PHẦN 1 LÝ THUYẾT CHƯƠNG 2 QUẦN THỂ SINH HỌC
Trong chương nà, chúng ta nghiên cứu sinh thái học ở mức độ cao hơn cá thể, đó là mức độ quần thể. Mức độ tổ chức này có những đặc trưng sinh thái học không thể tìm thấy ở các cá thể đơn lẻ, chúng một mặt thể hiện mối quan hệ giữa các cá thể trong quần thể, mặt khắc là quan hệ giữa quần thể và ngoại cảnh, và chính những mối quan hệ ấy quyết định sự biến động số lượng các cá thể trong quần thể......
Ch−¬ng hai
QuÇn thÓ sinh vËt
Néi dung
Trong ch−¬ng nµy, chóng ta nghiªn cøu sinh th¸i häc ë møc ®é cao h¬n c¸ thÓ, ®ã lµ møc ®é
quÇn thÓ. Møc ®é tæ chøc nµy cã nh÷ng ®Æc tr−ng sinh th¸i häc kh«ng thÓ t×m thÊy ë c¸c c¸ thÓ
®¬n lÎ, chóng mét mÆt thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ, mÆt kh¸c lµ quan hÖ
gi÷a quÇn thÓ vµ ngo¹i c¶nh, vµ chÝnh nh÷ng mèi quan hÖ Êy quyÕt ®Þnh sù biÕn ®éng sè l−îng
c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ.
C¸c néi dung sau ®©y sÏ ®−îc ®Ò cËp trong ch−¬ng 2:
Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i quÇn thÓ
MËt ®é quÇn thÓ
Thµnh phÇn tuæi vµ giíi tÝnh cña quÇn thÓ
Sù ph©n bè c¸ thÓ trong quÇn thÓ
Tû lÖ sinh s¶n vµ møc tö vong
BiÕn ®éng sè l−îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ
Môc tiªu
Sau khi häc xong ch−¬ng nµy, sinh viªn cÇn:
N¾m ®−îc kh¸i niÖm thÕ nµo lµ quÇn thÓ
M« t¶ ®−îc c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña quÇn thÓ
Ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a t¸c ®éng cña nh©n tè sinh th¸i lªn quÇn
thÓ vµ t¸c ®éng cña nh©n tè sinh th¸i lªn c¸c c¸ thÓ ®¬n lÎ.
Ph©n tÝch ®−îc c¬ chÕ duy tr× tr¹ng th¸i c©n b»ng cña c¸c quÇn thÓ sinh vËt.
1. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i quÇn thÓ sinh vËt
1.1. Kh¸i niÖm
Theo E.P.Odum (1971), th× quÇn thÓ lµ mét nhãm c¸ thÓ cña mét loµi (hoÆc c¸c
nhãm kh¸c nhau, nh−ng cã thÓ trao ®æi vÒ th«ng tin di truyÒn), sèng trong mét
kho¶ng kh«ng gian x¸c ®Þnh, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh th¸i ®Æc tr−ng cña c¶ nhãm,
chø kh«ng ph¶i cña tõng c¸ thÓ riªng biÖt.
C¸c ®Æc tr−ng ®ã lµ: (1) mËt ®é, (2) tû lÖ sinh s¶n, møc tö vong, (3) ph©n bè cña
c¸c sinh vËt, (4) cÊu tróc tuæi vµ giíi tÝnh, (5) biÕn ®éng sè l−îng quÇn thÓ.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh quÇn thÓ lµ mét qóa tr×nh lÞch sö, qu¸ tr×nh nµy biÓu hiÖn
mèi quan hÖ cña nhãm c¸ thÓ ®èi víi m«i tr−êng xung quanh. Mçi quÇn thÓ cã mét
tæ chøc, mét cÊu tróc riªng. Nh÷ng cÊu tróc nµy biÓu hiÖn c¸c ®Æc tÝnh cña quÇn thÓ.
1.2. Ph©n lo¹i quÇn thÓ
QuÇn thÓ lµ h×nh thøc tån t¹i cña loµi trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m«i tr−êng sèng. Mét
loµi cã thÓ bao gåm rÊt nhiÒu quÇn thÓ. Hay nãi kh¸c ®i, mét loµi bao gåm mét tæ hîp
phøc t¹p nh÷ng tËp hîp nh÷ng sinh vËt mang tÝnh l·nh thæ vµ sinh th¸i ®Æc tr−ng.
TËp hîp c¸c sinh vËt trong loµi mang tÝnh chÊt l·nh thæ kh¸c biÖt lín ®−îc gäi lµ ®¬n vÞ
d−íi loµi. D−íi loµi chiÕm mét phÇn l·nh thæ cña khu ph©n bè cña loµi mang tÝnh chÊt
®Þa lý thèng nhÊt. D−íi loµi l¹i chia thµnh c¸c quÇn thÓ ®Þa lý. C¸c quÇn thÓ ®Þa lý kh¸c
nhau tr−íc hÕt bëi c¸c ®Æc tÝnh vÒ khÝ hËu vµ c¶nh quan vïng ph©n bè. QuÇn thÓ ®Þa lý
l¹i ph©n thµnh nh÷ng quÇn thÓ sinh th¸i. QuÇn thÓ sinh th¸i bao gåm mét tËp hîp c¸
thÓ cïng sinh sèng trªn mét khu vùc nhÊt ®Þnh, ë ®©y mäi nh©n tè ngo¹i c¶nh t−¬ng ®èi
®ång nhÊt, gäi lµ sinh c¶nh (biotop). NÕu sinh c¶nh kh«ng thËt ®ång nhÊt mµ l¹i chia
thµnh nhiÒu khu vùc nhá kh¸c, th× quÇn thÓ l¹i chia thµnh nh÷ng quÇn thÓ yÕu tè sèng
trªn nh÷ng khu vùc nhá cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i kh¸c nhau kÓ trªn.
Trong néi bé quÇn thÓ cña nhiÒu loµi ®éng vËt cßn h×nh thµnh nh÷ng nhãm
®éng vËt (bµy, ®µn...) t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc sö dông nguån sèng còng nh− c¸c ®iÒu
kiÖn ngo¹i c¶nh m«i tr−êng tèt h¬n, vµ tõ ®ã còng h×nh thµnh nh÷ng lèi sèng thÝch
hîp ®Æc tr−ng.
C¸c quÇn thÓ dï ph©n chia ë møc nµo th× chóng còng ph¶i mang nh÷ng ®Æc tÝnh
chung mµ quÇn thÓ cã. C¸c néi dung d−íi ®©y sÏ ®Ò cËp tíi c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña
quÇn thÓ.
2. §Æc ®iÓm vµ nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n cña quÇn thÓ sinh vËt
2.1. MËt ®é quÇn thÓ
MËt ®é quÇn thÓ lµ mét ®¹i l−îng biÓu thÞ sè l−îng cña quÇn thÓ trong mét ®¬n
vÞ kh«ng gian sèng. MËt ®é quÇn thÓ th−êng ®−îc tÝnh b»ng sè l−îng c¸ thÓ hay
sinh khèi cña quÇn thÓ trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch hay thÓ tÝch, vÝ dô: 50 c©y/m2, 3
triÖu vi sinh vËt/cm3 ®Êt, 300 kg c¸/sµo diÖn tÝch mÆt n−íc, v.v...
MËt ®é bao gåm hai lo¹i: mËt ®é th« (®−îc tÝnh b»ng sè l−îng hoÆc sinh khèi
sinh vËt trong tæng kh«ng gian) vµ mËt ®é riªng hay mËt ®é sinh th¸i (®−îc tÝnh
b»ng sè l−îng hoÆc sinh khèi sinh vËt trong diÖn tÝch hay kh«ng gian thùc mµ quÇn
thÓ ®ã chiÕm cø). Hai th«ng sè trªn lu«n thay ®æi theo thêi gian vµ chóng ®«i khi
biÕn ®éng ng−îc chiÒu nhau nh− vÝ dô d−íi ®©y.
MËt ®é sinh th¸i
MËt ®é c¸
MËt ®é th«
§é s©u n−íc (m)
Mùc n−íc
X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X
C¸c th¸ng trong n¨m
H×nh 1. Sù biÕn ®éng mËt ®é sinh th¸i vµ mËt ®é th« cña quÇn thÓ c¸ ë Florida
(Nguån: After Kahl, 1964)
Vµo mïa ®«ng kh« hanh, mùc n−íc h¹ thÊp, sè l−îng c¸ gi¶m m¹nh nªn mËt ®é th«
còng gi¶m. Tuy nhiªn xu thÕ c¸ l¹i sèng tËp trung vµo c¸c khu vùc nhá do ¸p lùc cña ®iÒu
kiÖn m«i sinh vµ cña chim ¨n c¸. V× vËy kh«ng gian thùc mµ c¸ sinh sèng bÞ thu hÑp dÉn ®Õn
mËt ®é sinh th¸i t¨ng lªn.
MËt ®é quÇn thÓ ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n, v× nã quyÕt ®Þnh nhiÒu
®Æc tÝnh kh¸c cña quÇn thÓ. Nã kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn kho¶ng c¸ch kh«ng gian trung
b×nh gi÷a c¸c c¸ thÓ, kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ mµ nã cßn biÓu
thÞ møc ®é t¸c ®éng cña quÇn thÓ ®èi víi quÇn x· nãi chung.
Mçi quÇn thÓ cã mét mËt ®é riªng, mËt ®é Êy phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh− c¸c nh©n
tè m«i tr−êng (nh©n tè v« sinh, nh©n tè h÷u sinh), cÊu tróc néi t¹i cña quÇn thÓ (vÝ dô,
tû lÖ con c¸i cao th× sinh s¶n t¨ng...); m«i tr−êng sèng cña mçi quÇn thÓ cã nh÷ng ®iÒu
kiÖn nhÊt ®Þnh vµ lu«n thay ®æi nªn mËt ®é quÇn thÓ còng biÕn ®æi theo, nghÜa lµ sù
biÕn ®éng sè l−îng cßn biÓu thÞ kh¶ n¨ng thÝch nghi cña quÇn thÓ víi nh÷ng biÕn ®æi
cña ®iÒu kiÖn sèng. Sù biÕn ®éng sè l−îng nµy ë mçi quÇn thÓ ®Òu cã giíi h¹n riªng
cña nã. Giíi h¹n trªn cña mËt ®é ®−îc x¸c ®Þnh bëi dßng n¨ng l−îng trong hÖ sinh th¸i
(b»ng søc s¶n xuÊt), bëi bËc dinh d−ìng cña sinh vËt ®ã còng nh− bëi trÞ sè vµ c−êng
®é trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ.
Mét trong nh÷ng khã kh¨n lín nhÊt gÆp ph¶i khi ®o vµ biÓu thÞ mËt ®é lµ c¸c c¸ thÓ
trong quÇn thÓ th−êng ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu trong kh«ng gian mµ l¹i h×nh thµnh nªn
nh÷ng ®¸m hoÆc nh÷ng tËp ®oµn to nhá kh¸c nhau. V× vËy khi x¸c ®Þnh mËt ®é cÇn
ph¶i chó ý ®Æc biÖt tíi kÝch th−íc vµ sè l−îng ®iÓm quan tr¾c.
§èi víi c¸c tr−êng hîp, khi cÇn biÕt xu thÕ biÕn ®æi cña quÇn thÓ hoÆc khi
kh«ng cã kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh mËt ®é tuyÖt ®èi th× chØ cÇn x¸c ®Þnh sè l−îng t−¬ng
®èi. Bëi vËy, c¸c thuËt ng÷ nh− “rÊt nhiÒu”, “th−êng gÆp”, “hiÕm”... lµ thÝch hîp
nhÊt ®èi víi c¸c tr−êng hîp cã thÓ ®o hoÆc ®¸nh gi¸ b»ng mét chØ tiªu nµo ®ã cã gi¸
trÞ ®Ó so s¸nh.
Ng−êi ta th−êng dïng mét sè ph−¬ng ph¸p sau ®Ó ®¸nh gi¸ mËt ®é:
• KiÓm kª tæng sè: Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc ¸p dông ®èi víi c¸c sinh vËt lín, hoÆc
®èi víi c¸c sinh vËt dÔ nhËn biÕt, hoÆc ®èi víi c¸c sinh vËt sèng thµnh tËp ®oµn.
• Ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu theo diÖn tÝch: Ph−¬ng ph¸p nµy gåm viÖc thèng kª vµ c©n
®ong c¸c sinh vËt trong mét sè khu vùc t−¬ng øng hoÆc trong c¸c mÆt c¾t cã
kÝch th−íc thÝch hîp ®Ó x¸c ®Þnh mËt ®é trong diÖn tÝch nghiªn cøu .
• Ph−¬ng ph¸p ®¸nh dÊu vµ b¾t l¹i: ¸p dông ®èi víi c¸c ®éng vËt hiÕu ®éng hoÆc
c«n trïng. Ng−êi ta b¾t, ®¸nh dÊu vµ th¶ ra mét phÇn nhÊt ®Þnh cña quÇn thÓ, vµ
sau ®ã x¸c ®Þnh tû lÖ c¸c c¸ thÓ ®¸nh dÊu bÞ b¾t l¹i, trªn c¬ së ®ã ®¸nh gi¸ sè
l−îng cña toµn bé quÇn thÓ.
2.2. CÊu tróc tuæi vµ giíi tÝnh cña quÇn thÓ
a) CÊu tróc tuæi
CÊu tróc tuæi cña quÇn thÓ lµ mét ®Æc tÝnh quan träng ¶nh h−ëng ®Õn c¶ kh¶ n¨ng sinh
s¶n vµ møc tö vong cña quÇn thÓ ®ã. Bëi vËy, t−¬ng quan cña c¸c nhãm tuæi kh¸c nhau
trong quÇn thÓ quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng sinh s¶n cña chóng ë thêi ®iÓm hiÖn t¹i vµ cho thÊy
®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi quÇn thÓ ®ã trong t−¬ng lai. Th−êng trong c¸c quÇn thÓ ph¸t
triÓn nhanh th× cã tû lÖ c¸ thÓ non chiÕm −u thÕ; trong c¸c quÇn thÓ æn ®Þnh th× sù ph©n
bè cña c¸c nhãm tuæi t−¬ng ®èi ®ång ®Òu h¬n vµ trong c¸c quÇn thÓ cã sè l−îng ®ang
suy gi¶m th× gåm nhiÒu c¸ thÓ giµ h¬n.
Trong mét quÇn thÓ cã thÓ x¶y ra sù thay ®æi vÒ cÊu tróc tuæi nh−ng sè l−îng cña
chóng l¹i kh«ng biÕn ®æi. Theo Lotka (1925), c¸c quÇn thÓ cã xu thÕ æn ®Þnh vÒ tû lÖ
gi÷a c¸c nhãm tuæi. Khi ®· ®¹t ®−îc møc æn ®Þnh nµy, th× sù biÕn ®éng bÊt th−êng cña
tû lÖ sinh s¶n hoÆc tö vong chØ diÔn ra trong mét thêi gian ng¾n, sau ®ã quÇn thÓ l¹i tù
quay vÒ tr¹ng th¸i æn ®Þnh.
Trong sinh th¸i häc, ng−êi ta th−êng x¸c ®Þnh cÊu tróc tuæi theo ba nhãm c¬ b¶n
lµ (i) tr−íc sinh s¶n, (ii) sinh s¶n vµ (iii) sau sinh s¶n. Thêi gian cña c¸c nhãm tuæi
so víi thêi gian sèng cã sù biÕn ®æi rÊt lín ë c¸c loµi sinh vËt kh¸c nhau. Víi loµi
ng−êi, thêi gian cña ba “tuæi” nµy gÇn b»ng nhau vµ mçi tuæi chiÕm kho¶ng 1/3 thêi
gian sèng. Ng−êi cæ ®¹i cã thêi gian sau sinh s¶n ng¾n h¬n nhiÒu. §èi víi nhiÒu
loµi ®éng vËt vµ thùc vËt cã thêi gian tuæi tr−íc sinh s¶n rÊt dµi. ë mét sè loµi ®éng
vËt, ®iÓn h×nh lµ c«n trïng, thêi gian tuæi tr−íc sinh s¶n rÊt dµi, thêi gian tuæi sinh
s¶n rÊt ng¾n vµ kh«ng cã thêi gian tuæi sau sinh s¶n. Nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh cã thÓ
lÊy ë thiªu th©n vµ ch©u chÊu. ë thiªu th©n (Ephemeridae), Êu trïng ph¸t triÓn kÐo
dµi tõ mét ®Õn vµi n¨m víi 17 tuæi (16 lÇn lét x¸c ë trong n−íc), cßn d¹ng tr−ëng
thµnh cña chóng chØ sèng vÎn vÑn cã mét vµi ngµy. Ch©u chÊu cã chu tr×nh ph¸t
triÓn rÊt dµi, nh−ng cã d¹ng tr−ëng thµnh sèng trong gÇn mét mïa. Râ rµng lµ, khi
ph©n tÝch nh÷ng sè liÖu vÒ cÊu tróc tuæi cÇn ph¶i tÝnh ®Õn thêi gian cña c¸c tuæi sinh
th¸i kh¸c nhau.
C¸c kiÓu th¸p tuæi sinh th¸i
§é tuæi
A B C
Tû lÖ c¸c nhãm tuæi
QuÇn thÓ chuét ®ång
Ph¸t triÓn m¹nh æn ®Þnh
20
Th¸ng tuæi
16
12
8
4
2
0 20 40 60 0 5 10 15
Tû lÖ c¸c nhãm tuæi
H×nh 2. Th¸p tuæi sinh th¸i
H×nh trªn: Ba kiÓu th¸p sinh th¸i thÓ hiÖn sù kh¸c biÖt vÒ tû lÖ sè c¸ thÓ non trong quÇn thÓ (A)
nhiÒu; (B) trung b×nh; (C) Ýt.
H×nh d−íi: Th¸p sinh th¸i cña quÇn thÓ chuét ®ång (Microtus agrestis). PhÝa tr¸i lµ tr¹ng th¸i ph¸t
triÓn bïng næ sè l−îng (theo hµm sè mò); PhÝa ph¶i lµ tr¹ng th¸i quÇn thÓ cã tû lÖ sinh s¶n vµ tö vong
xÊp xØ nhau. (Nguån: Lesiie vµ Ranson, 1940)
Thµnh phÇn tuæi cho biÕt xu h−íng ph¸t triÓn cña quÇn thÓ Êy, v× trong nh÷ng giai
®o¹n nhÊt ®Þnh cña quÇn thÓ th× cã nh÷ng nhãm tuæi chiÕm −u thÕ. §Ó x¸c ®Þnh cÊu
tróc tuæi cña quÇn thÓ, nhÊt thiÕt ph¶i cã sè liÖu vÒ sù ph©n bè theo tuæi thä cña c¸
thÓ vµ nh÷ng dÉn liÖu vÒ tèc ®é ®Æc tr−ng cña sù t¨ng tr−ëng.
Kh¸i niÖm vÒ sù ph©n bè æn ®Þnh cña sinh vËt theo løa tuæi lµ rÊt quan träng.
Nh− trong tr−êng hîp mµ tû lÖ sinh ®Î tèi ®a lµ mét h»ng sè th× tÝnh chÊt cña sù
ph©n bè æn ®Þnh lµ c¬ së ®Ó ®¸nh gi¸ thùc chÊt sù ph©n bè theo dâi ®−îc. §ã cßn lµ
mét h»ng sè gióp chóng ta ph©n tÝch ®−îc sù biÕn ®æi phøc t¹p trong tù nhiªn. Lý
thuyÕt toµn vÑn vÒ quÇn thÓ xuÊt ph¸t tõ chç cho r»ng quÇn thÓ thùc sù lµ mét ®¬n vÞ
sinh häc, cã c¸c h»ng sè sinh häc x¸c ®Þnh vµ cã c¸c giíi h¹n biÕn ®æi x¸c ®Þnh.
b) Thµnh phÇn giíi tÝnh
Thµnh phÇn giíi tÝnh mang ®Æc tÝnh thÝch øng cña quÇn thÓ ®èi víi nh÷ng ®iÒu
kiÖn sèng cña m«i tr−êng vµ ®Ó ®¶m b¶o kh¶ n¨ng còng nh− hiÖu qu¶ sinh s¶n
chung cña c¶ quÇn thÓ.
Trong mét quÇn thÓ ®éng vËt, tû lÖ giíi tÝnh kh¸c nhau ë tõng løa tuæi vµ cã ý
nghÜa rÊt quan träng víi tËp tÝnh sinh dôc cña quÇn thÓ. TËp tÝnh sinh dôc phô thuéc
vµo tû lÖ giíi tÝnh cña c¸c nhãm tuæi tr−ëng thµnh, ®¶m b¶o kh¶ n¨ng sinh s¶n lín
nhÊt. Th−êng tû lÖ giíi tÝnh trong tù nhiªn lµ 1:1, tû lÖ nµy thay ®æi theo nhãm tuæi,
®iÒu kiÖn m«i tr−êng, mïa, vïng ph©n bè ®Þa lý... (vÝ dô, tû lÖ ®ùc/c¸i cña c¸ diÕc ë
hå T©y lµ 37,3% trong khi ë hå Ba BÓ l¹i lµ 20% - Lª Vò Kh«i, 1980). ë nhiÒu loµi
thó nhá vµ c«n trïng, tû lÖ giíi tÝnh nµy cßn thay ®æi tuú thuéc vµo mËt ®é quÇn thÓ,
vµo thêi ®iÓm sè l−îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ cao th× sè c¸ thÓ ®ùc cao h¬n sè c¸ thÓ
c¸i vµ ng−îc l¹i; vµo thêi ®iÓm sè l−îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ thÊp th× sè c¸ thÓ c¸i
l¹i nhiÒu h¬n. Bëi vËy, nhiÒu nhµ sinh th¸i häc ®· cho r»ng, tû lÖ giíi tÝnh lµ mét
ph¶n øng cña quÇn thÓ víi m«i tr−êng ®Ó ®iÒu chØnh sè l−îng.
2.3. Sù ph©n bè c¸ thÓ trong quÇn thÓ
a) Sù ph©n bè kh«ng gian cña quÇn thÓ
C¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ cã thÓ ph©n bè tu©n theo c¸c h×nh thøc sau: (1) ngÉu
nhiªn; (2) ®ång ®Òu; (3) thµnh nhãm (kh«ng cã qui luËt, nh−ng còng kh«ng ph¶i lµ
ngÉu nhiªn).
.. . .. . ...
... ... ...
... ...
. . . . . . .. . ..
..
...
...
... ...
... ..
. . . . . . ...
... ...
... ..
..
. .. ... . ... ...
. . . . . . ....
. ...
... ...
...
. . .A. . . B ... C
.....
.. ... ...
. . . . . . ... ..
.. ..
...
. . . . . . ... ...
...
..
. ..
. . . . . . ..
..
H×nh 3. Ba kiÓu ph©n bè c¬ b¶n cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ
(A) Ph©n bè ®Òu; (B) Ph©n bè ngÉu nhiªn; (C) Ph©n bè nhãm häp.
Sù ph©n bè ®ång ®Òu cã thÓ gÆp ë nh÷ng n¬i mµ gi÷a c¸c c¸ thÓ cã sù c¹nh
tranh rÊt gay g¾t, hoÆc cã m©u thuÉn ®èi kh¸ng (mét sè loµi c«n trïng, c¸ d÷, c©y
®ßi hái ¸nh s¸ng cao...) hoÆc gÆp trong c¸c quÇn thÓ nh©n t¹o, ë ®ã mËt ®é vµ
kho¶ng c¸ch do con ng−êi bè trÝ vµ chñ ®éng ®iÒu khiÓn. KiÓu ph©n bè nµy cã −u
®iÓm næi bËt lµ gióp c¸c c¸ thÓ tËn dông ®−îc c¸c yªu cÇu ngo¹i c¶nh mét c¸ch
thuËn lîi nhÊt.
C©y rõng khi ®¹t tíi ®é cao t−¬ng ®èi víi t¸n t¹o thµnh th¶m che phñ kÝn th×
ph©n bè cña c©y gç lµ t−¬ng ®èi ®ång ®Òu, bëi v× sù c¹nh tranh ¸nh s¸ng ë c¸c c©y
gç rÊt m¹nh nªn chóng cã xu thÕ mäc c¸ch ®Òu nhau. C¸nh ®ång lóa, v−ên c©y ¨n
qu¶, rõng th«ng nh©n t¹o còng lµ nh÷ng vÝ dô rÊt ®Æc tr−ng. C©y bôi ë hoang m¹c
th−êng ph©n bè rÊt ®ång ®Òu gièng nh− ®−îc trång tØa thµnh hµng. Râ rµng, ë ®©y
nguyªn nh©n lµ sù c¹nh tranh m¹nh mÏ (cã thÓ phÇn nµo do tiÕt chÊt kh¸ng sinh) ë
trong m«i tr−êng cã ®é Èm thÊp.
Sù ph©n bè theo nhãm lµ h×nh thÕ ph©n bè th−êng gÆp h¬n. NÕu c¸c c¸ thÓ trong
quÇn thÓ cã xu thÕ h×nh thµnh nhãm víi kÝch th−íc nhÊt ®Þnh (vÝ dô, cÆp ®«i ë ®éng
vËt, nhãm sinh tr−ëng ë thùc vËt ...) th× sù ph©n bè cña c¸c nhãm l¹i cã xu thÕ ph©n
bè ®Òu hoÆc ngÉu nhiªn.
Sù ph©n bè ngÉu nhiªn cã thÓ t×m thÊy trong c¸c m«i tr−êng cã tÝnh ®ång nhÊt
cao vµ sinh vËt kh«ng cã xu thÕ sèng tËp trung. Park (1934) ®· ph¸t hiÖn r»ng, trong
m«i tr−êng thuÇn nhÊt cña m×nh, Êu trïng mät bét nhá th−êng ph©n bè mét c¸ch
ngÉu nhiªn.
Cole (1946), khi nghiªn cøu rÊt nhiÒu ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng ë trong líp
th¶m môc rõng chØ t×m thÊy ë nhÖn lµ cã sù ph©n bè ngÉu nhiªn. Trong c«ng tr×nh
nghiªn cøu kh¸c, Cole cho biÕt r»ng chØ x¸c ®Þnh ®−îc 4 trong sè 44 loµi thùc vËt cã
ph©n bè ngÉu nhiªn. TÊt c¶ c¸c loµi cßn l¹i ®Òu ph©n bè nhãm häp ë møc ®é kh¸c
nhau.
TÝnh chÊt ®Æc tr−ng cña sù ph©n bè ngÉu nhiªn lµ ph−¬ng sai (V) b»ng sè trung
b×nh (m); v× vËy, khi cã sù ph©n bè ngÉu nhiªn V/m = 1; sai sè tiªu chuÈn lín h¬n
trÞ sè trung b×nh (V/m> 1) biÓu thÞ cho ph©n bè theo nhãm; khi V/m < 1 ta cã ph©n
bè ®Òu. Ph−¬ng sai cµng lín h¬n sè trung b×nh bao nhiªu th× sù tËp trung cña nhãm
cµng lín bÊy nhiªu.
Khi nghiªn cøu sù ph©n bè cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ, Allee ®· ®−a ra qui
luËt ph©n bè quÇn tô (aggregation).
b) Qui luËt quÇn tô (nguyªn t¾c Allee)
Quan hÖ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ cã thÓ lµ quan hÖ hç trî hoÆc quan hÖ
®Êu tranh (trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp). Mèi quan hÖ sinh th¸i gi÷a c¸c c¸ thÓ trong quÇn
thÓ b¶o ®¶m cho quÇn thÓ tån t¹i vµ sö dông tèi −u nguån sèng cña m«i tr−êng ®Ó
quÇn thÓ ph¸t triÓn. Quan hÖ hç trî thÓ hiÖn qua hiÖu qu¶ nhãm
Trong phÇn lín c¸c tr−êng hîp, quÇn thÓ sím hay muén ®Òu cã hiÖn t−îng quÇn
tô c¸c c¸ thÓ. Nh÷ng quÇn tô nh− thÕ xuÊt hiÖn cã thÓ do sù kh¸c biÖt côc bé cña c¸c
®iÒu kiÖn m«i tr−êng, do ¶nh h−ëng cña nh÷ng biÕn ®æi thêi tiÕt theo ngµy ®ªm vµ
theo mïa, hoÆc do c¸c qóa tr×nh sinh s¶n. ë ®éng vËt bËc cao, xu h−íng quÇn tô cßn
do sù hÊp dÉn cña hîp quÇn (x· héi) n÷a.
Khi nghiªn cøu sù ph©n bè cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ, Allee (1949) ®· ®−a
ra quy luËt quÇn tô nh− sau : “§é quÇn tô ®em l¹i cùc thuËn cho kh¶ n¨ng sèng vµ
sù sinh tr−ëng cña quÇn thÓ, nã thay ®æi tuú theo loµi vµ phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn
ngo¹i c¶nh”. Nguyªn t¾c nµy ®−îc minh ho¹ b»ng s¬ ®å sau:
(A) ChØ sè sèng sãt gi¶m dÇn theo
kÝch th−íc quÇn thÓ. Sù t¨ng
A B tr−ëng vµ sèng sãt cao nhÊt ë
møc mËt ®é thÊp.
(B) Khi c¸c sinh vËt cã hiÖn t−îng
Møc sèng sãt
quÇn tô l¹i hoÆc cã hiÖp t¸c ®¬n
gi¶n, t¹i mét møc mËt ®é nhÊt
®Þnh sÏ tá ra cã nhiÒu thuËn lîi
nhÊt vµ cã tû lÖ sèng sãt ®¹t cùc
®¹i. (B) cho thÊy sù d− thõa d©n
sè còng nh− d©n sè th−a thít ®Òu
MËt ®é lµ cã h¹i.
H×nh 4. M« pháng
nguyªn lý quÇn tô Allee .
QuÇn tô cã thÓ lµm gia t¨ng sù c¹nh tranh gi÷a c¸c c¸ thÓ v× chÊt dinh d−ìng, thøc
¨n hay kh«ng gian sèng; song, nh÷ng hËu qu¶ kh«ng thuËn lîi ®ã l¹i ®−îc ®iÒu hoµ c©n
b»ng lµ nhê ë chç chÝnh quÇn tô ®· t¹o ®iÒu kiÖn sèng sãt cho c¶ nhãm nãi chung. So
víi nh÷ng c¸ thÓ sèng ®¬n ®éc th× nh÷ng c¸ thÓ sèng tËp hîp thµnh nhãm th−êng cã tû
lÖ chÕt thÊp h¬n khi gÆp ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh«ng thuËn lîi hoÆc khi bÞ c¸c sinh vËt
kh¸c tÊn c«ng. Bëi v× trong nhãm, bÒ mÆt tiÕp xóc cña chóng víi m«i tr−êng theo tû lÖ
khèi th× nhá h¬n, ®ång thêi nhãm cßn cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi vi khÝ hËu hay vi m«i
tr−êng vÒ phÝa cã lîi cho nhãm. Møc ®é quÇn tô (còng nh− mËt ®é tæng sè) mµ trong
®ã cã sù ph¸t triÓn vµ sèng sãt cùc thuËn cña quÇn thÓ thay ®æi theo loµi vµ theo ®iÒu
kiÖn sèng, bëi vËy “d©n c− th−a thít” (hoÆc kh«ng cã quÇn tô) còng nh− sù “d− thõa
d©n sè” ®Òu cã thÓ cã ¶nh h−ëng tíi giíi h¹n chèng chÞu cña sinh vËt.
Nhãm thùc vËt cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng tèt víi sù t¸c ®éng cña giã, h¹n chÕ sù
mÊt n−íc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ h¬n lµ tõng c¸ thÓ riªng biÖt. Song ë nh÷ng thùc vËt
xanh, hËu qu¶ cã h¹i cña sù c¹nh tranh ¸nh s¸ng vµ chÊt dinh d−ìng th−êng rÊt
nhanh chãng vµ −u thÕ h¬n sù nhãm häp. ¶nh h−ëng cã lîi cña sù nhãm häp lªn sù
sèng sãt biÓu hiÖn râ rÖt nhÊt ë ®éng vËt. Ch¼ng h¹n nh− c¸ khi tô tËp thµnh nhãm
cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc liÒu ®éc lín h¬n so víi c¸c c¸ thÓ ®¬n ®éc. HoÆc c¸c c¸ thÓ
ong ë trong tæ hoÆc trong quÇn tô ®¬n gi¶n ®· th¶i vµ duy tr× nhiÖt ®Çy ®ñ cho tÊt c¶
c¸c c¸ thÓ mµ nÕu víi nhiÖt ®é Êy cña m«i tr−êng th× c¸c c¸ thÓ sèng ®¬n ®éc ®· bÞ
chÕt.
Trong c«n trïng, c¸c d¹ng tæ chøc x· héi ph¸t triÓn nhÊt th−êng thÊy ë mèi (bé
c¸nh ®Òu-isoptera) còng nh− ë kiÕn vµ ong (bé c¸nh mµng-Hymenoptera), ë nh÷ng
loµi chuyªn ho¸ cao cã sù ph©n c«ng lao ®éng thµnh ba “®¼ng cÊp” râ rÖt, c¸ thÓ
thùc hiÖn chøc n¨ng sinh s¶n (vÝ dô, ong chóa), c¸c c¸ thÓ ong thî (nhiÖm vô cña
chóng lµ t×m kiÕm thøc ¨n) vµ c¸c c¸ thÓ lÝnh (lµm nhiÖm vô b¶o vÖ ®µn); mçi mét
®¼ng cÊp ®Òu cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i ®Æc tr−ng. VÊn ®Ò hiÖn nay ®ang ®−îc nhiÒu
ng−êi quan t©m lµ x¸c ®Þnh tèi −u cho c¸c quÇn thÓ, c¸c hÖ sinh th¸i (c©y trång,
®éng vËt ch¨n nu«i vµ c¶ cho “quÇn tô thµnh phè” cña con ng−êi n÷a).
H×nh 5. HiÖu øng quÇn tô gÆp ë ®µn ong vµ tr©u rõng
(Tr¸i) §µn ong b¸m dÇy ®Æc trªn bÒ mÆt tæ ®Ó b¶o vÖ nhéng trong ®iÒu kiÖn l¹nh.
(Ph¶i) Tr©u ®ùc ®øng thµnh vßng trßn khi cã tÝn hiÖu nguy hiÓm ®Ó b¶o vÖ cho c¸c con non vµ con
c¸i ®øng phÝa trong.
c) Sù c¸ch li vµ chiÕm cø vïng sèng
Song song víi xu thÕ quÇn tô cña sinh vËt th× hiÖn t−îng c¸c sinh vËt t¸ch ra
khái quÇn thÓ, di c− tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c còng lu«n lu«n x¶y ra. HiÖn t−îng nµy
diÔn ra m¹nh khi quÇn tô ®Èy quÇn thÓ ®Õn t×nh tr¹ng khñng ho¶ng do mËt ®é cao.
Ngay c¶ ë ®iÒu kiÖn b×nh th−êng, trong mét quÇn thÓ, tõng c¸ thÓ hoÆc tõng “gia
®×nh” vÉn cã xu thÕ chiÕm cø mét ph¹m vi l·nh thæ riªng cho m×nh.
Sù c¸ch li lµ hiÖn t−îng cã mét sè c¸ thÓ trong quÇn thÓ t¸ch ra khái quÇn thÓ. Sù
c¸ch li nµy th−êng ®−a ®Õn sù c¸ch li vÒ mÆt sinh th¸i do ®iÒu kiÖn sèng ë nh÷ng n¬i
míi ®Õn kh¸c víi n¬i ë cò. Sù c¸ch li vÒ mÆt sinh th¸i biÓu hiÖn ë ®Æc tÝnh sinh s¶n
kh¸c nhau. VÝ dô, chóng cã thÓ kh¸c nhau vÒ thêi gian ph¸t triÓn cña tõng pha vµo thêi
kú sinh s¶n; do ®ã c¸c c¸ thÓ trong nh÷ng vïng c¸ch li vÒ mÆt sinh th¸i dÇn dÇn sÏ
kh«ng thÓ giao hîp cã hiÖu qu¶ víi c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ cò n÷a. Tõ ®ã mµ h×nh
thµnh nªn nh÷ng nßi sinh häc (biotype)
míi (nßi sinh häc lµ tËp hîp c¸c nhãm c¸
thÓ trong quÇn thÓ sai kh¸c vÒ ®Æc ®iÓm
dinh d−ìng vµ tÝnh chÊt sinh s¶n).
Bªn c¹nh sù c¸ch li sinh th¸i cßn cã
sù c¸ch li ®Þa lý, ®ã lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng
cña nh©n tè ngo¹i c¶nh (khÝ hËu, thæ
nh−ìng...) dÉn tíi sù h×nh thµnh lªn
nh÷ng quÇn thÓ ®Þa lý mµ cã thÓ h×nh
thµnh lªn c¸c loµi phô, c¸c loµi phô nµy
cã thÓ ph¸t triÓn thµnh c¸c loµi míi.
H×nh 6. Sù chiÕm cø vïng sèng cña loµi khØ ró (Alouatta villosa) sèng ë rõng Costa - Rica
Ba nhãm khØ sèng trong ba khu vùc ®−îc biÓu thÞ b»ng nh÷ng h×nh trßn ®Ëm. Vµo buæi s¸ng sím,
tÊt c¶ khØ ®ùc trong ®µn cïng ró lªn om sßm kho¶ng 1 giê. Nhê ®ã c¸c nhãm khØ nhËn biÕt ®−îc vÞ trÝ
cña c¸c nhãm l©n cËn nªn tr¸nh ®−îc c¹nh tranh kh«ng ®¸ng cã do viÖc x©m nhËp l·nh thæ cña nhau.
(Nguån: Emmel, 1973)
Sù c¸ch li nãi chung sÏ lµm gi¶m t×nh tr¹ng c¹nh tranh, t¹o ®iÒu kiÖn duy tr×
n¨ng l−îng vµo nh÷ng thêi kú nguy kÞch, ng¨n ngõa sù d− thõa d©n sè vµ sù c¹n kiÖt
nguån thøc ¨n ë ®éng vËt vµ c¸c ho¹t chÊt sinh häc, n−íc vµ ¸nh s¸ng ë thùc vËt.
Nãi c¸ch kh¸c, tÝnh l·nh thæ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ®iÒu chØnh sè l−îng quÇn thÓ
ë møc thÊp h¬n so víi møc b·o hoµ. HiÖu qu¶ cña hiÖn t−îng c¸ch li vïng sèng
®−îc m« t¶ trong vÝ dô vÒ loµi khØ ró nh− ë H×nh 6.
Mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn thÓ ®−îc thùc hiÖn nhê sù ph¸t t¸n vµ di c− tõ n¬i
nµy qua n¬i kh¸c cña c¸c c¸ thÓ cña quÇn thÓ. §iÒu nµy cã ý nghÜa sinh häc rÊt lín:
t¹o ®iÒu kiÖn cho giao phèi xa, tr¸nh sù giao phèi ®ång huyÕt, ®iÒu chØnh sè l−îng
quÇn thÓ, ph©n bè l¹i c¸c c¸ thÓ cña quÇn thÓ t−¬ng øng víi nguån sèng, t¹o ®iÒu
kiÖn cho sù më réng vïng ph©n bè cña loµi.
QuÇn tô gia t¨ng sù c¹nh tranh nh−ng ®ång thêi còng t¹o nªn rÊt nhiÒu −u thÕ. Sù
c¸ch li (sù c¸ch ly c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ) ®· lµm gi¶m bít sù c¹nh tranh, nh−ng
ch¾c ch¾n sÏ dÉn tíi lµm mÊt tÝnh −u thÕ ®¶m b¶o cho d¹ng sèng theo nhãm. Trong qu¸
tr×nh tiÕn ho¸, cÊu tróc ®¶m b¶o cho sù −u thÕ l©u dµi ®èi víi ®êi sèng cña tõng loµi sÏ
®−îc duy tr× l©u nhÊt.
Trong c¸c quÇn thÓ tù nhiªn, chóng ta lu«n lu«n b¾t gÆp c¶ hai xu thÕ quÇn tô
vµ c¸ch li. Trong c¸c quÇn thÓ cña mét sè loµi cã thÓ thÊy chóng kÕ tiÕp nhau vµ nh−
vËy, chóng ®· tËn dông −u thÕ cña c¶ hai h×nh thøc trªn. Ngoµi ra, c¸c c¸ thÓ kh¸c
nhau vÒ tuæi vµ giíi tÝnh cã thÓ cã c¸ch sèng kh«ng gièng nhau ngay trong cïng
mét mïa (vÝ dô, c¸c c¸ thÓ tr−ëng thµnh biÓu hiÖn tÝnh l·nh thæ, cßn c¸c c¸ thÓ non
l¹i tËp hîp thµnh nhãm).
2.4. Tû lÖ sinh ®Î vµ tû lÖ sèng sãt
a) Tû lÖ sinh ®Î
Sù t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña 2 qu¸ tr×nh: sinh s¶n
vµ tö vong. Ngoµi ra, nã cßn phô thuéc vµo mét sè qu¸ tr×nh kh¸c nh− sù ph¸t t¸n,
di c− cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ.
Tû lÖ sinh ®Î biÓu thÞ tÇn sè xuÊt hiÖn c¸c c¸ thÓ míi cña bÊt kú sinh vËt nµo, nã
kh«ng phô thuéc vµo ph−¬ng thøc sinh s¶n (kh«ng phô thuéc vµo ®Î con, në trøng,
nÈy mÇm hay ph©n chia tÕ bµo).
Tû lÖ sinh ®Î tèi ®a (tû lÖ sinh ®Î tuyÖt ®èi hay tû lÖ sinh ®Î sinh lý) - lµ sù h×nh
thµnh sè l−îng c¸c c¸ thÓ con ch¸u víi kh¶ n¨ng tèi ®a theo lý thuyÕt ë trong ®iÒu
kiÖn lý t−ëng (khi kh«ng cã c¸c nh©n tè sinh th¸i giíi h¹n vµ sù sinh s¶n chØ bÞ giíi
h¹n bëi c¸c nh©n tè sinh lý); ®èi víi quÇn thÓ ®¹i l−îng nµy lu«n æn ®Þnh. Trªn thùc
tÕ tû lÖ nµy rÊt Ýt gÆp hoÆc kh«ng tån t¹i l©u, nh−ng nã vÉn ®−îc quan t©m do hai
nguyªn nh©n:
• Tû lÖ sinh ®Î tèi ®a lµ tiªu chuÈn ®Ó so s¸nh víi tû lÖ sinh ®Î thùc tÕ, nã lµ th−íc
®o sù ®èi kh¸ng cña m«i tr−êng c¶n trë sù ho¹t ®éng cña tiÒm n¨ng sinh häc.
• Lµ ®¹i l−îng kh«ng ®æi, tû lÖ sinh ®Î tèi ®a ®−îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh vµ dù ®o¸n
tèc ®é gia t¨ng cña quÇn thÓ.
ThuËt ng÷ tû lÖ sinh ®Î sinh th¸i hay tû lÖ sinh ®Î thËt hoÆc ®¬n gi¶n h¬n lµ “tû
lÖ sinh ®Î”, biÓu thÞ sù gia t¨ng cña quÇn thÓ trong c¸c ®iÒu kiÖn thùc tÕ hay ®Æc
tr−ng cña m«i tr−êng. §¹i l−îng nµy biÕn ®æi phô thuéc vµo kÝch th−íc, thµnh phÇn
cña quÇn thÓ vµ c¸c ®iÒu kiÖn vËt lý cña m«i tr−êng vµ th−êng thÊp h¬n rÊt nhiÒu so
víi tû lÖ sinh ®Î tèi ®a. VÝ dô, ®èi víi chuét b¹ch khi cßn sung søc, khi ®−îc nu«i
bæ sung b»ng c¸c lo¹i thøc ¨n nhiÒu ®¹m nh− t«m tÐp th× cã thÓ ®Î tèi ®a 9 - 10 con
trong mét løa, v−ît xa tr−êng hîp b×nh th−êng lµ 5 - 6 con mét løa.
C¸c tû lÖ sinh ®Î th−êng ®−îc biÓu thÞ d−íi d¹ng chØ sè:
N : lµ toµn bé quÇn thÓ hoÆc chØ lµ mét phÇn cña quÇn thÓ cã kh¶ n¨ng sinh s¶n.
∆N : sè l−îng c¸ thÓ míi ®−îc h×nh thµnh trong quÇn thÓ;
∆t : kho¶ng thêi gian tÝnh to¸n cho sù sinh ®Î;
∆N/∆t = b, hay tû lÖ sinh ®Î;
∆Nn/N*∆t = b hay tû lÖ sinh ®Î ®Æc tr−ng (tû lÖ sinh ®Î trªn mét ®¬n vÞ quÇn thÓ).
Cã thÓ x¸c ®Þnh tû lÖ sinh ®Î ®Æc tr−ng nh− lµ tû lÖ sinh ®Î ®Æc thï ®èi víi c¸c
nhãm tuæi kh¸c nhau cña quÇn thÓ, hoÆc tû lÖ sinh ®Î theo tuæi. Tû lÖ sinh ®Î ®ang
®−îc th¶o luËn ë ®©y ®Òu thuéc vÒ møc ®é quÇn thÓ, chø kh«ng ph¶i thuéc vÒ c¸c c¸
thÓ c¸ch li. TØ lÖ sinh ®Î ®−îc thõa nhËn ë ®©y lµ sè ®o trung b×nh, chø kh«ng ph¶i
lµ cña c¸ thÓ cã kh¶ n¨ng sinh s¶n lín nhÊt hay nhá nhÊt.
b) Tû lÖ sèng sãt
Tû lÖ sèng sãt cña quÇn thÓ lµ kÕt qu¶ cña tû lÖ sinh ®Î vµ tû lÖ chÕt. NÕu gäi M
lµ tû lÖ sè c¸ thÓ bÞ chÕt trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh th× tû lÖ sèng sãt lµ (1
- M); nãi kh¸c ®i, sè l−îng sèng sãt cña quÇn thÓ lu«n lu«n nhá h¬n hoÆc b»ng 1.
Th−êng tû lÖ sèng sãt ®−îc biÓu thÞ b»ng tuæi thä cña quÇn thÓ. Trong sinh th¸i
häc cã hai kh¸i niÖm vÒ tuæi thä lµ tuæi thä
1000 sinh lý hay tuæi thä tèi ®a vµ tuæi thä sinh th¸i
III I hay tuæi thä thùc tÕ.
NÕu ghi c¸c sè liÖu sè l−îng c¸ thÓ sèng
sãt trong thêi gian ®Çu mçi mét tuæi cña 1000
Tû lÖ sèng sãt (logN)
II c¸ thÓ ®−îc sinh ra theo kho¶ng c¸ch thêi
100
- gian lªn trôc hoµnh, vµ sè l−îng c¸ thÓ sèng
IV sãt lªn trôc tung, ta cã ®−êng cong sèng sãt.
Nh÷ng ®−êng cong nh− thÕ ®−îc lËp theo
thang nöa logarit, trong ®ã kho¶ng c¸ch thêi
V gian lªn trôc hoµnh xÕp theo sè phÇn tr¨m
10 -
tuæi thä trung b×nh, hay tuæi thä tuyÖt ®èi ®·
cho phÐp so s¸nh quÇn thÓ loµi cã tuæi thä rÊt
kh¸c nhau. Ngoµi ra, ®−êng th¼ng trªn biÓu
®å nöa logarit biÓu thÞ h»ng sè sèng sãt ®Æc
0 % thêi gian sèng 100 tr−ng.
H×nh 7. C¸c d¹ng ®−êng cong sèng sãt kh¸c nhau
(I) §−êng cong låi (tû lÖ chÕt cao x¶y ra chñ yÕu vµo thêi gian gÇn cuèi ®êi);
(II) §−êng cong bËc thang (tû lÖ sèng sãt thay ®æi râ rÖt qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn c¸ thÓ kh¸c
nhau);
(III) §−êng lÝ thuyÕt (th¼ng) (tû lÖ sèng sãt kh«ng thay ®æi trong suèt cuéc ®êi);
(IV) §−êng cong lâm Ýt hoÆc ®−êng cong d¹ng ch÷ S;
(V)- §−êng cong lâm (tû lÖ chÕt ë møc rÊt cao trong c¸c giai ®o¹n ®Çu cña vßng ®êi).
C¸c ®−êng cong låi nhiÒu biÓu thÞ cho c¸c quÇn thÓ cã tû lÖ chÕt duy tr× ë møc
®é thÊp cho ®Õn thêi gian cuèi cña chu tr×nh sèng. D¹ng nµy th−êng gÆp ë ®éng vËt
cã vó vµ ng−êi hoÆc c¸c loµi sinh vËt b¶o vÖ con non tèt. Sù ®èi lËp trùc diÖn víi
®−êng cong trªn lµ ®−êng cong lâm nhiÒu (®−êng V); ®−êng cong nµy cã ®−îc khi
mµ trong c¸c giai ®o¹n ®Çu, tû lÖ chÕt ë møc cao. KiÓu sèng sãt nµy ®Æc tr−ng cã
c¸c loµi nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c vµ c©y såi; vµo c¸c giai ®o¹n Êu trïng b¬i léi tù do
hoÆc vµo c¸c giai ®o¹n nÈy mÇm cña h¹t c©y såi, tû lÖ chÕt th−êng rÊt cao, nh−ng
mét khi sinh vËt ®· b¸m ®−îc ch¾c ch¾n vµo c¸c gi¸ thÓ thÝch hîp, th× tuæi thä t¨ng
lªn rÊt nhiÒu. ë nh÷ng loµi mµ trong tõng nhãm tuæi cã ®¹i l−îng ®Æc tr−ng cña sù
sèng sãt t−¬ng ®èi æn ®Þnh th× ®−êng cong sèng sãt thuéc d¹ng trung gian nªn trong
thang nöa logarit, c¸c ®−êng cong cã d¹ng gÇn víi ®−êng chÐo (®−êng III, IV).
§−êng cong II ®Æc tr−ng cho c¸c loµi c«n trïng cã biÕn th¸i hoµn toµn, vÝ dô nh−
b−ím. Mçi ®o¹n ®å thÞ dèc nhiÒu t−¬ng øng víi pha trøng, pha mÇm trong thêi kú ho¸
nhéng, ®ã lµ thêi kú c¸c c¸ thÓ rÊt nh¹y c¶m víi m«i tr−êng sèng hoÆc kh«ng cã kh¶
n¨ng tù vÖ.
§−êng III lµ ®−êng kh«ng tån t¹i ngoµi thùc tÕ bëi v× kh«ng cã quÇn thÓ nµo l¹i
cã tû lÖ sèng sãt æn ®Þnh trong suèt cuéc ®êi. §−êng cong lâm Ýt hoÆc ®−êng cong
d¹ng ch÷ S (IV) lµ d¹ng ®Æc tr−ng ®èi víi nhiÒu ®éng vËt ph¸ ho¹i mïa mµng (chim,
chuét, thá...). Trong c¸c tr−êng hîp nµy, ®¹i l−îng tû lÖ chÕt ®¹t møc cao ë c¸c c¸
thÓ non, cßn ë c¸c c¸ thÓ tr−ëng thµnh th× l¹i thÊp h¬n vµ æn ®Þnh h¬n.
Taber vµ Dasmann (1957) cßn thÊy d¹ng ®−êng cong sèng sãt cã thÓ thay ®æi
tuú thuéc vµo mËt ®é quÇn thÓ; ®−êng cong sèng sãt cña quÇn thÓ ®«ng ®óc th−êng
cã d¹ng lâm nhiÒu h¬n.
Ngoµi tû lÖ sinh ®Î vµ chØ sè tö vong, sù thay ®æi sè l−îng quÇn thÓ cßn do ®éng
lùc thø ba chi phèi, ®ã lµ sù ph¸t t¸n vµ di c−. §©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n h×nh
thµnh nªn nh÷ng quÇn thÓ míi.
2.5. BiÕn ®éng sè l−îng c¸ thÓ cña quÇn thÓ
a) C¸c d¹ng biÕn ®éng
Trong tù nhiªn, sè l−îng c¸ thÓ cña quÇn thÓ lu«n biÕn ®éng do sù thay ®æi cña
m«i tr−êng vËt lý (khÝ hËu, thêi tiÕt ...), do c¸c mèi quan hÖ néi t¹i trong quÇn thÓ vµ
do c¸c mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi c¸c quÇn thÓ bªn c¹nh. Nh×n chung, cã hai lo¹i
biÕn ®éng chÝnh nh− sau:
• HiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng theo mïa, ®©y lµ biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh tù ®iÒu
khiÓn sè l−îng cña quÇn thÓ ®Ó thÝch nghi víi nh÷ng biÕn ®æi theo mïa cña ®iÒu
kiÖn m«i tr−êng.
• HiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng theo n¨m. HiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng nµy l¹i
chia lµm hai lo¹i:
o HiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng theo n¨m do nh÷ng biÕn ®æi cña c¸c nh©n tè
ngoµi quÇn thÓ.
o HiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng theo n¨m do nh÷ng biÕn ®æi néi t¹i cña quÇn
thÓ.
Sù dao ®éng sè l−îng cã thÓ x¶y ra trong mét thêi gian rÊt ng¾n, tu©n theo quy
luËt t¨ng tr−ëng hµm sè mò, v× thÕ mµ sè l−îng mét quÇn thÓ cã thÓ v−ît ra ngoµi
giíi h¹n cña ®iÒu kiÖn sèng. §iÒu ®ã tÊt yÕu dÉn tíi sù gi¶m sót vÒ mÆt sè l−îng c¸
thÓ. Ngoµi ra ng−êi ta cßn thÊy khi sè l−îng cña quÇn thÓ t¨ng lªn th× cã sù biÕn ®æi
®Õn sinh lý vµ di truyÒn cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ, nh−ng ch−a biÕt ®−îc sù biÕn
®æi sinh lý vµ di truyÒn cã ph¶i lµ nguyªn nh©n cña sù biÕn ®éng sè l−îng hay ®ã
chØ lµ kÕt qu¶ cña sù biÕn ®éng nµy ®èi víi sù biÕn ®éng kh¸c. VÝ dô, trong c¸c ®iÒu
kiÖn “d− thõa d©n sè” ë c¸c ®éng vËt cã x−¬ng sèng bËc cao xuÊt hiÖn sù gia t¨ng
tuyÕn trªn thËn, mét trong nh÷ng chuyÓn dÞch c©n b»ng thÇn kinh - néi tiÕt, mµ ®Õn
l−ît m×nh l¹i cã ¶nh h−ëng tíi tËp tÝnh cña ®éng vËt, ¶nh h−ëng tíi tiÒm lùc sinh s¶n
vµ tÝnh chèng chÞu bÖnh tËt vµ tíi nh÷ng t¸c ®éng b¾t buéc kh¸c. Tæ hîp nh÷ng biÕn
®æi ®ã th−êng lµm cho mËt ®é quÇn thÓ gi¶m nhanh chãng. Ch¼ng h¹n, khi mËt ®é
®¹t ®Õn cùc ®¹i, thá th−êng bÞ chÕt do cho¸ng.
ë sinh vËt cßn cã hiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng theo chu kú, vÝ dô: thá rõng cø
9 -11 n¨m l¹i ®¹t sè l−îng cùc ®¹i mét lÇn. HiÖn t−îng biÕn ®éng sè l−îng theo chu
kú cã ý nghÜa thùc tÕ rÊt lín, mét khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc chu kú, chóng ta cã kh¶
n¨ng dù ®o¸n thêi gian bïng næ sè l−îng cña mét loµi nµo ®ã. Tõ ®©y mµ t×m ra
nh÷ng biÖn ph¸p khèng chÕ c¸c loµi cã h¹i vµ t¨ng c−êng c¸c loµi cã lîi.
Sù ®iÒu chØnh sè l−îng theo chu kú ®−îc thùc hiÖn ë bËc hÖ sinh th¸i, chø
kh«ng ph¶i ë bËc quÇn thÓ, nghÜa lµ ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c th× sù biÕn ®éng
sè l−îng cña quÇn thÓ cßn lµ do mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn thÓ víi nhau (vÝ dô, mèi
quan hÖ dinh d−ìng, mèi quan hÖ ký sinh - vËt chñ...).
Sù biÕn ®éng sè l−îng cña quÇn thÓ lµ sù tr¶ lêi thÝch nghi ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn
cô thÓ mµ trong ®ã quÇn thÓ tån t¹i. Trong c¸c hÖ sinh th¸i cã cÊu tróc ®¬n gi¶n, sè
l−îng quÇn thÓ th−êng phô thuéc chñ yÕu vµ c¸c ®iÒu kiÖn vËt lý, cßn trong c¸c hÖ
sinh th¸i phøc t¹p hoÆc kh«ng bÞ khèng chÕ bëi sù ®iÒu chØnh vËt lý b¾t buéc, th× sè
l−îng ®−îc ®iÒu chØnh bëi c¸c yÕu tè sinh th¸i häc lµ chñ yÕu. TÊt c¶ c¸c hÖ sinh
th¸i còng nh− c¸c quÇn thÓ ®Òu biÓu hiÖn xu thÕ tiÕn ho¸ râ rÖt dùa trªn c¬ së cña sù
chän läc tù nhiªn nh»m ®¹t ®−îc tr¹ng th¸i tù ®iÒu chØnh, mÆc dï ®¹t ®−îc tr¹ng
th¸i ®ã trong ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng b¾t buéc cña m«i tr−êng lµ v« cïng khã kh¨n. Sù
®iÒu chØnh trong quÇn thÓ lµ chøc n¨ng cña hÖ sinh th¸i, ®ång thêi c¸c quÇn thÓ
còng cã xu h−íng tiÕn ho¸ theo h−íng ®iÒu hoµ lµm cho mËt ®é cña chóng tån t¹i ë
møc t−¬ng ®èi thÊp so víi tiÖm cËn trªn cña dung tÝch n¬i ë.
BÊt kú mét yÕu tè nµo - kh«ng kÓ lµ giíi h¹n hay thuËn lîi - ®Òu cã thÓ lµ:
• C¸c yÕu tè kh«ng phô thuéc vµo mËt ®é, nÕu ¶nh h−ëng cña nã kh«ng phô thuéc
vµo kÝch th−íc cña quÇn thÓ.
• C¸c yÕu tè phô thuéc mËt ®é (c¸c yÕu tè bÞ chi phèi bëi mËt ®é), nÕu ¶nh h−ëng
cña nã lµ chøc n¨ng cña mËt ®é quÇn thÓ.
VÝ dô: sù t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè khÝ hËu th−êng lµ kh«ng phô thuéc mËt ®é; sù t¸c
®éng cña c¸c yÕu tè sinh häc (c¹nh tranh, ký sinh...) th−êng l¹i phô thuéc mËt ®é.
ë nh÷ng n¬i nµo mµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu thÝch hîp cho sù sinh tr−ëng - ph¸t triÓn cu¶
sinh vËt vµ c¸c nh©n tè khÝ hËu Ýt thay ®æi th× yÕu tè quan träng chi phèi lµ yÕu tè phô
thuéc mËt ®é (vÝ dô, vïng nhiÖt ®íi - trõ miÒn B¾c ViÖt nam); cßn nh÷ng n¬i ®iÒu kiÖn
thêi tiÕt bÊt thuËn hoÆc nh÷ng khu vùc ranh giíi cña loµi, nh÷ng vïng cã vÜ ®é cao th×
yÕu tè kh«ng phô thuéc mËt ®é (yÕu tè v« sinh) ¶nh h−ëng m¹nh mÏ h¬n.
Sù biÕn ®éng sè l−îng quÇn thÓ cßn ®−îc chia ra lµm hai d¹ng lµ biÕn ®éng cã
chu kú vµ biÕn ®éng kh«ng cã chu kú. BiÕn ®éng sè l−îng c¸ thÓ theo chu kú ®Òu l¹i
®−îc chia thµnh biÕn ®éng theo chu kú cã tÇn sè nhiÒu n¨m (nh− tr−êng hîp cña
linh miªu vµ thá rõng ë B¾c Mü), vµ biÕn ®éng theo chu kú mïa (nh− tr−êng hîp bä
trÜ hoa hång óc, hay sè l−îng ®éng vËt ®¸y ë ruéng chiªm tròng Hµ Nam). BiÕn
®éng kh«ng cã chu kú còng ®−îc chia thµnh biÕn ®éng sè l−îng kh«ng ®Òu chung
quanh mét gi¸ trÞ trung b×nh sau mét thêi gian ng¾n (nh− tr−êng hîp diÖc s¸m ë hå
Thames), vµ sù ®ét biÕn vÒ sè l−îng c¸ thÓ cña quÇn thÓ, nguyªn nh©n cã thÓ lµ do
thiªn tai, dÞch bÖnh hay do ho¹t ®éng cña con ng−êi (nh− tr−êng hîp n¨m 1859
nhËp 12 ®«i thá ch©u ¢u vµo tr¹i ch¨n nu«i Victoria, 3 n¨m sau sè l−îng cña chóng
®· trµn ngËp l·nh thæ hai vïng Quinslan vµ nam óc, vµ ®Õn n¨m 1900 th× chóng
bµnh tr−íng sè l−îng ra kh¾p lôc ®Þa nµy; hay n¨m 1937 ng−êi ta ®−a vµo
Washington 2 chim trÜ ®ùc vµ 5 con c¸i ®Ó nu«i trªn ®¶o B¶o vÖ, ®Õn n¨m 1942
chóng ®· ®¹t ®Õn sè l−îng cùc ®¹i lµ 1.800 c¸ thÓ; tr−êng hîp èc b−¬u vµng ph¸
ho¹i mïa mµng trongnh÷ng n¨m 1996-1997 ë ViÖt Nam còng lµ mét vÝ dô...).
160
Thá rõng
140
120
100
MÌo rõng
80
60
40
20
1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905 1915 1925 1935
H×nh 8. BiÕn ®éng sè l−îng cña thá rõng (Lepus americanus) vµ linh miªu (Felis
cannadensis)
b) Tr¹ng th¸i c©n b»ng cña quÇn thÓ
Tr¹ng th¸i c©n b»ng cña quÇn thÓ lµ tr¹ng th¸i sè l−îng c¸ thÓ cña quÇn thÓ ë tr¹ng
th¸i æn ®Þnh c¬ chÕ duy tr× tr¹ng th¸i c©n b»ng quÇn thÓ lµ c¬ chÕ ®iÒu hßa mËt ®é
quÇn thÓ trong tr−êng hîp thõa hoÆc thiÕu “d©n”. C¬ chÕ nµy lµm thay ®æi tèc ®é
sinh tr−ëng cña quÇn thÓ b»ng c¸ch t¸c ®éng lªn tû lÖ sinh ®Î vµ tû lÖ tö vong do c¸c
nh©n tè sinh häc.
T¸c dông cña mËt ®é lªn tèc ®é sinh tr−ëng (søc sinh s¶n) cña quÇn thÓ x¶y ra
theo ba tr−êng hîp: (1) tèc ®é sinh tr−ëng gi¶m khi mËt ®é quÇn thÓ t¨ng, (2) tèc ®é
sinh tr−ëng d−êng nh− kh«ng ®æi cho ®Õn mét giíi h¹n cña mËt ®é quÇn thÓ, sau ®ã
søc sinh s¶n gi¶m nhanh, (3) søc sinh s¶n ®¹t ®Õn gi¸ trÞ cùc ®¹i khi mËt ®é quÇn thÓ
ë gi¸ trÞ trung b×nh.
Ba tr−êng hîp nµy vµ t¸c ®éng cña sù tö vong ®−îc thùc hiÖn theo hai ph−¬ng thøc:
• Ph−¬ng thøc ®iÒu hßa kh¾c nghiÖt. Ph−¬ng thøc nµy g©y ¶nh h−ëng râ rÖt lªn tû
lÖ tö vong trong quÇn thÓ b»ng h×nh thøc tù tØa th−a hay ¨n lÉn nhau.
• Ph−¬ng thøc ®iÒu hßa mÒm dÎo. Ph−¬ng thøc nµy ¶nh h−ëng râ rÖt lªn tû lÖ sinh
®Î, tö vong vµ sù ph¸t triÓn c¬ thÓ cña nh÷ng c¸ thÓ kh¸c th«ng qua c¸c h×nh
thøc sau: tiÕt chÊt hãa häc, lµm rèi lo¹n chøc n¨ng sinh lý, lµm gi¶m kh¶ n¨ng
sinh ®Î cña c¸ thÓ do c¹nh tranh, g©y tËp tÝnh ph¸t t¸n.
Tãm l¹i, c¬ chÕ ®iÒu hßa sè l−îng ®¶m b¶o tr¹ng th¸i c©n b»ng cña quÇn thÓ
®−îc thùc hiÖn d−íi t¸c dông cña c¸c nh©n tè sinh häc víi ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n
tè v« sinh, vµ nh− vËy cã thÓ nãi sù duy tr× tr¹ng th¸i c©n b»ng cña quÇn thÓ lµ kÕt
qu¶ cña sù ®iÒu hßa sinh th¸i mét c¸ch rÊt phøc t¹p nh÷ng quan hÖ trong néi bé
quÇn thÓ vµ gi÷a quÇn thÓ víi c¸c loµi sinh vËt kh¸c trong quÇn x·.
c) Nguyªn nh©n cña sù biÕn ®éng sè l−îng
Sù biÕn ®éng sè l−îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ lµ ph¶n øng thÝch nghi cña quÇn
thÓ ®èi víi tæng thÓ c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. C¸c nh©n tè v« sinh vµ h÷u sinh cã
¶nh hö¬ng to lín ®Õn sù biÕn ®éng sè l−îng c¸ thÓ cña quÇn thÓ, v× chóng cã ¶nh
h−ëng s©u s¾c ®Õn tû lÖ sinh ®Î, tû lÖ tö vong, sù ph¸t t¸n vµ di c− cña quÇn thÓ.
C¸c nh©n tè v« sinh ®Òu lµ nh©n tè kh«ng phô thuéc mËt ®é, v× t¸c ®éng cña
chóng kh«ng phô thuéc vµo yÕu tè mËt ®é quÇn thÓ, mµ chØ lµ t¸c ®éng mét chiÒu
lªn c¸c c¸ thÓ. T¸c ®éng cña c¸c nh©n tè nµy ®· ¶nh h−ëng ®Õn tr¹ng th¸i sinh lý,
søc sèng cña sinh vËt, nguån thøc ¨n hay con måi, ¶nh h−ëng ®Õn søc sèng cña vËt
¨n thÞt... Trong nh÷ng nh©n tè kh«ng phô thuéc mËt ®é, c¸c yÕu tè khÝ hËu th−êng
®−îc quan t©m nhiÒu nhÊt. Trong nh÷ng n¨m rÐt nhiÒu vµ mïa ®«ng kÐo dµi th−êng
g©y ra tû lÖ tö vong cao víi chim ¨n s©u bä, gÆm nhÊm nhá, bß s¸t, Õch nh¸i...do
chóng thiÕu måi, hoÆc còng cã thÓ lµ do chóng lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt hay ®¼ng nhiÖt
kh«ng hoµn chØnh nªn rÊt nh¹y bÐn víi thêi tiÕt khÝ hËu. T¸c ®éng cña c¸c nh©n tè
khÝ hËu ®Æc biÖt râ vµo c¸c giai ®o¹n “nh¹y c¶m” cña quÇn thÓ. Giai ®o¹n nµy thay
®æi tïy theo loµi. VÝ dô sù biÕn ®éng cña quÇn thÓ s©u b«ng (Anthonomus agrandis)
ë Texaz chÞu chi phè bëi ®é Èm t−¬ng ®èi, nhiÖt ®é vµ ®é m©y vµo th¸ng 6 vµ th¸ng
7. Nh×n chung, ®èi víi ®éng vËt, thêi gian“nh¹y c¶m” nhÊt th−êng trïng víi mïa
sinh s¶n vµ vµo giai ®o¹n s¬ sinh. Ngoµi ra, ph¶i kÓ ®Õn ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp cña khÝ
hËu ®èi víi nguån sèng cña c¸c loµi trong quÇn x·.
C¸c nh©n tè sinh häc ®Òu lµ c¸c nh©n tè phô thuéc mËt ®é, v× t¸c ®éng cña
chóng lªn quÇn thÓ bÞ chi phèi bëi mËt ®é quÇn thÓ. C¸c nh©n tè phô thuéc mËt ®é
cã t¸c dông ®iÒu chØnh sè l−îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ, t¹o thµnh nh÷ng dao ®éng vÒ
d©n sè xung quanh møc d©n sè cùc thuËn. §©y chÝnh lµ c¸c nh©n tè cã t¸c dông æn
®Þnh sè l−îng c¸ thÓ, ®¶m b¶o cho sè l−îng c¸ thÓ trong quÇn thÓ ë tr¹ng th¸i c©n
b»ng.
T¸c ®éng cña c¸c nh©n tè phô thuéc mËt ®é thÓ hiÖn râ trªn hai khÝa c¹nh cã
quan hÖ mËt thiÕt lÉn nhau: (1) t¸c ®éng lªn søc sinh s¶n (tèc ®é t¨ng tr−ëng) cña
quÇn thÓ, (2) ¶nh h−ëng ®Õn mËt ®é vËt ¨n thÞt, vËt ký sinh, con måi, sù c¹nh tranh...
d) Sù t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ
Khi m«i tr−êng kh«ng cã ¶nh h−ëng giíi h¹n th× tèc ®é t¨ng tr−ëng ®Æc tr−ng
(nghÜa lµ tèc ®é t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ trªn c¸ thÓ) trong c¸c ®iÒu kiÖn tiÓu khÝ
hËu nµo ®ã lµ cè ®Þnh vµ cùc ®¹i. Sù t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ sau thêi gian t ®−îc
tÝnh nh− sau:
Nt = N0.er.t
N0 : lµ sè l−îng ë thêi ®iÓm ban ®Çu
Nt : lµ sè l−îng ë thêi ®iÓm t
r : lµ tû lÖ t¨ng tr−ëng cña c¸ thÓ trong quÇn thÓ, ®Æc tr−ng cho tõng
loµi sinh vËt cô thÓ. VÝ dô: mät lóa cã r = 6,2; chuét ®ång cã r = 4,5;
ng−êi cã r = 0,0055
C«ng thøc trªn cho thÊy víi t t¨ng lªn th× Nt t¨ng lªn rÊt nhanh. Tuy nhiªn,
trong thùc tÕ, sè l−îng quÇn thÓ chØ cã thÓ ®¹t ®−îc mét møc nhÊt ®Þnh, phô thuéc
vµo ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. Sè l−îng t¹i ®ã quÇn thÓ bÞ khèng chÕ ®−îc gäi lµ søc
chøa cña m«i tr−êng. Søc chøa hay kh¶ n¨ng chøa ®−îc h×nh thµnh do rÊt nhiÒu
nguyªn nh©n nh− thøc ¨n, kh«ng khÝ, kh«ng gian vËt lý hoÆc quan hÖ gi÷a c¸c loµi
sinh vËt víi nhau.
NÕu ký hiÖu k lµ søc chøa cña m«i tr−êng, khi ®ã c«ng t¨ng tr−ëng tÝnh trong
®iÒu kiÖn cô thÓ cã d¹ng sau:
Nt = N0.e [r.t(K-N)/K]
K K
A B
MËt ®é
MËt ®é
Thêi gian Thêi gian
H×nh 9. C¸c d¹ng ®−êng cong t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ
Giai ®o¹n ®Çu, khi mËt ®é cßn thÊp, tèc ®é t¨ng tr−ëng diÔn ra chËm sau ®ã cµng t¨ng nhanh
(A) Tèc ®é t¨ng nhanh cho ®Õn khi ®¹t ®Õn gi¸ trÞ K th× sÏ gÆp khñng ho¶ng g©y gi¶m sè l−îng nhanh
chãng
(B) Tèc ®é gi¶m dÇn khi mËt ®é gÇn ®¹t tíi K sau ®ã lu«n lu«n dao ®éng phÝa d−íi K.
Tån t¹i trong c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng nhÊt ®Þnh, mçi quÇn thÓ cã c¸c møc ®é
thÝch øng riªng. NÕu sù thay ®æi c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vÉn n»m trong giíi h¹n
thÝch øng th× quÇn thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn, nÕu v−ît ra khái giíi h¹n ®ã sÏ bÞ suy
tho¸i vµ them chÝ lµ diÖt vong.
Tãm t¾t
QuÇn thÓ lµ mét nhãm c¸ thÓ cña mét loµi (hoÆc c¸c nhãm kh¸c nhau, nh−ng cã thÓ trao ®æi
vÒ th«ng tin di truyÒn), sèng trong mét kho¶ng kh«ng gian x¸c ®Þnh, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh
th¸i ®Æc tr−ng cña c¶ nhãm, chø kh«ng ph¶i cña tõng c¸ thÓ riªng biÖt. C¸c ®Æc tr−ng ®ã lµ: (1)
mËt ®é, (2) tû lÖ sinh s¶n, møc tö vong, (3) ph©n bè cña c¸c sinh vËt, (4) cÊu tróc tuæi vµ giíi
tÝnh, (5) biÕn ®éng sè l−îng cña quÇn thÓ.
• MËt ®é quÇn thÓ biÓu thÞ b»ng sè l−îng c¸ thÓ trong mét diÖn tÝch hay kh«ng gian sèng cô thÓ.
Cã hai lo¹i mËt ®é ®−îc ®Ò cËp lµ mËt ®é th« vµ mËt ®é sinh th¸i. MËt ®é sinh th¸i míi thùc sù
quan träng ®èi víi sinh vËt v× nã cho biÕt kh«ng gian thùc mµ c¸c c¸ thÓ chiÕm cø vµ th«ng
qua ®ã cho ta biÕt mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c sinh vËt víi nhau.
• CÊu tróc tuæi cña quÇn thÓ cho biÕt mèi t−¬ng quan cña c¸c nhãm tuæi kh¸c nhau trong quÇn
thÓ. §Æc tÝnh nµy rÊt quan träng v× nã quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng sinh s¶n ë thêi ®iÓm hiÖn t¹i vµ cho
thÊy ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi quÇn thÓ ®ã trong t−¬ng lai. QuÇn thÓ ph¸t triÓn lµ quÇn thÓ cã tû
lÖ c¸ thÓ non chiÕm −u thÕ; quÇn thÓ æn ®Þnh lµ quÇn thÓ cã sù ph©n bè cña c¸c nhãm tuæi
t−¬ng ®èi ®ång ®Òu; quÇn thÓ suy tho¸ lµ quÇn thÓ cã sè c¸ thÓ giµ chiÕm −u thÕ.
• Thµnh phÇn giíi tÝnh cã tÝnh ®Æc tr−ng cho loµi nh−ng chóng l¹i phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®iÒu
kiÖn m«i tr−êng vµ quan hÖ gi÷a c¸c c¸ thÓ cña quÇn thÓ. V× vËy trong thùc tÕ thµnh phÇn giíi
tÝnh lu«n thay ®æi ®Ó ®¶m b¶o cho kh¶ n¨ng sinh s¶n ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u nhÊt.
• C¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ ph©n bè theo 3 h×nh thøc c¬ b¶n lµ ph©n bè ®Òu, ph©n bè ngÉu
nhiªn vµ ph©n bè theo nhãm. Trong thiªn nhiªn phÇn lín c¸c sinh vËt cã xu thÕ ph©n bè theo
nhãm v× ®©y lµ h×nh thøc mang l¹i rÊt nhiÒu hiÖu øng mµ c¸c c¸ thÓ ®¬n lÎ kh«ng cã nh− chèng
l¹i kÎ thï, s¨n måi hiÖu qu¶ h¬n v.v. Tuy nhiªn, xu thÕ ®Èy nhau, chiÕm lÜnh kh«ng gian riªng
còng lu«n lu«n song song tån t¹i. §©y chÝnh lµ h×nh thøc lµm gi¶m tÝnh c¹nh tranh trong loµi vµ
®Æc biÖt cã ý nghÜa khi mËt ®é qu¸ cao.
• Tû lÖ sinh s¶n vµ møc tö vong lµ hai th«ng sè quyÕt ®Þnh ®Õn sù biÕn ®éng sè l−îng c¸ thÓ cña
quÇn thÓ. Tû lÖ sinh s¶n ®−îc tÝnh b»ng tÇn sè xuÊt hiÖn c¸ thÓ míi trong quÇn thÓ mét giai
®o¹n nhÊt ®Þnh. HiÖu sè gi÷a tû sè nµy vµ tû lÖ tö vong chÝnh lµ tû lÖ sèng sãt. Møc sinh s¶n
cña quÇn thÓ trong tù nhiªn biÕn ®éng theo cÊp sè nh©n nh−ng thùc tÕ sè l−îng quÇn thÓ
kh«ng bao giê v−ît qu¸ mét ng−ìng mËt ®é nhÊt ®Þnh. Ng−ìng nµy ®−îc gäi lµ søc chøa cña
m«i tr−êng, ®ã lµ kh¶ n¨ng cung cÊp n¬i sèng, thøc ¨n vµ c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c.
C©u hái «n tËp
1. QuÇn thÓ lµ g×? Cã mÊy lo¹i quÇn thÓ? Lo¹i quÇn thÓ nµo mµ c¸c c¸ thÓ cã møc
®é kh¸c biÖt nhau nhiÒu nhÊt?
2. QuÇn thÓ cã mÊy ®Æc tr−ng c¬ b¶n? C¸c ®Æc tr−ng ®ã lµ g×?
3. MËt ®é cho ta biÕt ®iÒu g× trong néi bé quÇn thÓ?
4. T¹i sao quÇn thÓ cã sè l−îng c¸ thÓ non chiÕm −u thÕ l¹i ®−îc xem lµ quÇn thÓ
ph¸t triÓn?
5. Trong tù nhiªn c¸c sinh vËt sù ph©n bè theo h×nh thøc nµo lµ chñ yÕu? T¹i sao?
6. Khi nµo tû lÖ sinh s¶n sinh th¸i b»ng tû lÖ sinh s¶n sinh lý?
7. Nh÷ng loµi sinh vËt nµo cã møc tö vong dao ®éng nhiÒu nhÊt trong qu¸ tr×nh
sèng?
8. Søc chøa cña m«i tr−êng lµ g×? §iÒu g× x¶y ra nÕu mét quÇn thÓ t¨ng tr−ëng
v−ît qu¸ søc chøa cña m«i tr−êng?
9. Gi÷a quÇn thÓ nh©n t¹o (vÝ dô quÇn thÓ lóa hoÆc c¸ trong ao) vµ quÇn thÓ tù
nhiªn (vÝ dô quÇn thÓ cá d¹i hoÆc c¸ biÓn) c¸c ®Æc tr−ng cña chóng cã ®iÓm g×
kh¸c biÖt nhau?
Tµi liÖu §äc thªm
Cao Liªm -TrÇn §øc Viªn, 1990
Sinh th¸i häc n«ng nghiÖp vµ B¶o vÖ m«i tr−êng (2 tËp). Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc vµ Gi¸o
dôc chuyªn nghiÖp. Hµ Néi.
D−¬ng H÷u Thêi, 2001.
C¬ së sinh th¸i häc. Nhµ xuÊt b¶n Quèc gia.
Vò Trung T¹ng, 2000.
Sinh th¸i häc c¬ b¶n. NXB Gi¸o dôc.
TrÇn §øc Viªn, Ph¹m V¨n Phª, 1998.
Sinh th¸i häc n«ng nghiÖp. Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc
Eugene P. Odum, 1983.
Basic ecology. Saunders College Publishing House.
Thomas C. Emmel, 1973.
An introduction to Ecology and population ecology. W.W. Norton&Company INC.
