệu sau:
• Luận cứ khoa học, định lý, qui luật, định luật, khái niệm,… có thể thu thập được từ
sách giáo khoa, tài liệu chuyên nghành, sách chuyên khảo, ...
• Các số liệu, tài liệu đã công bố được tham khảo từ các bài báo trong tạp chí khoa học,
tập san, báo cáo chuyên đề khoa học, ….
• Số liệu thống kê được thu thập từ các Niên Giám Thống Kê: Chi cục thống kê, Tổng
cục thống kê, ….
• Tài liệu lưu trữ, văn kiện, hồ sơ, văn bản về luật, chính sách, … thu thập từ các cơ
quan quản lý Nhà nước, tổ chức chính trị xã hội.
• Thông tin trên truyền hình, truyền thanh, báo chí, … mang tính đại chúng cũng được
thu thập, và được xử lý để làm luận cứ khoa học chứng minh cho vấn đề khoa học.
4.2. Gi thuy t
ả ế
4.2.1. Định nghĩa giả thuyết
Giả thuyết là câu trả lời ướm thử hoặc là sự tiên đoán để trả lời cho câu hỏi hay “vấn
đề” nghiên cứu. Chú ý: giả thuyết không phải là sự quan sát, mô tả hiện tượng sự vật,
mà phải được kiểm chứng bằng các cơ sở lý luận hoặc thực nghiệm.
4.2.2. Các đặc tính của giả thuyết
Giả thuyết có những đặc tính sau:
Giả thuyết phải theo một nguyên lý chung và không thay trong suốt quá trình nghiên
cứu.
Giả thuyết phải phù hợp với điều kiện thực tế và cơ sở lý thuyết.
Giả thuyết càng đơn giản càng tốt.
Giả thuyết có thể được kiểm nghiệm và mang tính khả thi.
Một giả thuyết tốt phải thoả mãn các yêu cầu sau:
Phải có tham khảo tài liệu, thu thập thông tin.
Phải có mối quan hệ nhân quả.
Có thể thực nghiệm để thu thập số liệu.
4.2.3. Mối quan hệ giữa giả thuyết và “vấn đề” khoa học
Sau khi xác định câu hỏi hay “vấn đề” nghiên cứu khoa học, người nghiên cứu hình
thành ý tưởng khoa học, tìm ra câu trả lời hoặc sự giải thích tới vấn đề chưa biết (đặt
giả thuyết). Ý tưởng khoa học nầy còn gọi là sự tiên đoán khoa học hay giả thuyết giúp
cho người nghiên cứu có động cơ, hướng đi đúng hay tiếp cận tới mục tiêu cần nghiên
cứu. Trên cơ sở những quan sát bước đầu, những tình huống đặt ra (câu hỏi hay vấn
đề), những cơ sở lý thuyết (tham khảo tài liệu, kiến thức đã có,…), sự tiên đoán và
những dự kiến tiến hành thực nghiệm sẽ giúp cho người nghiên cứu hình thành một cơ
sở lý luận khoa học để xây dựng giả thuyết khoa học.
Thí dụ, khi quan sát thấy hiện tượng xoài rụng trái, một câu hỏi được đặt ra là làm thế
nào để giảm hiện tượng rụng trái nầy (vấn đề nghiên cứu). Người nghiên cứu sẽ xây
dựng giả thuyết dựa trên cơ sở các hiểu biết, nghiên cứu tài liệu, … như sau: Nếu giả
thuyết cho rằng NAA làm tăng sự đậu trái xoài Cát Hòa Lộc. Bởi vì NAA giống như kích
thích tố Auxin nội sinh, là chất có vai trò sinh lý trong cây giúp tăng sự đậu trái, làm
giảm hàm lượng ABA hay giảm sự tạo tầng rời. NAA đã làm tăng đậu trái trên một số
loài cây ăn trái như xoài Châu Hạng Võ, nhãn …, vậy thì việc phun NAA sẽ giúp cây
xoài Cát Hòa Lộc đậu trái nhiều hơn so với cây không phun NAA.
4.2.4. Cấu trúc của một “giả thuyết”
4.2.4.1. Cấu trúc có mối quan hệ “nhânquả”
Cần phân biệt cấu trúc của một “giả thuyết” với một số câu nói khác không phải là giả
thuyết. Thí dụ: khi nói: “Cây trồng thay đổi màu sắc khi gặp lạnh” hoặc “Tia ánh sáng
cực tím gây ra đột biến”, câu này như là một câu kết luận, không phải là câu giả thuyết.
Đôi khi giả thuyết đặt ra không thể hiện mối quan hệ ướm thử và không thể thực hiện
thí nghiệm để chứng minh. Thí dụ: “tôi chơi vé số, vậy thì tôi sẽ giàu” hoặc “nếu tôi giữ
ấm men bia, vậy thì nhiều hơi gas sẽ sinh ra”.
Cấu trúc của một giả thuyết có chứa quá nhiều “biến quan sát” và chúng có mối quan
hệ với nhau. Khi làm thay đổi một biến nào đó, kết quả sẽ làm thay đổi biến còn lại. Thí
dụ: Cây trồng quang hợp tốt sẽ cho năng suất cao. Có quá nhiều yếu tố ảnh hưởng
đến khả năng quang hợp của cây
Một cấu trúc “giả thuyết” tốt phải chứa đựng “mối quan hệ nhânquả” và thường sử
dụng từ ướm thử “có thể”.
Thí dụ: giả thuyết “Phân bón có thể làm gia tăng sự sinh trưởng hay năng suất cây
trồng”. Mối quan hệ trong giả thuyết là ảnh hưởng quan hệ giữa phân bón và sự sinh
trưởng hoặc năng suất cây trồng, còn nguyên nhân là phân bón và kết quả là sự sinh
trưởng hay năng suất cây trồng.
4.2.4.2. Cấu trúc “Nếuvậy thì”
Một cấu trúc khác của giả thuyết “Nếuvậy thì” cũng thường được sử dụng để đặt giả
thuyết như sau:
“Nếu” (hệ quả hoặc nguyên nhân) … có liên quan tới (nguyên nhân hoặc hệ quả) …,
“Vậy thì” nguyên nhân đó có thể hay ảnh hưởng đến hệ quả.
Thí dụ: “Nếu vỏ hạt đậu có liên quan tới sự nẩy mầm, vậy thì hạt đậu có vỏ nhăn có
thể không nẩy mầm”.
Một số nhà khoa học đặt cấu trúc này như là sự tiên đoán và dựa trên đó để xây dựng
thí nghiệm kiểm chứng giả thuyết. Thí dụ: Nếu dưỡng chất N có ảnh hưởng đến sự
sinh trưởng của lúa, vậy thì bón phân N có thể làm gia tăng năng suất lúa.
4.2.5. Cách đặt giả thuyết
Điều quan trọng trong cách đặt giả thuyết là phải đặt như thế nào để có thể thực hiện
thí nghiệm kiểm chứng “đúng” hay “sai” giả thuyết đó. Vì vậy, trong việc xây dựng một
giả thuyết cần trả lời các câu hỏi sau:
1. Giả thuyết nầy có thể tiến hành thực nghiệm được không?
2. Các biến hay các yếu tố nào cần được nghiên cứu?
3. Phương pháp thí nghiệm nào (trong phòng, khảo sát, điều tra, bảng câu hỏi, phỏng
vấn, …) được sử dụng trong nghiên cứu?
4. Các chỉ tiêu nào cần đo đạt trong suốt thí nghiệm?
5. Phương pháp xử lý số liệu nào mà người nghiên cứu dùng để bác bỏ hay chấp nhận
giả thuyết?
Một giả thuyết hợp lý cần có các đặc điểm chính sau đây:
• Giả thuyết đặt ra phải phù hợp và dựa trên quan sát hay cơ sở lý thuyết hiện tại (kiến
thức vốn có, nguyên lý, kinh nghiệm, kết quả nghiên cứu tương tự trước đây, hoặc dựa
vào nguồn tài liệu tham khảo), nhưng ý tưởng trong giả thuyết là phần lý thuyết chưa
được chấp nhận.
• Giả thuyết đặt ra có thể làm sự tiên đoán để thể hiện khả năng đúng hay sai (thí dụ,
một tỷ lệ cao những người hút thuốc lá bị chết do ung thư phổi khi so sánh với những
người không hút thuốc lá. Điều này có thể tiên đoán qua kiểm nghiệm).
• Giả thuyết đặt ra có thể làm thí nghiệm để thu thập số liệu, để kiểm chứng hay chứng
minh giả thuyết (đúng hay sai).
Tóm lại, giả thuyết đặt ra dựa trên sự quan sát, kiến thức vốn có, các nguyên lý, kinh
nghiệm trước đây hoặc dựa vào nguồn tài liệu tham khảo, kết quả nghiên cứu tương tự
trước đây để phát triển nguyên lý chung hay bằng chứng để giải thích, chứng minh câu
hỏi nghiên cứu. Xét về bản chất logic, giả thuyết được đặt ra từ việc xem xét bản chất
riêng, chung của sự vật và mối quan hệ của chúng hay gọi là quá trình suy luận. Quá
trình suy luận là cơ sở hình thành giả thuyết khoa học.
Thí dụ: khi quan sát sự nẩy mầm của các hạt đậu hoặc dựa trên các tài liệu nghiên cứu
khoa học người nghiên cứu nhận thấy ở hạt đậu bình thường, hạt no, vỏ hạt bóng láng
thì nẩy mầm tốt và đều (đây là một kết quả được biết qua lý thuyết, tài liệu nghiên cứu
trước đây,…). Như vậy, người nghiên cứu có thể suy luận để đặt ra câu hỏi đối với các
hạt đậu có vỏ bị nhăn nheo thì nẩy mầm như thế nào? (Đây là câu hỏi). Giả thuyết
được đặt ra là “Nếu sự nẩy mầm của hạt đậu có liên quan tới vỏ hạt, vậy thì hạt đậu có
vỏ nhăn có thể không nẩy mầm”. Đây là một giả thuyết mà có thể dễ dàng làm thí
nghiệm để kiểm chứng.
4.2.6. Kiểm chứng giả thuyết qua so sánh giữa tiên đoán với kết quả thí nghiệm
Bên cạnh việc kiểm nghiệm, một yếu tố quan trọng là đánh giá sự tiên đoán. Nếu như
sự tiên đoán được tìm thấy là không đúng (dựa trên kết quả hay bằng chứng thí
nghiệm), người nghiên cứu kết luận rằng giả thuyết (một phần giả thuyết) “sai” (nghĩa
là bác bỏ hay chứng minh giả thuyết sai). Khi sự tiên đoán là đúng (dựa trên kết quả
hay bằng chứng thí nghiệm), kết luận giả thuyết là “đúng”.
Thường thì các nhà khoa học vận dụng kiến thức để tiên đoán mối quan hệ giữa biến
độc lập và biến phụ thuộc. Thí dụ: giả thuyết đặt ra trên sự tiên đoán là “Nếu gia tăng
phân bón, làm gia tăng năng suất, vậy thì các cây đậu được bón phân nhiều hơn sẽ cho
năng suất cao hơn”. Nếu sự tiên đoán không dựa vào kiến thức khoa học, tài liệu
nghiên cứu đã làm trước đây thì sự tiên đoán có thể vượt ra ngoài kết quả mong muốn
như thí dụ ở Hình 4.1: Đáp ứng của năng suất theo liều lượng phân N cung cấp ở cây
đậu
Copyright by webtailieu.net