PHẦN 1 LÝ THUYẾT CHƯƠNG 1 KHÁI NIỆM CHUNG VỀ SINH THÁI H
Ngay từ những thời kỳ lịch sử xa xưa, trong xã hội nguyên thủy của loài người, mỗi một cá thể cần có những hiểu biết nhất định về môi trường xung quanh; về sức mạnh của thiên nhiên, về thực vật và động vật ở quanh mình. Nền văn mình thực sự được hình thành khi con người biết sử dụng lửa và các công cụ khác, cho phép họ làm biến đổi môi sinh. và bây giờ, nếu loài người muốn duy trì.......
PhÇn I
Lý thuyÕt
Ch−¬ng mét
Kh¸i niÖm chung vÒ sinh th¸i häc
Néi dung
C¸c néi dung sau ®©y sÏ ®−îc ®Ò cËp trong ch−¬ng nµy:
L−îc sö m«n häc vµ kh¸i niÖm vÒ sinh
th¸i häc
CÊu tróc sinh th¸i häc
Quy luËt t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè sinh
th¸i
¶nh h−ëng cña nh©n tè v« sinh lªn c¬
thÓ sinh vËt vµ sù thÝch nghi cña chóng
Mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng vµ con
ng−êi
ý nghÜa cña sinh th¸i häc trong ®êi
sèng vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
Môc tiªu
Sau khi häc xong ch−¬ng nµy, sinh viªn cÇn:
N¾m ®−îc kh¸i niÖm vÒ sinh th¸i häc
HiÓu ®−îc vai trß cña sinh th¸i häc ®èi víi ®êi sèng vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
Ph©n biÖt ®−îc nh©n tè sinh th¸i v« sinh, h÷u sinh vµ nh©n tè con ng−êi
Ph©n tÝch ®−îc c¬ chÕ ®éng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i lªn ®êi sèng sinh vËt.
1. L−îc sö m«n häc vµ Kh¸i niÖm vÒ sinh th¸i häc
Ngay tõ nh÷ng thêi kú lÞch sö xa x−a, trong x· héi nguyªn thñy cña loµi ng−êi,
mçi mét c¸ thÓ cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ m«i tr−êng xung quanh; vÒ søc
m¹nh cña thiªn nhiªn, vÒ thùc vËt vµ ®éng vËt ë quanh m×nh. NÒn v¨n minh thùc sù
®−îc h×nh thµnh khi con ng−êi biÕt sö dông löa vµ c¸c c«ng cô kh¸c, cho phÐp hä
lµm biÕn ®æi m«i sinh. Vµ b©y giê, nÕu loµi ng−êi muèn duy tr× vµ n©ng cao tr×nh ®é
nÒn v¨n minh cña m×nh th× h¬n lóc nµo hÕt hä cÇn cã ®Çy ®ñ nh÷ng kiÕn thøc vÒ
m«i tr−êng sinh sèng cña hä.
1
KiÕn thøc sinh th¸i häc còng gièng nh− tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c, ®Òu
ph¸t triÓn nh−ng kh«ng ®ång ®Òu. C¸c c«ng tr×nh cña Aristote, Hippocrat vµ c¸c
triÕt gia cæ Hy L¹p ®Òu bao hµm nh÷ng dÉn liÖu mang tÝnh chÊt sinh th¸i häc kh¸ râ
nÐt.
Tuy trë thµnh mét m«n khoa häc ®éc lËp vµo kho¶ng n¨m 1900, nh−ng chØ vµi
chôc n¨m trë l¹i ®©y, thuËt ng÷ “ sinh th¸i häc” míi mang ®Çy ®ñ tÝnh chÊt phæ cËp
cña nã, nhÊt lµ ë c¸c n−íc cã nÒn khoa häc ph¸t triÓn, vµ nã ngµy cµng th©m nhËp
s©u vµo mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña ®êi sèng x· héi còng nh− mäi lÜnh vùc cña khoa
häc kü thuËt, trong ®ã cã n«ng nghiÖp.
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, sinh th¸i häc ®· trë thµnh khoa häc toµn cÇu. RÊt nhiÒu ng−êi
cho r»ng con ng−êi còng nh− c¸c sinh vËt kh¸c kh«ng thÓ sèng t¸ch rêi m«i tr−êng cô
thÓ cña m×nh. Tuy nhiªn, con ng−êi kh¸c víi c¸c sinh vËt kh¸c lµ cã kh¶ n¨ng thay ®æi
®iÒu kiÖn m«i tr−êng cho phï hîp víi môc ®Ých riªng. MÆc dï thÕ, thiªn tai, h¹n h¸n,
dÞch bÖnh, « nhiÔm m«i tr−êng lu«n lu«n nh¾c nhë chóng ta: loµi ng−êi kh«ng thÓ cho
m×nh cã mét søc m¹nh v« song mµ kh«ng cã sai lÇm. Tõ cæ x−a, thung lòng s«ng
Tigrer phån vinh ®· biÕn thµnh hoang m¹c v× bÞ xãi mßn vµ ho¸ mÆn do hÖ thèng t−íi
tiªu bè trÝ kh«ng hîp lý. Nguyªn nh©n sôp ®æ cña nÒn v¨n minh Mozopotami vÜ ®¹i
còng lµ mét tai ho¹ sinh th¸i. Trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm tan vì nÒn v¨n minh Maia
ë Trung MÜ vµ sù diÖt vong cña triÒu ®¹i Kh¬me trªn l·nh thæ Campuchia lµ do khai
th¸c qu¸ møc rõng nhiÖt ®íi. Râ rµng, khñng ho¶ng sinh th¸i hiÓn nhiªn kh«ng ph¶i lµ
ph¸t kiÕn cña thÕ kû 20, mµ lµ bµi häc cña qu¸ khø bÞ l·ng quªn. V× vËy, nÕu chóng ta
muèn ®Êu tranh víi thiªn nhiªn, th× chóng ta ph¶i hiÓu s©u s¾c c¸c ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ
qui luËt ho¹t ®éng cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn. Nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã ph¶n ¸nh th«ng qua
nh÷ng qui luËt ho¹t ®éng cña tù nhiªn. Nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã ph¶n ¸nh th«ng qua nh÷ng
qui luËt sinh th¸i c¬ b¶n mµ c¸c sinh vËt ph¶i phôc tïng.
ThuËt ng÷ “Sinh th¸i häc” (Ecology) ®−îc Heckel E., mét nhµ sinh vËt häc næi
tiÕng ng−êi §øc, dïng lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1869, nã ®−îc h×nh thµnh tõ ch÷ Hy
L¹p: oikos - cã nghÜa lµ “nhµ ë” hoÆc “n¬i sinh sèng”, cßn logos lµ m«n häc.
Oikos (nhµ ë)
Ecology
Logos (m«n häc)
Nh− vËy, theo ®Þnh nghÜa cæ ®iÓn th× sinh th¸i häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ
“nhµ ë” vÒ “n¬i sinh sèng” cña sinh vËt hay sinh th¸i häc lµ toµn bé mèi quan hÖ
gi÷a c¬ thÓ víi ngo¹i c¶nh vµ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù tån t¹i cña chóng
(Heckel E. - 1869).
Cßn theo nhµ sinh th¸i häc næi tiÕng E.P. Odum th× sinh th¸i häc lµ khoa
häc vÒ quan hÖ cña sinh vËt hoÆc mét nhãm sinh vËt víi m«i tr−êng xung
quanh hoÆc nh− lµ khoa häc vÒ quan hÖ t−¬ng hç gi÷a sinh vËt víi m«i sinh
cña chóng (E.P.Odum - 1971).
Ricklefs - 1976, mét nhµ sinh th¸i häc ng−êi Mü cho r»ng: sinh th¸i häc
nghiªn cøu sinh vËt ë c¸c møc ®é c¸ thÓ, quÇn thÓ vµ quÇn x· trong mèi quan
hÖ t−¬ng hç gi÷a chóng víi m«i tr−êng sèng xung quanh vµ víi c¸c nh©n tè
lý, ho¸, sinh vËt cña nã.
A.M. Grodzinxki vµ D.M. Grodzinxki - 1980, ®· ®Þnh nghÜa: sinh th¸i
häc - ngµnh sinh häc nghiªn cøu mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a c¬ thÓ sinh vËt
víi m«i tr−êng xung quanh...
2
C¸c t¸c gi¶ ®· ®−a ra nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ sinh th¸i häc, nh−ng ®Òu thèng
nhÊt coi sinh th¸i häc lµ m«n khoa häc vÒ cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña thiªn
nhiªn mµ ®èi t−îng cña nã lµ tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a sinh vËt
víi m«i tr−êng, hay c¸ch kh¸c, sinh th¸i häc lµ mét m«n khoa häc nghiªn
cøu vµ øng dông nh÷ng qui luËt h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng cña tÊt c¶ c¸c hÖ
sinh häc.
Sinh th¸i häc lµ mét khoa häc tæng hîp, nh÷ng kiÕn thøc cña nã bao gåm
nhiÒu m«n khoa häc kh¸c. Sinh th¸i häc ngµy nay kh«ng chØ cã quan hÖ víi
®éng vËt häc, thùc vËt häc, sinh lý häc, sinh ho¸ häc, di truyÒn häc, tiÕn ho¸
häc, trång trät, ch¨n nu«i... mµ cßn víi c¸c ngµnh to¸n häc, ho¸ häc, vËt lý
häc, ®Þa lý vµ x· héi häc... Nã thÓ hiÖn trong c¸c m«n khoa häc míi nh− sinh
th¸i tÕ bµo, di truyÒn sinh th¸i, sinh th¸i n«ng nghiÖp.v.v. Mèi quan hÖ cña
sinh th¸i häc víi khoa häc kinh tÕ vµ ph¸p quyÒn còng ®ang t¨ng lªn m¹nh
mÏ.
Nghiªn cøu c¸c hÖ sinh th¸i ë c¹n còng nh− c¸c hÖ sinh th¸i ë n−íc
kh«ng nh÷ng chØ ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p sinh häc mµ cßn c¶ c¸c ph−¬ng
ph¸p ph©n tÝch to¸n häc, c¸c nguyªn lý ®iÒu khiÓn häc.
Nh− vËy, cã thÓ nãi sinh th¸i häc võa lµ khoa häc tù nhiªn võa lµ khoa
häc x· héi. Nã kh«ng ph¶i khoa häc tù nhiªn mµ lo¹i trõ con ng−êi, hay khoa
häc x· héi mµ t¸ch khái tù nhiªn. Khoa häc nµy chØ cã thÓ hoµn thiÖn sø
mÖnh cña m×nh khi c¸c nhµ sinh th¸i häc nhËn thøc ®−îc tr¸ch nhiÖm cña hä
trong sù tiÕn ho¸ cña ®iÒu kiÖn x· héi.
VÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, sinh th¸i häc còng sö dông mét sè ph−¬ng
ph¸p cña c¸c m«n khoa häc kh¸c; ®ång thêi nã còng cã ph−¬ng ph¸p nghiªn
cøu riªng mµ phÇn nhiÒu lµ c¸c ph−¬ng ph¸p mang tÝnh tæng hîp nh− thèng
kª nhiÒu chiÒu, ph©n tÝch hÖ thèng, m« h×nh ho¸ to¸n häc...
2. CÊu tróc sinh th¸i häc
CÊu tróc sinh th¸i häc cã thÓ biÓu hiÖn theo kh«ng gian ba chiÒu b»ng
nh÷ng c¸i b¸nh trßn dÑt n»m chång lªn nhau t−¬ng øng víi c¸c møc ®é tæ
chøc sinh häc kh¸c nhau tõ c¸ thÓ qua quÇn thÓ, quÇn x· ®Õn hÖ sinh th¸i. NÕu
bæ däc chång b¸nh nµy qua trôc t©m ta chia cÊu tróc ra c¸c nhãm h×nh th¸i,
chøc n¨ng, ph¸t triÓn, ®iÒu hoµ vµ thÝch nghi.
2 3
4 1 ThÝch nghi
1
HÖ sinh th¸i 5
2 §iÒu hoµ
QuÇn x·
3 Ph¸t triÓn
QuÇn thÓ
4 Chøc n¨ng
C¸ thÓ
5 H×nh th¸i
H×nh 0. CÊu tróc sinh th¸i häc
NÕu ta quan s¸t tÊt c¶ c¸c nhãm ®ã ë mét møc ®é, thÝ dô quÇn x· th× ë nhãm
h×nh th¸i néi dung c¬ b¶n lµ sè l−îng vµ mËt ®é t−¬ng ®èi cña loµi, ë nhãm chøc
n¨ng ®ã lµ quan hÖ t−¬ng hç gi÷a c¸c quÇn thÓ nh− thó d÷ vµ con måi, ë nhãm
3
®iÒu hoµ lµ sù ®iÒu chØnh ®Ó tiÕn tíi thÕ c©n b»ng, ë nhãm thÝch` nghi lµ qu¸
tr×nh cã kh¶ n¨ng tiÕn ho¸, kh¶ n¨ng chän läc sinh th¸i, chèng kÎ thï.
NÕu nh− chän mét chång nhãm, vÝ dô nhãm chøc n¨ng th× ë møc ®é hÖ sinh
th¸i lµ chu tr×nh vËt chÊt vµ dßng n¨ng l−îng; ë møc ®é quÇn x· lµ quan hÖ gi÷a
vËt d÷, con måi vµ c¹nh tranh gi÷a c¸c loµi; ë quÇn thÓ lµ sinh s¶n, tö vong, di
c−, nhËp c−; ë møc ®é c¸ thÓ lµ sinh lý vµ tËp tÝnh cña c¸ thÓ.
Nh− vËy, mçi mét møc ®é tæ chøc sinh th¸i cã ®Æc ®iÓm cÊu tróc vµ chøc
n¨ng riªng biÖt cña m×nh. Mçi mét nhãm trªn mét møc ®é ®−îc ®Æc tr−ng bëi tËp
hîp cã tÝnh thèng nhÊt c¸c hiÖn t−îng ®−îc quan s¸t. TËp hîp ®ã thÓ hiÖn b»ng
tÝnh qui luËt h×nh thµnh trªn c¬ së cña c¸c hiÖn t−îng. Nh÷ng qui luËt ®ã chÝnh lµ
®èi t−îng nghiªn cøu cña sinh th¸i häc, n»m trong c¸c ®¬n vÞ cô thÓ cña tù nhiªn
- hÖ sinh th¸i (ecosystem).
3. Qui luËt t¸c ®éng sè l−îng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i
3.1. Kh¸i niÖm chung
M«i tr−êng:
Theo nghÜa réng nhÊt th× “m«i tr−êng” lµ tæng hîp c¸c ®iÒu kiÖn bªn ngoµi cã
¶nh h−ëng tíi mét vËt thÓ hoÆc mét sù kiÖn. Nh− vËy, bÊt cø mét vËt thÓ, mét sù
kiÖn nµo còng tån t¹i vµ diÔn biÕn trong mét m«i tr−êng cô thÓ. Kh¸i niÖm chung vÒ
m«i tr−êng nh− thÕ ®−îc cô thÓ hãa ®èi víi tõng ®èi t−îng vµ môc ®Ých nghiªn cøu.
§èi víi c¬ thÓ sèng th× “m«i tr−êng sèng” lµ
tæng hîp nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn ngoµi cã ¶nh ¸nh
s¸ng
h−ëng tíi ®êi sèng vµ sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ.
§èi víi con ng−êi, m«i tr−êng chøa ®ùng néi Céng Kh«ng
dung réng h¬n. Theo ®Þnh nghÜa cña UNESCO ®ång khÝ
(1981) th× m«i tr−êng cña con ng−êi bao gåm
toµn bé c¸c hÖ thèng tù nhiªn vµ c¸c hÖ thèng
do con ng−êi t¹o ra, nh÷ng c¸i h÷u h×nh còng
Gia Nguån
nh− v« h×nh (tËp qu¸n, niÒm tin,…), trong ®ã ®×nh n−íc
con ng−êi sèng vµ lao ®éng, hä khai th¸c c¸c tµi
nguyªn thiªn nhiªn vµ nh©n t¹o nh»m tho¶ m·n
nh÷ng nhu cÇu cña m×nh. Nh− vËy, m«i tr−êng
sèng ®èi víi con ng−êi kh«ng chØ lµ n¬i tån t¹i, §éng Rõng
sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cho mét thùc thÓ sinh vËt
vËt lµ con ng−êi mµ cßn lµ “khung c¶nh cña
cuéc sèng, cña lao ®éng vµ sù vui ch¬i gi¶i trÝ §Êt
cña con ng−êi”.
H×nh 1. Con ng−êi víi mét sè yÕu tè m«i tr−êng c¬ b¶n
Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña m«i tr−êng rÊt ®a d¹ng vµ lu«n lu«n biÕn ®æi. BÊt
kú mét c¬ thÓ sèng nµo muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn, ®Òu ph¶i th−êng xuyªn thÝch
nghi víi m«i tr−êng vµ ®iÒu chØnh hµnh vi cho phï hîp víi sù biÕn ®æi ®ã.
Tïy theo môc ®Ých vµ néi dung nghiªn cøu, kh¸i niÖm chung vÒ “m«i tr−êng
sèng” cßn ®−îc ph©n thµnh “m«i tr−êng thiªn nhiªn”, “m«i tr−êng x· héi”, “m«i
4
tr−êng nh©n t¹o”. Trong nghiªn cøu sinh häc, ng−êi ta th−êng chia ra 4 lo¹i m«i
tr−êng chÝnh: (1) m«i tr−êng n−íc, (2) m«i tr−êng ®Êt, (3) m«i tr−êng kh«ng khÝ, vµ
(4) m«i tr−êng sinh vËt.
Nh©n tè sinh th¸i:
Nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh m«i tr−êng nh− ¸nh s¸ng, nhiÖt ®é, thøc ¨n, bÖnh tËt
v.v... ®−îc gäi lµ yÕu tè m«i tr−êng. NÕu xÐt t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy lªn ®êi
sèng sinh vËt cô thÓ th× chóng ®−îc gäi lµ yÕu tè sinh th¸i hoÆc nh©n tè sinh th¸i.
Trong qóa tr×nh sèng, c¸c sinh vËt bÞ t¸c ®éng ®ång thêi cña rÊt nhiÒu c¸c c¸c
nh©n tè sinh th¸i. Tuy nhiªn, ®Ó dÔ nghiªn cøu, ng−êi ta th−êng chia c¸c nh©n tè
sinh th¸i thµnh hai nhãm theo b¶n chÊt cña chóng lµ (i) nhãm nh©n tè sinh th¸i v«
sinh (gåm c¸c nh©n tè khÝ hËu, ®Êt, ®Þa h×nh v.v.) vµ (ii) nhãm nh©n tè sinh th¸i h÷u
sinh (gåm c¸c c¬ thÓ sèng nh− thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt vµ c¸c mèi quan hÖ
gi÷a c¸c chóng víi nhau).
Nh− trªn ®· tr×nh bµy, m«i tr−êng bao gåm rÊt nhiÒu c¸c yÕu tè sinh th¸i. Mçi
nh©n tè sinh th¸i cã t¸c ®éng kh«ng gièng nhau ®èi víi c¸c loµi kh¸c nhau, hay
thËm chÝ víi c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau trong cïng mét loµi. VÝ dô ¶nh h−ëng cña nhiÖt
®é thÊp kh«ng mÊy quan träng víi c©y trång cã nguån gèc «n ®íi (nh− c¶i b¾p, cµ
chua), nh−ng l¹i rÊt quan träng víi c©y trång cã nguån gèc nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh (lóa,
ng«). Mét sè nh©n tè sinh th¸i cã thÓ thay ®æi theo ngµy ®ªm hay theo mïa (nhiÖt
®é, l−îng m−a); còng cã mét sè ®Æc ®iÓm cña m«i tr−êng thay ®æi rÊt Ýt theo thêi
gian (h»ng sè mÆt trêi, lùc träng tr−êng). Nh×n chung, c¸c nh©n tè sinh th¸i ®Òu t¸c
®éng lªn sinh vËt th«ng qua 4 ®Æc tÝnh sau:
• B¶n chÊt cña nh©n tè t¸c ®éng
• C−êng ®é t¸c ®éng (m¹nh hay yÕu)
• TÇn sè t¸c ®éng
• Thêi gian t¸c ®éng
VÒ mÆt sè l−îng, ng−êi ta chia c¸c t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè sinh th¸i thµnh c¸c
bËc:
• BËc tèi thiÓu (minimum), lµ bËc nÕu nh©n tè sinh th¸i thÊp h¬n n÷a th× cã thÓ
g©y tö vong cho sinh vËt.
• BËc kh«ng thuËn lîi thÊp (minipessimum), lµ bËc lµm cho ho¹t ®éng cña c¸c
sinh vËt bÞ h¹n chÕ.
• BËc tèi thÝch (optimum), t¹i ®©y ho¹t ®éng cña sinh vËt ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i.
• BËc kh«ng thuËn lîi cao (maxipessimum), ho¹t ®éng cña sinh vËt bÞ h¹n chÕ.
• BËc tèi cao (maximum), lµ bËc nÕu nh©n tè sinh th¸i cao h¬n n÷a th× cã thÓ g©y
tö vong cho sinh vËt.
Tuy nhiªn, ng−êi ta th−êng sö dông ba bËc: minimum, optimum vµ maximum ®Ó
®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i lªn sù sèng vµ ho¹t ®éng cña sinh vËt.
Kho¶ng giíi h¹n cña mét nh©n tè tõ minimum ®Õn maximum ®−îc gäi lµ giíi h¹n sinh
th¸i hay biªn ®é sinh th¸i. Kho¶ng giíi h¹n sinh th¸i nµy phô thuéc theo c¸c loµi sinh
vËt kh¸c nhau. Nh÷ng loµi sinh vËt cã biªn ®é sinh th¸i lín lµ c¸c loµi ph©n bè réng vµ
ng−îc l¹i. Nh÷ng loµi ph©n bè hÑp th−êng ®−îc chän lµ c¸c loµi ®Æc tr−ng cho tõng
®iÒu kiÖn m«i tr−êng cô thÓ.
5
I II III
Opt Opt Opt
Ho¹t ®éng (t¨ng tr−ëng)
Min Max Min Max
NhiÖt ®é
H×nh 2. So s¸nh c¸c giíi h¹n chèng chÞu t−¬ng ®èi cña sinh vËt hÑp nhiÖt (I vµ III)
vµ sinh vËt réng nhiÖt (II)
(Nguån: Rutner 1953)
ë loµi hÑp nhiÖt, cùc tèi thiÓu (min) vµ tèi cao (max) rÊt gÇn nhau, ë loµi réng nhiÖt th× ng−îc l¹i.
V× vËy nh÷ng thay ®æi kh«ng lín cña nhiÖt ®é tá ra Ýt ¶nh h−ëng ®Õn c¸c loµi réng nhiÖt, nh−ng ®èi víi
loµi hÑp nhiÖt th× th−êng l¹i lµ nguy kÞch. Chóng ta thÊy r»ng c¸c sinh vËt hÑp nhiÖt cã thÓ thÝch øng víi
c¸c nhiÖt ®é thÊp (oligothermal I) víi nhiÖt cao (polythermal III) hoÆc cã thÓ cã ®Æc tÝnh trung gian.
§Ó biÓu thÞ mét c¸ch t−¬ng ®èi møc ®é chèng chÞu cña sinh vËt víi c¸c nh©n tè
m«i tr−êng, trong sinh th¸i häc cã hµng lo¹t thuËt ng÷ ®−îc sö dông víi c¸c tiÕp ®Çu
ng÷ steno cã nghÜa lµ “hÑp” vµ eury nghÜa lµ “réng”. VÝ dô:
• Stenothermal - eurythernic (nãi vÒ nh©n tè sinh th¸i nhiÖt ®é);
• Stenohydric - euryhydric (nãi vÒ nh©n tè sinh th¸i n−íc);
• Stenohalin - euryhalin (nãi vÒ nh©n tè sinh th¸i muèi);
• Stenophagos - euryphagos (nãi vÒ dinh d−ìng);
• Stenooikos - euryoikos (nãi vÒ viÖc lùa chän n¬i ë).
Sù cã mÆt hoÆc phån thÞnh cña sinh vËt hoÆc mét nhãm sinh vËt t¹i mét n¬i nµo
®Êy, th−êng phô thuéc vµo c¶ tæ hîp c¸c ®iÒu kiÖn. Mét ®iÒu kiÖn bÊt kú quyÕt ®Þnh
tíi sù tån t¹i vµ ph©n bè cña sinh vËt ®−îc gäi lµ ®iÒu kiÖn giíi h¹n (hay yÕu tè giíi
h¹n).
HÇu hÕt c¸c ®iÒu kiÖn vËt lý cña m«i tr−êng (®èi víi sinh vËt trªn c¹n, yÕu tè
sinh th¸i quan träng hµng ®Çu lµ ¸nh s¸ng, nhiÖt ®é vµ l−îng m−a, cßn ®èi víi sinh
vËt d−íi n−íc lµ ¸nh s¸ng, nhiÖt ®é vµ ®é muèi) kh«ng nh÷ng chØ lµ giíi h¹n mµ cßn
®−îc xem nh− yÕu tè ®iÒu khiÓn c¸c ho¹t ®éng cña sinh vËt. Sinh vËt kh«ng nh÷ng
thÝch øng víi c¸c yÕu tè vËt lý cña m«i tr−êng víi ý nghÜa lµ chèng chÞu mµ cßn sö
dông tÝnh chu kú tù nhiªn cña nh÷ng thay ®æi m«i tr−êng ®Ó ph©n phèi chøc n¨ng
cña m×nh theo thêi gian vµ “ch−¬ng tr×nh ho¸” c¸c chu tr×nh sèng, nh»m sö dông
®−îc c¸c ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt; tÊt c¶ c¸c quÇn x· ®· ®−îc ch−¬ng tr×nh ho¸ ®Ó
ph¶n øng víi nhÞp ®iÖu mïa vµ c¸c nhÞp ®iÖu kh¸c.
Khi nghiªn cøu t¸c ®éng sè l−îng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i lªn c¬ thÓ sinh vËt,
ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ra mét sè ®Þnh luËt c¬ b¶n cña sinh th¸i häc sau ®©y.
3.2. §Þnh luËt l−îng tèi thiÓu
Mçi sinh vËt chØ cã thÓ sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cô thÓ. C¸c yÕu
tè nh− nhiÖt ®é, ®é Èm, chÕ ®é dinh d−ìng vµ c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c ph¶i
tån t¹i ë mét møc thÝch hîp th× c¸c sinh vËt míi cã thÓ tån t¹i ®−îc.
6
N¨m 1840 Liebig cho r»ng tÝnh chèng chÞu ®−îc xem nh− lµ kh©u yÕu nhÊt trong
d©y truyÒn c¸c nhu cÇu sinh th¸i cña c¬ thÓ. Khi nghiªn cøu trªn c¸c loµi c©y hoµ
th¶o, «ng nhËn thÊy r»ng n¨ng suÊt cña h¹t th−êng bÞ giíi h¹n kh«ng ph¶i bëi c¸c
chÊt dinh d−ìng mµ sinh vËt Êy cã nhu cÇu víi sè l−îng lín, vÝ dô nh− khÝ cacbonic
vµ n−íc (bëi v× c¸c chÊt nµy th−êng xuyªn cã mÆt víi hµm l−îng lín) mµ l¹i bëi c¸c
chÊt cã nhu cÇu víi hµm l−îng nhá (vÝ dô nh− nguyªn tè Bo), nh−ng c¸c chÊt nµy l¹i
cã rÊt Ýt ë trong ®Êt. Liebig ®· ®−a ra nguyªn t¾c: “chÊt cã hµm l−îng tèi thiÓu ®iÒu
khiÓn n¨ng suÊt, x¸c ®Þnh ®¹i l−îng vµ tÝnh æn ®Þnh cña mïa mµng theo thêi gian”.
Nguyªn t¾c nµy ®· trë thµnh “®Þnh luËt tèi thiÓu” cña Liebig. NhiÒu t¸c gi¶ nh−
Taylor (1934) khi më réng kh¸i niÖm nµy ngoµi c¸c chÊt dinh d−ìng ®· ®−a vµ thªm
hµng lo¹t c¸c yÕu tè kh¸c nh− nhiÖt ®é vµ thêi gian.
Nh÷ng c«ng tr×nh to lín cña Liebig cho thÊy, ®Ó øng dông cã kÕt qu¶ kh¸i niÖm nµy
trong thùc tiÔn cÇn ph¶i qu¸n triÖt thªm 2 nguyªn t¾c hç trî.
Nguyªn t¾c h¹n chÕ: ®Þnh luËt cña Liebig chØ ®óng khi øng dông trong c¸c ®iÒu kiÖn
cña tr¹ng th¸i hoµn toµn tÜnh, nghÜa lµ khi dßng n¨ng l−îng vµ vËt chÊt ®i vµo c©n
b»ng víi dßng ®i ra.
Nguyªn t¾c bæ sung: nãi vÒ t¸c dông t−¬ng hç cña c¸c yÕu tè. B¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt
cã thÓ thay thÕ mét phÇn c¸c yÕu tè l−îng tèi thiÓu b»ng c¸c yÕu tè kh¸c cã tÝnh chÊt
t−¬ng ®−¬ng. Nh− ë nh÷ng n¬i thiÕu Ca hoÆc nh÷ng n¬i cã nhiÒu Stronti th× ®«i khi
nhuyÔn thÓ cã thÓ sö dông mét Ýt Stronti thay cho Ca trong c¸c m¶nh vá cña chóng.
Ng−êi ta còng ®· chøng minh ®−îc r»ng nhiÒu loµi thùc vËt cÇn mét l−îng kÏm Ýt h¬n
nÕu chóng mäc kh«ng ph¶i ë chç cã ¸nh s¸ng chãi chang mµ lµ ë n¬i che bãng. Trong
c¸c ®iÒu kiÖn ®ã l−îng kÏm cã trong ®Êt kh«ng trë thµnh yÕu tè giíi h¹n.
3.3. Qui luËt vÒ giíi h¹n sinh th¸i (hay ®Þnh luËt vÒ sù chèng chÞu)
§Ó bæ sung cho ®Þnh luËt Liebig khi ®Þnh luËt nµy chØ ®Ò cËp tíi hµm l−îng tèi
thiÓu cña c¸c chÊt, Shelford (1913) cho r»ng: yÕu tè giíi h¹n kh«ng chØ lµ sù thiÕu
thèn, mµ cßn lµ c¶ sù d− thõa c¸c yÕu tè.
Nh− vËy, c¸c sinh vËt chØ sèng ®−îc trong giíi h¹n tèi thiÓu sinh th¸i vµ tèi ®a
sinh th¸i. Kho¶ng c¸ch nµy chÝnh lµ biªn ®é sinh th¸i. NghÜa lµ t¸c ®éng cña c¸c
nh©n tè sinh th¸i lªn c¬ thÓ kh«ng chØ phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña c¸c nh©n tè mµ
cßn phô thuéc vµo c¶ c−êng ®é t¸c ®éng cña chóng.
Kh¸i niÖm vÒ ¶nh h−ëng giíi h¹n tèi ®a vµ tèi thiÓu ®· ®−îc Shelford ®−a ra khi ph¸t
biÓu ®Þnh luËt vÒ sù chèng chÞu: n¨ng suÊt cña sinh vËt kh«ng chØ liªn hÖ víi søc chÞu
®ùng tèi thiÓu mµ cßn liªn hÖ víi søc chÞu ®ùng tèi ®a ®èi víi mét liÒu l−îng qu¸ møc
cña mét nh©n tè nµo ®ã tõ bªn ngoµi.
3.4. Sù bï cña c¸c yÕu tè vµ kiÓu h×nh sinh th¸i
C¸c sinh vËt kh«ng ph¶i lµ n« lÖ ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn vËt lý cña m«i tr−êng.
Chóng tù thÝch nghi vµ chÝnh chóng ®· lµm thay ®æi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®Ó gi¶m
bít ¶nh h−ëng giíi h¹n cña nhiÖt ®é, ¸nh s¸ng, n−íc vµ c¸c yÕu tè vËt lý kh¸c. Cã
ng−êi gäi ®©y lµ quy luËt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a sinh vËt vµ m«i tr−êng. Sù bï nh−
vËy cña c¸c yÕu tè, ®Æc biÖt hiÖu qu¶ ë møc ®é quÇn x· vµ còng cã thÓ c¶ ë møc ®é
loµi. C¸c loµi cã sù ph©n bè ®Þa lý réng hÇu nh− lu«n lu«n t¹o nªn c¸c quÇn thÓ
thÝch nghi víi c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng, cã tªn gäi lµ kiÓu h×nh sinh th¸i.
Sinh vËt khi sèng ë mét n¬i cô thÓ nµo ®ã cÇn cã giíi h¹n chèng chÞu phï hîp
víi c¸c ®iÒu kiÖn cña ®Þa ph−¬ng. Sù bï ®èi víi c¸c phÇn kh¸c nhau cña gradien
nhiÖt, ¸nh s¸ng vµ c¸c yÕu tè kh¸c cã thÓ lµm xuÊt hiÖn c¸c chñng di truyÒn (víi sù
thÓ hiÖn b»ng c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i hoÆc kh«ng) hoÆc cã thÓ chØ lµ sù thÝch øng
sinh lý ®¬n thuÇn. Ngay tõ n¨m 1956, Midlas thÊy r»ng c¸c c©y hä lóa thuéc mét
7
loµi ®Òu gièng nhau theo mäi ®Æc ®iÓm bªn ngoµi. Khi gieo c¸c mÉu lóa lÊy tõ c¸c
khu vùc ph©n bè ®Þa lý kh¸c nhau trong cïng mét phßng thÝ nghiÖm, c¸c gièng lóa
®· ph¶n øng víi ¸nh s¸ng theo c¸c c¸ch rÊt kh¸c nhau. Trong mçi tr−êng hîp chóng
gi÷ tÝnh chu kú theo mïa thÝch øng víi vïng khëi thuû (thêi gian ph¸t triÓn vµ sinh
s¶n). Trong sinh th¸i häc øng dông, ng−êi ta th−êng hay bá quªn kh¶ n¨ng cñng cè
tÝnh tr¹ng di truyÒn cña c¸c dßng ®Þa ph−¬ng, nªn viÖc nhËp néi ®éng, thùc vËt
th−êng bÞ thÊt b¹i, b¬Ø v× ng−êi ta ®· dïng c¸c c¸ thÓ tõ nh÷ng vïng xa x«i ®Ó thay
thÕ cho nh÷ng dßng ®· thÝch øng víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng. Sù bï cña c¸c yÕu tè
trong gradien ®Þa ph−¬ng hoÆc gradien theo mïa còng cã thÓ dÉn ®Õn viÖc lµm xuÊt
hiÖn c¸c chñng di truyÒn, nh−ng th−êng ®−îc thùc hiÖn nhê sù thÝch nghi sinh lÝ cña
c¸c c¬ quan hay cña sù chuyÓn mèi quan hÖ t−¬ng hç “men - c¬ chÊt“ ë møc ®é tÕ
bµo. ë møc ®é quÇn x· sù bï cña c¸c yÕu tè th−êng ®−îc thùc hiÖn do sù thay thÕ
c¸c loµi theo gradien cña c¸c ®iÒu kiÖn.
3.5. Quy luËt t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nh©n tè sinh th¸i
M«i tr−êng bao gåm nhiÒu yÕu tè sinh th¸i cã t¸c ®éng qua l¹i, sù biÕn ®æi cña
nh©n tè nµy cã thÓ dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ l−îng (vµ ®«i khi c¶ vÒ chÊt) ®èi víi c¸c
nh©n tè kh¸c, vµ sinh vËt chÞu ¶nh h−ëng cña sù biÕn ®æi ®ã. TÊt c¶ c¸c nh©n tè ®Òu
g¾n bã chÆt chÏ víi nhau vµ t¹o thµnh mét tæ hîp sinh th¸i. VÝ dô, khi sù chiÕu s¸ng
trong rõng thay ®æi th× nhiÖt ®é, ®é Èm kh«ng khÝ vµ ®Êt còng thay ®æi; ®iÒu ®ã ¶nh
h−ëng ®Õn ho¹t ®éng sèng cña hÖ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng vµ vi sinh vËt ®Êt, do
®ã ¶nh h−ëng ®Õn dinh d−ìng kho¸ng cña c©y rõng.
Mçi nh©n tè sinh th¸i chØ cã thÓ biÓu hiÖn hoµn toµn t¸c ®éng cña nã khi c¸c nh©n
tè kh¸c ®ang ho¹t ®éng ®Çy ®ñ. VÝ dô, nhiÖt ®é qu¸ thÊp ë vïng cùc kh«ng thÓ bï ®¾p
b»ng ®é Èm vµ sù chiÕu s¸ng gÇn nh− suèt ngµy ®ªm.
3.6. Quy luËt t¸c ®éng kh«ng ®ång ®Òu cña nh©n tè sinh th¸i lªn c¬ thÓ
C¸c nh©n tè cã ¶nh h−ëng kh¸c nhau lªn c¸c chøc phËn cña c¬ thÓ sèng, nã cã
thÓ lµ cùc thuËn víi qu¸ tr×nh nµy, nh−ng l¹i lµ Ýt thuËn lîi hay thËm chÝ g©y nguy
hiÓm cho qu¸ tr×nh kh¸c. VÝ dô, nhiÖt ®é kh«ng khÝ t¨ng cao ®Õn 400-450C sÏ lµm
t¨ng qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt ë ®éng vËt m¸u l¹nh, nh−ng l¹i k×m h·m sù di ®éng, vµ
lµm cho con vËt r¬i vµo t×nh tr¹ng ®ê ®Én v× nãng.
NhiÒu loµi sinh vËt trong c¸c giai ®o¹n sinh sèng kh¸c nhau cã nh÷ng yªu cÇu
sinh th¸i kh¸c nhau, nÕu kh«ng tháa m·n th× chóng sÏ chÕt hoÆc khã cã kh¶ n¨ng
duy tr× nßi gièng. Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña sinh vËt, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng
thÝch nghi míi b»ng c¸ch di chuyÓn n¬i ë trong tõng giai ®o¹n ®Ó hoµn thµnh toµn
bé chøc n¨ng sèng cña m×nh. VÝ dô, loµi t«m he (Penaeus merguiensis) ë giai ®o¹n
thµnh thôc sinh s¶n chóng sèng ngoµi biÓn kh¬i (c¸ch bê 10-12km) vµ ®Î ë ®ã, n¬i
cã nång ®é NaCl cao (32-360/00), ®é pH=8. Êu trïng còng sèng ë biÓn, nh−ng di
chuyÓn dÇn vµo cöa s«ng; sang giai ®o¹n sau Êu trïng (postlarva) th× chóng sèng ë
n−íc lî, n¬i cã ®é mÆn thÊp (10-250/00), trong c¸c kªnh r¹ch vïng rõng ngËp mÆn
cho ®Õn khi ®¹t kÝch th−íc tr−ëng thµnh l¹i di chuyÓn ra biÓn. ë giai ®o¹n Êu trïng,
t«m kh«ng sèng ®−îc trong n−íc cã nång ®é muèi thÊp. N¾m ®−îc quy luËt nµy,
con ng−êi cã thÓ cã quy hoach nu«i trång, b¶o vÖ vµ ®¸nh b¾t vµo nh÷ng lóc thÝch
hîp.
3.7. C¸c chØ thÞ sinh th¸i häc
Chóng ta thÊy r»ng c¸c yÕu tè chuyªn ho¸ th−êng quyÕt ®Þnh nh÷ng loµi sinh
vËt nµo cã thÓ sèng ®−îc trong tõng ®Þa ®iÓm cô thÓ. Bëi vËy, chóng ta cã thÓ dùa
8
theo c¸c sinh vËt ®Ó x¸c ®Þnh kiÓu m«i tr−êng vËt lý, nhÊt lµ khi c¸c yÕu tè mµ
chóng ta quan t©m l¹i kh«ng thuËn lîi cho viÖc ®o ®¹c trùc tiÕp. Trªn thùc tÕ, c¸c
nhµ sinh th¸i häc trong khi nghiªn cøu c¸c hiÖn tr¹ng kh«ng quen thuéc hay c¸c
vïng réng lín ®· th−êng xuyªn sö dông c¸c sinh vËt víi t− c¸ch lµ vËt chØ thÞ. NhiÒu
t¸c gi¶ ®· sö dông thùc vËt nh− lµ vËt chØ thÞ ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn cña ®Êt vµ n−íc
(®Æc biÖt lµ ¶nh h−ëng cña c¸c ®iÒu kiÖn ®ã ®Õn c¸c tiÒm n¨ng ch¨n nu«i vµ trång
trät). NhiÒu c«ng tr×nh ®· sö dông ®éng vËt cã x−¬ng sèng vµ thùc vËt lµm vËt chØ
thÞ nhiÖt ®é. T¸c gi¶ ®Çu tiªn ®i theo h−íng nµy lµ Merriam (1894).
D−íi ®©y lµ mét vµi kh¸i niÖm quan träng khi lµm viÖc víi vËt chØ thÞ sinh th¸i häc :
a) C¸c loµi “hÑp sinh th¸i” th−êng lµ vËt chØ thÞ tèt h¬n so víi c¸c loµi “réng sinh
th¸i”. Nh÷ng loµi nh− thÕ th−êng cã Ýt trong quÇn x·.
b) C¸c loµi lín th−êng lµ vËt chØ thÞ tèt h¬n c¸c loµi nhá. Bëi v×, trong mét dßng n¨ng
l−îng nµo ®Êy, sinh khèi lín hoÆc s¶n l−îng toµn phÇn ®−îc duy tr× nÕu nh− sinh khèi
®ã thuéc vÒ c¸c sinh vËt lín; mÆt kh¸c, tèc ®é quay vßng ë c¸c sinh vËt nhá cã thÓ rÊt
cao (h«m nay th× cã nh−ng sang ngµy mai l¹i kh«ng cã). V× vËy tõng loµi cã mÆt trong
thêi ®iÓm nghiªn cøu cã thÓ kh«ng ph¶i lµ vËt chØ thÞ sinh th¸i häc thuËn lîi. ChÝnh v×
thÕ mµ Raoson (1956) ®· kh«ng t×m thÊy mét loµi t¶o nµo kh¶ dÜ lµ vËt chØ thÞ cho c¸c
kiÓu hå.
c) Tr−íc khi t¸ch loµi nä hoÆc loµi kia, hoÆc nhãm loµi lµ vËt chØ thÞ, cÇn ph¶i
xem xÐt c¸c dÉn liÖu thùc nghiÖm vÒ tÝnh chÊt cña tõng yÕu tè giíi h¹n. Ngoµi ra
cßn cÇn ph¶i biÕt kh¶ n¨ng chèng chÞu hoÆc thÝch nghi; nÕu cã c¸c kiÓu h×nh sinh
th¸i tån t¹i th× sù cã mÆt cña nhãm loµi nµy hay loµi kh¸c trong c¸c n¬i ë kh¸c nhau
lµ ®iÒu kh«ng b¾t buéc, mÆc dï ë nh÷ng n¬i ®ã cã c¸c ®iÒu kiÖn hoµn toµn gièng
nhau.
d) Tû lÖ sè l−îng cña c¸c loµi, c¸c quÇn thÓ vµ cña c¶ quÇn x· th−êng lµ vËt chØ
thÞ tèt h¬n so víi sè l−îng cña mét loµi, bëi v× toµn côc bao giê còng tèt h¬n bé
phËn ®èi víi viÖc ph¶n ¸nh toµn bé c¸c ®iÒu kiÖn. §iÒu ®ã ®Æc biÖt ®−îc thÊy râ khi
t×m vËt chØ thÞ sinh häc cña c¸c kiÓu « nhiÔm. Tõ n¨m 1950, Ellenbec ®· cho thÊy,
thµnh phÇn khu hÖ cña quÇn x· c¸c c©y cá d¹i lµ vËt chØ thÞ tèt nhÊt vÒ tiÒm n¨ng
søc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña ®Êt.
4. ¶nh h−ëng cña nh©n tè v« sinh lªn c¬ thÓ sinh vËt vµ sù
thÝch nghi cña chóng
4.1. NhiÖt ®é
NhiÖt ®é trªn tr¸i ®Êt phô thuéc vµo n¨ng l−îng mÆt trêi, thay ®æi theo c¸c vïng ®Þa lý
vµ biÕn ®éng theo thêi gian. NhiÖt ®é ë 2 b¸n cùc cña tr¸i ®Êt rÊt thÊp (th−êng d−íi 00C),
trong khi ®ã nhiÖt ®é ë vïng xÝch ®¹o th−êng cao h¬n nh−ng biªn ®é cña sù thay ®æi nhiÖt ë
hai cùc l¹i rÊt thÊp so víi vïng xÝch ®¹o. NhiÖt ®é cßn thay ®æi theo ®Æc ®iÓm cña tõng lo¹i
m«i tr−êng kh¸c nhau. Trong n−íc, nhiÖt ®é æn ®Þnh h¬n trªn c¹n. Trong kh«ng khÝ, t¹i tÇng
®èi l−u (®é cao d−íi 20 km so víi mÆt ®Êt) nhiÖt ®é gi¶m trung b×nh 0,560C khi lªn cao
100m.
NhiÖt ®é cã t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Õn sinh tr−ëng, ph¸t triÓn, ph©n bè c¸c sinh
vËt. Khi nhiÖt ®é t¨ng hay gi¶m v−ît qu¸ mét giíi h¹n x¸c ®Þnh nµo ®ã th× sinh vËt bÞ chÕt.
ChÝnh v× vËy, khi cã sù kh¸c nhau vÒ nhiÖt ®é trong kh«ng gian vµ thêi gian ®· dÉn tíi sù
ph©n bè cña sinh vËt thµnh nh÷ng nhãm rÊt ®Æc tr−ng, thÓ hiÖn cho sù thÝch nghi cña chóng
víi ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m«i tr−êng.
Cã hai h×nh thøc trao ®æi nhiÖt víi c¬ thÓ sèng. C¸c sinh vËt tiÒn nh©n (vi khuÈn, t¶o
lam), nÊm thùc vËt, ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng, c¸, l−ìng c−, bß s¸t kh«ng cã kh¶ n¨ng
9
®iÒu hßa nhiÖt ®é c¬ thÓ, ®−îc gäi lµ c¸c sinh vËt biÕn nhiÖt. C¸c ®éng vËt cã tæ chøc cao
h¬n nh− chim, thó nhê ph¸t triÓn, hoµn chØnh c¬ chÕ ®iÒu hßa nhiÖt víi sù h×nh thµnh trung
t©m ®iÒu nhiÖt ë bé n·o ®· gióp cho chóng cã kh¶ n¨ng duy tr× nhiÖt ®é cùc thuËn th−êng
xuyªn cña c¬ thÓ (ë chim 40-420C, 36,6-39,50C ë thó), kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é m«i
tr−êng bªn ngoµi, gäi lµ ®éng vËt ®¼ng nhiÖt (hay ®éng vËt m¸u nãng). Gi÷a hai nhãm
trªn cã nhãm trung gian. Vµo thêi kú kh«ng thuËn lîi trong n¨m, chóng ngñ hoÆc
ngõng ho¹t ®éng, nhiÖt ®é c¬ thÓ h¹ thÊp nh−ng kh«ng bao giê thÊp d−íi 10-130C, khi
trë l¹i tr¹ng th¸i ho¹t ®éng, nhiÖt ®é cao cña c¬ thÓ ®−îc duy tr× mÆc dï cã sù thay ®æi
nhiÖt ®é cña m«i tr−êng bªn ngoµi. Nhãm nµy gåm mét sè loµi gËm nhÊm nhá nh− sãc
®Êt, sãc m¸c mèt (Marmota), nhÝm, chuét sãc, chim Ðn, chim hót mËt, v.v...
NhiÖt ®é cã ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn c¸c chøc n¨ng sèng cña thùc vËt, nh− h×nh
th¸i, sinh lý, sinh tr−ëng vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña sinh vËt. §èi víi sinh vËt sèng ë
nh÷ng n¬i qu¸ l¹nh hoÆc qu¸ nãng (sa m¹c) th−êng cã nh÷ng c¬ chÕ riªng ®Ó thÝch
nghi nh−: cã l«ng dµy (cõu, bß x¹, gÊu b¾c cùc v.v) hoÆc cã líp mì d−íi da rÊt dÇy
(c¸ voi b¾c cùc, mì dµy tíi 2 cm). C¸c c«n trïng sa m¹c ®«i khi cã c¸c khoang rçng
d−íi da chøa khÝ ®Ó chèng l¹i c¸i nãng tõ m«i tr−êng x©m nhËp vµo c¬ thÓ. §èi víi
®éng vËt ®¼ng nhiÖt ë xø l¹nh th−êng cã bé phËn phô phÝa ngoµi c¬ thÓ nh− tai, ®u«i
… Ýt ph¸t triÓn h¬n h¬n so víi ®éng vËt sèng ë xø nãng.
H×nh 3. Sù thÝch nghi cña c¸c ®éng vËt trong ®iÒu kiÖn l¹nh
(A) Bß x¹ (Ovibos moschatus) sèng ë b¾c Canada, cã líp l«ng ph¸t triÓn rÊt dÇy, cã thÓ dµi tíi
1m ®Ó thÝch øng víi m−a l¹nh vµ tuyÕt; (B) GÊu b¾c cùc (Thalarctos maritimus) còng cã líp l«ng vµ mì
d−íi da rÊt dµy.
4.2. N−íc
N−íc lµ thµnh phÇn kh«ng thÓ thiÕu cña mäi c¬ thÓ sèng, vµ th−êng chiÕm tõ
50-98% khèi l−îng c¬ thÓ sinh vËt. N−íc lµ nguyªn liÖu cho c©y quang hîp, lµ
ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn dinh d−ìng trong c©y, vËn chuyÓn m¸u vµ dinh d−ìng trong
c¬ thÓ ®éng vËt. N−íc tham gia vµo qu¸ tr×nh trao ®æi n¨ng l−îng vµ ®iÒu hßa nhiÖt
®é c¬ thÓ. N−íc cßn tham gia tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh ph¸t t¸n nßi gièng vµ lµ n¬i
sinh sèng cña nhiÒu loµi sinh vËt.
N−íc tån t¹i trong kh«ng khÝ d−íi nhiÒu d¹ng: h¬i n−íc, mï, s−¬ng, m−a,
tuyÕt... Sù c©n b»ng n−íc trong c¬ thÓ cã vai trß rÊt quan träng víi sinh vËt trªn c¹n.
C©n b»ng n−íc ®−îc x¸c ®Þnh b»ng hiÖu sè gi÷a sù hót n−íc víi sù mÊt n−íc. Ng−êi
ta chia thùc vËt trªn c¹n thµnh c¸c nhãm liªn quan ®Õn chÕ ®é n−íc, nh− nhãm c©y
ngËp n−íc ®Þnh kú, nhãm c©y −a Èm, nhãm c©y chÞu h¹n ... §éng vËt còng ®−îc
chia thµnh ba nhãm: nhãm ®éng vËt −a Èm (Õch nh¸i), nhãm ®éng vËt chÞu h¹n, vµ
nhãm trung gian.
10
H×nh 4. Th¶m thùc vËt ®Æc tr−ng cho ®iÒu kiÖn sa m¹c kh« h¹n
Víi thùc vËt, khi sèng trong ®iÒu kiÖn kh« h¹n, chóng cã c¸c h×nh thøc thÝch
nghi rÊt ®Æc tr−ng nh− tÝch n−íc trong cñ, th©n, l¸ hoÆc chèng sù tho¸t h¬i n−íc bÒ
mÆt b»ng c¸ch gi¶m kÝch th−íc l¸ (l¸ kim), rông l¸ vµo mïa kh« (rõng khép ë T©y
nguyªn), h×nh thµnh líp biÓu m« s¸p kh«ng thÊm n−íc v.v. H×nh thøc thÝch nghi
còng cã thÓ thÓ hiÖn qua sù ph¸t triÓn cña bé rÔ. Mét sè nhãm c©y sèng ë vïng sa
m¹c cã bé rÔ ph¸t triÓn rÊt dµi, mäc s©u hoÆc tr¶i réng trªn mÆt ®Êt ®Ó hót s−¬ng,
t×m tíi nguån n−íc. Cã nh÷ng loµi c©y sa m¹c víi kÝch th−íc th©n chØ dµi chõng vµi
chôc cm nh−ng bé rÔ dµi tíi 8 mÐt.
Víi ®éng vËt, biÓu hiÖn thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn kh« h¹n còng rÊt ®a d¹ng, thÓ hiÖn
ë c¶ tËp tÝnh, h×nh th¸i vµ sinh lý. BiÓu hiÖn cô thÓ nh− cã tuyÕn må h«i rÊt kÐm ph¸t
triÓn hoÆc cã líp vá cã kh¶ n¨ng chèng tho¸t n−íc. Mét sè l¹c ®µ cßn cã kh¶ n¨ng dù
tr÷ n−íc trong b−íu d−íi d¹ng mì non. Khi thiÕu n−íc, chóng tiÕt ra mét lo¹i men ®Ó «
xy ho¸ néi bµo líp mì nµy, gi¶i phãng ra n−íc cung cÊp cho c¸c ph¶n øng sinh ho¸
trong c¬ thÓ. Mét sè ®éng vËt h¹n chÕ mÊt n−íc b»ng c¸ch thay ®æi tËp tÝnh ho¹t ®éng,
ch¼ng h¹n nh− chuyÓn sang ho¹t ®éng vµo ban ®ªm ®Ó tr¸nh ®iÒu kiÖn kh« h¹n vµ nãng
bøc cña ¸nh mÆt trêi.
(A) (B) (C)
H×nh 5. §Æc ®iÓm thÝch nghi cña mét sè loµi ®éng vËt sèng trong ®iÒu kiÖn kh«
h¹n
(A) Chuét nh¶y sèng ë sa m¹c cã tuyÕn må h«i bÞ tiªu gi¶m hoµn toµn; (B) Bß s¸t nh«ng
gai víi líp da dÇy, cã gai th«, høng s−¬ng b»ng l−ng - ë ®ã cã c¸c r½nh nhá dÉn n−íc xuèng
miÖng; (C) L¹c ®µ víi c¸c b−íu dù tr÷ mì trªn l−ng cã thÓ tù thiªu huû ®Ó t¹o ra n−íc.
4.3. ¶nh h−ëng tæng hîp cña nhiÖt ®é vµ ®é Èm ®Õn sinh vËt
Trong tù nhiªn, c¸c yÕu tè sinh th¸i kh«ng t¸c ®éng mét c¸ch ®¬n lÎ mµ chóng cã
¶nh h−ëng mang tÝnh tæng hîp lªn cïng mét ®èi t−îng sinh vËt. Hai yÕu tè nhiÖt ®é vµ
®é Èm ®Ò cËp ë trªn lµ c¸c yÕu tè cã liªn quan rÊt chÆt chÏ víi nhau. Mèi t−¬ng t¸c cña
chóng lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nh©n tè sinh th¸i lªn cïng
mét c¬ thÓ sinh vËt. HiÖu qu¶ t¸c ®éng tæng hîp cã thÓ chØ ra trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt
11
võa nãng võa Èm. Khi ®ã søc kháe con ng−êi sÏ rÊt nh¹y c¶m nh− biÓu hiÖn lµm t¨ng
c¸c bÖnh thÊp khíp, hen m¹n tÝnh, g©y bøc bèi vµ khã chÞu...
§Ó t×m ra ®iÓm cùc thuËn trong tæ hîp hai yÕu tè, ng−êi ta ¸p dông ph−¬ng
ph¸p thñy nhiÖt ®å. §å thÞ ë h×nh 7 biÓu thÞ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é vµ ®é Èm lªn
tuæi thä cña nhéng b−ím Carpocapsa h¹i t¸o (trôc tung biÓu thÞ nhiÖt ®é, trôc
hoµnh biÓu thÞ ®é Èm hay l−îng m−a). Mçi ®−êng h−íng t©m biÓu thÞ mét tû lÖ tö
vong nhÊt ®Þnh. Dùa trªn täa ®é cña c¸c ®iÓm trªn c¸c ®−êng h−íng t©m, ng−êi ta
cã thÓ t×m ®−îc nhiÖt ®é vµ ®é Èm cùc thuËn cho tû lÖ tö vong thÊp nhÊt. §å thÞ bªn
cho thÊy nhéng b−ím Carpocapsa cã tû lÖ tö vong thÊp nhÊt khi nhiÖt ®é 21-280C,
vµ ®é Èm t−¬ng ®èi HR=55-95% (vïng gi÷a).
100
30
80
60
40
25
Tû lÖ chÕt (%)
20
Cùc thuËn
NhiÖt ®é (0C)
20
20
15
40
60
10
ChÕt hoµn toµn
100%
10 20 30 40 50 60 70 80 90
§é Èm
H×nh 6. ¶nh h−ëng tæng hîp cña nhiÖt ®é vµ ®é Èm ®Õn tû lÖ tö vong cña nhéng b−ím
Carpocapsa pomonella
¶nh h−ëng phèi hîp cña nhiÖt ®é vµ ®é Èm cã vai trß quyÕt ®Þnh ®Õn sù ph©n bè
cña sinh vËt. Cã thÓ hai n¬i nµo ®ã cã l−îng m−a t−¬ng tù nhau, nh−ng nhiÖt ®é kh¸c
nhau th× sù ph©n bè c¸c kiÓu th¶m thùc vËt trªn ®ã hoµn toµn kh¸c nhau. Vµ ngay c¸c
c¸ thÓ trong cïng mét loµi nh−ng ë c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau còng thÝch nh÷ng n¬i
sèng kh¸c nhau. Kh¶ n¨ng thÝch nghi cña c¸c loµi sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu
kh¸c nhau cµng lín th× ¶nh h−ëng cña khÝ hËu ë nh÷ng n¬i sèng cô thÓ mµ chóng ®·
chän lªn chóng cµng yÕu. Khi thay ®æi chç ë, tõng loµi ®· chän tæ hîp c¸c nh©n tè phï
hîp nhÊt víi sinh th¸i trÞ cña nã. B»ng c¸ch ®ã míi cã thÓ kh¾c phôc ®−îc nh÷ng giíi
h¹n cña khÝ hËu.
4.4. ¸nh s¸ng
¸nh s¸ng võa lµ yÕu tè ®iÒu chØnh võa lµ yÕu tè giíi h¹n ®èi víi sinh vËt. Thùc
vËt cÇn ¸nh s¸ng nh− ®éng vËt cÇn thøc ¨n, ¸nh s¸ng ®−îc coi lµ nguån sèng cña nã.
Mét sè sinh vËt dÞ d−ìng (nÊm, vi khuÈn) trong qu¸ tr×nh sèng còng sö dông mét
phÇn n¨ng l−îng ¸nh s¸ng. Tïy theo c−êng ®é vµ thêi gian chiÕu s¸ng mµ ¸nh s¸ng
¶nh h−ëng nhiÒu hay Ýt ®Õn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vµ n¨ng l−îng còng nh− c¸c qu¸
tr×nh sinh lý kh¸c cña c¬ thÓ sèng. Ngoµi ra ¸nh s¸ng cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¸c nh©n
tè sinh th¸i kh¸c (nhiÖt ®é , ®é Èm, ®Êt...).
12
¸nh s¸ng nhËn ®−îc trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt chñ yÕu lµ tõ bøc x¹ mÆt trêi vµ mét
phÇn nhá tõ mÆt tr¨ng vµ c¸c tinh tó kh¸c. Bøc x¹ mÆt trêi chiÕu xuèng mÆt ®Êt bÞ
c¸c chÊt trong khÝ quyÓn («xy, «z«n, c¸cb«nÝc, h¬i n−íc,v.v...) hÊp thô kho¶ng 19%,
34% ph¶n x¹ vµo kho¶ng kh«ng vò trô, cßn l¹i kho¶ng 47% ®Õn bÒ mÆt tr¸i ®Êt.
¸nh s¸ng ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu trªn mÆt ®Êt. Cµng xa xÝch ®¹o, c−êng ®é ¸nh
s¸ng cµng gi¶m dÇn. ¸nh s¸ng cßn thay ®æi theo thêi gian trong n¨m, nh×n chung
cµng gÇn xÝch ®¹o ®é dµi ngµy cµng gi¶m dÇn.
VÒ thµnh phÇn quang phæ, cã thÓ chia ra ba thµnh phÇn chÝnh theo ®é dµi sãng: (1)
tia tö ngo¹i cã ®é dµi sãng 10-380nm, phÇn lín c¸c tia sãng ng¾n g©y ®éc h¹i cho c¬
thÓ sinh vËt ®−îc tÇng «z«n hÊp thu ë ®é cao 25-30km, chØ cã nh÷ng tia cã b−íc sãng
290-380nm xuèng ®Õn mÆt ®Êt, chóng cã t¸c dông tiªu diÖt vi khuÈn, kÝch thÝch sù h×nh
thµnh vitamin D ë ®éng vËt, ant«xyan ë thùc vËt; (2) tia nh×n thÊy cã ®é dµi sãng 380-
710nm, quang phæ cña phÇn ¸nh s¸ng nh×n thÊy gåm nh÷ng tia cã mµu s¾c kh¸c nhau
tïy theo ®é dµi sãng. ¸nh s¸ng nh×n thÊy cung cÊp n¨ng l−îng cho c©y quang hîp (tia
®á, tia xanh...). C¸c tia nµy cã ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh s¾c tè, ho¹t ®éng cña thÞ
gi¸c, hÖ thÇn kinh vµ sinh s¶n cña ®éng vËt.
H×nh 7. Phæ ®iÖn tõ trong khÝ quyÓn (theo Halverson vµ Smith 1979)
Liªn quan ®Õn sù thÝch nghi cña sinh vËt ®èi víi ¸nh s¸ng, ng−êi ta chia thùc
vËt ra: c©y −a bãng, trung tÝnh vµ
−a s¸ng. Tõ ®Æc tÝnh nµy h×nh thµnh
lªn c¸c tÇng thùc vËt kh¸c nhau
trong tù nhiªn; vÝ dô rõng c©y bao
gåm c¸c c©y −a s¸ng v−¬n lªn phÝa
trªn ®Ó høng ¸nh s¸ng, c¸c c©y −a
bãng mäc ë phÝa d−íi. Ngoµi ra,
chÕ ®é chiÕu s¸ng cßn cã ¶nh
h−ëng rÊt lín ®Õn sù ph¸t triÓn cña
thùc vËt vµ lµ c¬ chÕ h×nh thµnh lªn
quang chu kú. Theo TrÇn §øc H¹nh
(1997), c©y trång ®−îc chia ra ra
lµm c¸c nhãm theo møc ®é thÝch
nghi víi ®é dµi chiÕu s¸ng trong
ngµy nh− sau:
H×nh 8. Sù ph©n tÇng trong rõng nhiÖt ®íi
- Nhãm c©y ngµy ng¾n: bao gåm nh÷ng c©y cã nguån gèc vïng nhiÖt ®íi hoÆc
xÝch ®¹o nh− lóa n−íc, mÝa, ®ay... Nh÷ng c©y nµy chØ ra hoa kÕt qu¶ trong ®iÒu kiÖn
ngµy ng¾n. Ng−êi ta ®· lµm thÝ nghiÖm chiÕu s¸ng nh©n t¹o ®èi víi nhãm c©y ngµy
13
ng¾n, hoÆc gieo trång ë c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau. KÕt qu¶ cho thÊy, nÕu thêi gian
chiÕu s¸ng mçi ngµy d−íi 12 giê th× chóng në hoa rÊt nhanh; nÕu kÐo dµi thêi gian
chiÕu s¸ng hµng ngµy th× chóng chËm ra hoa h¬n hoÆc hoµn toµn kh«ng në hoa.
Trong thùc tÕ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë miÒn B¾c ViÖt Nam, c¸c gièng lóa cò dµi
ngµy cÊy trong vô mïa nh− nÕp, t¸m,... th−êng chØ trç vµo th¸ng IX ©m lÞch mµ
kh«ng phô thuéc vµo thêi gian gieo trång sím hay muén.
- Nhãm c©y ngµy dµi: chØ ra hoa vµ kÕt qu¶ trong ®iÒu kiÖn ngµy dµi, thêi gian
chiÕu s¸ng trªn 13 giê mçi ngµy. §ã lµ c¸c thùc vËt cã nguån gèc ë vïng «n ®íi nh−
khoai t©y, b¾p c¶i, lóa mú,... NÕu trång c¸c c©y nµy ë vÜ ®é thÊp (thêi gian ngµy ng¾n)
th× chóng th−êng chËm hoÆc kh«ng thÓ ra hoa kÕt qu¶.
Trong n«ng nghiÖp, c¸c nhµ khoa häc lîi dông ®Æc ®iÓm quang chu kú cña c©y
trång ®Ó ®iÒu chØnh thêi vô gieo cÊy hoÆc nhËp néi gièng tõ c¸c vïng cã ®iÒu kiÖn
chiÕu s¸ng dµi, ng¾n kh¸c nhau ®Ó phôc vô lîi Ých kinh tÕ. VÝ dô dô: ®èi víi c¸c lo¹i
rau thu ho¹ch th©n l¸ (b¾p c¶i, su hµo, khoai t©y...) th× nhËp néi tõ vïng cã ®iÒu kiÖn
chiÕu s¸ng ngµy dµi vÒ vïng nhiÖt ®íi ngµy ng¾n ®Ó kÐo dµi thêi gian sinh tr−ëng t¹o ra
sinh khèi lín. Ng−îc l¹i, c¸c lo¹i c©y ngò cèc thu ho¹ch qu¶, h¹t th× ph¶i nhËp néi
gièng tõ nh÷ng vïng cã ®iÒu kiÖn chiÕu s¸ng gièng nhau míi cho n¨ng suÊt h¹t cao.
Tõ sù thÝch nghi cña ®éng vËt víi ¸nh s¸ng, ng−êi ta còng chia ra 2 nhãm: nhãm
ho¹t ®éng ban ngµy vµ nhãm ho¹t ban ®ªm. Nhãm ho¹t ®éng ngµy th−êng cã c¬ quan
c¶m thô ¸nh s¸ng rÊt ph¸t triÓn, mµu s¾c sÆc sì, nhãm ho¹t ®éng ®ªm th× ng−îc l¹i.
§èi víi sinh vËt d−íi biÓn, c¸c loµi sèng ë ®¸y s©u, trong ®iÒu kiÖn thiÕu s¸ng, m¾t
th−êng cã khuynh h−íng më to vµ cã kh¶ n¨ng xoay 4 h−íng ®Ó më réng tÇm nh×n.
Mét sè loµi cã c¬ quan thÞ gi¸c tiªu gi¶m hoµn toµn nh−êng chç cho c¬ quan xóc gi¸c
vµ c¬ quan ph¸t s¸ng.
4.5. Kh«ng khÝ
Kh«ng cã kh«ng khÝ th× kh«ng cã sù sèng. Kh«ng khÝ cung cÊp O2 cho c¸c sinh
vËt h« hÊp s¶n ra n¨ng l−îng dïng trong c¬ thÓ. C©y xanh lÊy CO2 tõ kh«ng khÝ ®Ó
tiÕn hµnh quang hîp. Dßng kh«ng khÝ chuyÓn ®éng cã ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn nhiÖt
®é, ®é Èm. Dßng kh«ng khÝ ®èi l−u th¼ng ®øng vµ giã nhÑ cã vai trß quan träng
trong ph¸t t¸n vi sinh vËt, bµo tö, phÊn hoa...Tuy nhiªn khi thµnh phÇn kh«ng khÝ bÞ
thay ®æi (do « nhiÔm) hoÆc giã m¹nh còng g©y tæn h¹i cho sinh vËt.
Trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa, sinh vËt ë c¹n h×nh thµnh muén h¬n sinh vËt ë n−íc. M«i
tr−êng kh«ng khÝ trªn mÆt ®Êt phøc t¹p h¬n vµ thay ®æi nhiÒu h¬n m«i tr−êng n−íc, ®ßi
hái c¸c c¬ thÓ sèng cã nh÷ng tÝnh chÊt thÝch nghi cao h¬n vµ mÒm dÎo h¬n.
Khi nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm kh«ng khÝ cã ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng sinh vËt,
ng−êi ta th−êng chó ý ®Õn c¸c ®Æc tr−ng vÒ ®é ®Ëm ®Æc, ¸p suÊt, vµ thµnh phÇn
kh«ng khÝ.
4.6. §Êt
§Êt lµ mét nh©n tè sinh th¸i ®Æc biÖt quan träng cho sinh vËt ë c¹n. Con ng−êi
®−îc sinh ra trªn mÆt ®Êt, sèng vµ lín lªn nhê ®Êt, vµ khi chÕt ®i l¹i trë vÒ víi ®Êt. Theo
Docutraiep (1879) th× §Êt lµ mét vËt thÓ thiªn nhiªn cÊu t¹o ®éc lËp, l©u ®êi do kÕt
qu¶ cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng tæng hîp cña 5 yÕu tè h×nh thµnh ®Êt gåm: ®¸, thùc vËt,
®éng vËt, khÝ hËu, ®Þa h×nh vµ thêi gian. Sau nµy ng−êi ta cßn bæ xung thªm mét sè yÕu
tè kh¸c, nhÊt lµ vai trß cña con ng−êi. ChÝnh con ng−êi ®· lµm thay ®æi kh¸ nhiÒu tÝnh
chÊt ®Êt, vµ cã khi ®· t¹o ra mét lo¹i ®Êt míi ch−a hÒ cã trong tù nhiªn nh− ®Êt lóa
n−íc.
14
VÒ vai trß cña ®Êt ®èi víi con ng−êi, ng−êi ta th−êng hay nãi tíi ®Êt lµ m«i tr−êng
sèng cña con ng−êi vµ sinh vËt ë c¹n, ®Êt lµ nÒn mãng cho toµn bé c«ng tr×nh x©y
dùng, ®Êt cung cÊp trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp cho sinh vËt ë c¹n c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu cho
sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Riªng ®èi víi con ng−êi, ®Êt cßn cã gi¸ trÞ cao vÒ mÆt lÞch sö,
t©m lý vµ tinh thÇn.
Khi nghiªn cøu vÒ ®Êt trong sinh häc, ng−êi ta th−êng quan t©m tíi c¸c ®Æc tr−ng
nh− cÊu tróc, n−íc trong ®Êt, ®é chua, tÝnh hÊp phô, thµnh phÇn c¬ giíi, kÕt c©u, ®é ph×
nhiªu.
Tuy c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i trong ®Êt kh«ng ®ång nhÊt, nh−ng dï sao th× ®Êt vÉn lµ
m«i tr−êng kh¸ æn ®Þnh, do ®ã mµ trong ®Êt cã mét hÖ sinh th¸i rÊt phong phó.
Ngoµi hÖ rÔ ch»ng chÞt cña c¸c loµi c©y, trong ®Êt cßn cã rÊt nhiÒu sinh vËt. Trung
b×nh trªn 1m2 líp ®Êt mÆt cã h¬n 100 tû tÕ bµo ®éng vËt nguyªn sinh, hµng triÖu
trïng b¸nh xe, hµng triÖu giun trßn, nhiÒu Êu trïng s©u bä, giun ®Êt, th©n mÒm , vµ
c¸c ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng kh¸c.
ChÕ ®é Èm, ®é tho¸ng khÝ vµ nhiÖt ®é cïng víi cÊu tróc líp ®Êt mÆt ®· ¶nh h−ëng s©u
s¾c ®Õn sù ph©n bè c¸c loµi thùc vËt vµ hÖ rÔ cña chóng. HÖ rÔ cña c¸c loµi c©y gç vïng
b¨ng gi¸ th−êng ph©n bè n«ng nh−ng réng. Vïng sa m¹c cã loµi c©y rÔ ¨n lan s¸t mÆt
®Êt hót s−¬ng ®ªm, nh−ng còng cã loµi rÔ ¨n s©u tíi trªn 20m, lÊy n−íc ngÇm trong khi
bé phËn trªn mÆt ®Êt gi¶m thiÓu viÖc sö dông ®Êt tíi møc tèi ®a nh− cá l¹c ®µ (Allagi
camelorum). ë vïng ®Çm lÇy phÇn lín c¸c loµi c©y gç ®Òu cã rÔ cäc chÕt sím hoÆc
kh«ng ph¸t triÓn, nh−ng h×nh thµnh nhiÒu rÔ bªn xuÊt ph¸t tõ gèc th©n...
Trong phÇn trªn chóng ta ®· xem xÐt mèi quan hÖ cña c¸c loµi sinh vËt víi ngo¹i c¶nh,
nh÷ng kiÕn thøc ®ã thuéc vÒ lÜnh vùc sinh th¸i häc c¸ thÓ (autoecology). Qua sinh th¸i
häc c¸ thÓ, x¸c ®Þnh ®−îc yªu cÇu sinh th¸i cña tõng c¸ thÓ cña mçi loµi ®èi víi tõng
nh©n tè ngo¹i c¶nh (nhiÖt ®é, ¸nh s¸ng, ®é Èm...), ®ång thêi thÊy ®−îc t¸c ®éng cña c¸c
nh©n tè ngo¹i c¶nh lªn h×nh th¸i, sinh lý vµ tËp tÝnh...cña sinh vËt. Theo ®ã mµ gi¶i
thÝch sù ph©n bè ®Þa lý, sù ph©n bè theo sinh c¶nh, v.v... cña sinh vËt.
5. Mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ m«i tr−êng
Sù sèng trªn bÒ mÆt Tr¸i ®Êt ®−îc ph¸t triÓn nh− mét sù tæng hîp c¸c mèi quan hÖ
t−¬ng hç gi÷a sinh vËt vµ m«i tr−êng. Trong thêi ®¹i chóng ta, ¶nh h−ëng m¹nh mÏ
nhÊt gi÷a sinh vËt vµ m«i tr−êng chÝnh lµ trÝ tuÖ cña x· héi loµi ng−êi lªn sinh
quyÓn lµm thµnh mét hÖ thèng gäi lµ trÝ quyÓn. X· héi loµi ng−êi bao gåm nhiÒu
d©n téc víi truyÒn thèng v¨n hãa, lÞch sö, tÝn ng−ìng, niÒm tin vµ thÓ chÕ chÝnh trÞ
kh¸c nhau, vµ còng rÊt kh¸c nhau vÒ sù ph¸t triÓn kinh tÕ, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ
chÊt l−îng cuéc sèng. NhËn thøc vÒ ý nghÜa cña sù kh¸c biÖt ®ã còng kh«ng gièng
nhau vµ lu«n thay ®æi.
Mét nguyªn t¾c c¬ b¶n cña x· héi loµi ng−êi ®Ó cã ®−îc mét cuéc sèng v÷ng bÒn lµ ®ßi
hái sù hîp t¸c vµ hç trî lÉn nhau. §ã lµ nguyªn t¾c ®¹o ®øc, cã nghÜa lµ sù ph¸t triÓn
cña n−íc nµy kh«ng ®−îc lµm ph−¬ng h¹i ®Õn quyÒn lîi cña n−íc kh¸c, ph¶i chia sÎ
mét c¸ch c«ng b»ng nh÷ng phóc lîi vµ chi phÝ trong viÖc sö dông tµi nguyªn vµ b¶o vÖ
m«i tr−êng gi÷a c¸c céng ®ång, gi÷a ng−êi nghÌo vµ ng−êi giÇu, gi÷a thÕ hÖ chóng ta
vµ c¸c thÕ hÖ mai sau. §ã chÝnh lµ lèi sèng ®Ých thùc mang ®Ëm tÝnh nh©n v¨n. Lèi
sèng chÝnh lµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ nghÜa vô, nhÊt lµ nghÜa vô quan t©m ®Õn ng−êi kh¸c,
t«n träng thiªn nhiªn mµ nhiÒu nÒn v¨n hãa, t«n gi¸o trªn thÕ giíi ®· nhËn thøc ®−îc
trong nhiÒu thÕ kû qua. §iÒu quan träng lµ x©y dùng ®−îc mét lèi sèng ®¶m b¶o ®−îc
15
sù kÕt hîp gi÷a b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn. B¶o vÖ nh»m giíi h¹n c¸c ho¹t ®éng cña chóng ta
trong kh¶ n¨ng cña Tr¸i ®Êt; ph¸t triÓn lµ nh»m t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng−êi dï bÊt kú ë
®©u còng cã ®−îc cuéc sèng ®Çy ®ñ, lµnh m¹nh vµ l©u bÒn c¶ vÒ mÆt thÓ chÊt vµ tinh
thÇn.
Quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ m«i tr−êng xÐt trªn tæng thÓ bao gåm c¶ hÖ thèng tù
nhiªn vµ kinh tÕ x· héi t¹o nªn mét hÖ thèng cã tªn gäi lµ hÖ Sinh th¸i Nh©n v¨n.
Theo tiÕn sü Terry A. Rambo (T.Rambo vµ E.S. Percy, 1984) th× Sinh th¸i nh©n v¨n
lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a con ng−êi vµ m«i tr−êng.
Kh¸i niÖm nµy dùa trªn nguyªn t¾c quan hÖ cã hÖ thèng gi÷a x· héi loµi ng−êi (hÖ
thèng x· héi) vµ m«i tr−êng thiªn nhiªn (hÖ sinh th¸i). Môc ®Ých cña nghiªn cøu
sinh th¸i nh©n v¨n lµ t×m hiÓu vµ nhËn biÕt c¸c ®Æc ®iÓm vµ c¸c mèi quan hÖ qua l¹i
gi÷a nh÷ng hÖ thèng nµy vµ sù h×nh thµnh nh÷ng h×nh th¸i ®Æc tr−ng trong hÖ thèng
x· héi vµ hÖ sinh th¸i. Nghiªn cøu sinh th¸i nh©n v¨n tËp trung vµo ba vÊn ®Ò sau:
• C¸c dßng n¨ng l−îng, vËt chÊt vµ th«ng tin chuyÓn tõ hÖ sinh th¸i ®Õn hÖ thèng x·
héi vµ ng−îc l¹i lµ g×?
• HÖ thèng x· héi thÝch nghi vµ ph¶n øng tr−íc nh÷ng thay ®æi trong hÖ sinh th¸i nh−
thÕ nµo?
• Nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi ®· g©y nªn nh÷ng t¸c ®éng g× ®èi víi hÖ sinh th¸i?
6. ý nghÜa cña sinh th¸i häc trong ®êi sèng vµ s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp
Sinh th¸i häc ®ãng vai trß cùc kú quan träng trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi
loµi ng−êi. ChÝnh nhê nh÷ng hiÓu biÕt vÒ m«i tr−êng xung quanh mµ loµi ng−êi tån
t¹i vµ ph¸t triÓn. Mäi ho¹t ®éng cña con ng−êi ®Òu cã quan hÖ ®Õn m«i tr−êng.
Khoa häc m«i tr−êng vµ sinh th¸i häc ®ãng gãp cho v¨n minh nh©n lo¹i c¶ vÒ lý
luËn vµ thùc tiÔn.
• Gióp con ng−êi hiÓu biÕt s©u h¬n vÒ b¶n chÊt cña sù sèng trong mèi t−¬ng t¸c
víi c¸c yÕu tè m«i tr−êng, c¶ hiÖn t¹i vµ qu¸ khø trong ®ã bao gåm c¶ cuéc sèng vµ
sù tiÕn ho¸ cña con ng−êi.
• T¹o kÕt qu¶ vµ ®Þnh h−íng cho ho¹t ®éng cña con ng−êi ®èi víi tù nhiªn ®Ó ph¸t
triÓn v¨n minh nh©n lo¹i theo ®óng nghÜa hiÖn ®¹i cña nã: kh«ng huû ho¹i sinh giíi
vµ kh«ng ph¸ huû m«i tr−êng.
Trong lÜnh vùc n«ng l©m nghiÖp cã hai lo¹i nhiÖm vô ®Æt ra cho sinh th¸i häc:
• §Êu tranh cã hiÖu qu¶ ®èi víi c¸c dÞch bÖnh vµ cá d¹i, ®ßi hái nghiªn cøu kh«ng chØ
víi c¸c loµi cã h¹i, mµ viÖc ®Ò ra c¸c nguyªn lý chiÕn l−îc vµ biÖn ph¸p phßng
chèng trªn c¬ së sinh th¸i häc.
• §Ò ra c¸c nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p thµnh lËp c¸c sinh quÇn x· n«ng - l©m nghiÖp
thÝch hîp, cho n¨ng suÊt sinh häc vµ kinh tÕ cao, sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn
thiªn nhiªn, còng nh− cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ vµ c¶i t¹o m«i tr−êng ®Êt, duy tr× søc s¶n
xuÊt l©u dµi.
Trong lÜnh vùc b¶o vÖ søc khoÎ, vÊn ®Ò sinh th¸i trung t©m lµ nghiªn cøu c¸c æ
dÞch tù nhiªn ®èi víi con ng−êi vµ gia sóc; t×m ph−¬ng ph¸p vÖ sinh æ dÞch. VÊn ®Ò
sinh th¸i ®Æc biÖt to lín vµ quan träng, phøc t¹p lµ ®Êu tranh víi « nhiÔm vµ víi sù
16
®Çu ®éc m«i tr−êng bëi qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ diÔn ra nhanh chãng vµ s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp ph¸t triÓn m¹nh mÏ.
Trong viÖc ph¸t triÓn nghÒ c¸, s¨n b¾t ®ßi hái ph¶i t¨ng c−êng nghiªn cøu c¸c
chu tr×nh sèng, tËp tÝnh di truyÒn, sinh s¶n cña c¸c loµi, quan hÖ dinh d−ìng cña
chóng; nghiªn cøu lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p thuÇn d−ìng.
Trong b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, vÊn ®Ò mòi nhän lµ b¶o vÖ vµ kh«i phôc c¸c loµi
quÝ hiÕm. Loµi ng−êi kh«ng ®−îc ®Ó mÊt ®i mét loµi sinh vËt nµo ®· tån t¹i trong
thiªn nhiªn, v× bÊt kú mét loµi nµo còng ®Òu cã mét gi¸ trÞ khoa häc vµ kinh tÕ
kh«ng trong hiÖn t¹i th× còng trong t−¬ng lai. VÊn ®Ò cÊp thiÕt lµ viÖc thiÕt lËp c¸c
v−ên quèc gia, c¸c hÖ thèng khu b¶o vÖ vµ ®Ò ra c¸c nguyªn t¾c b¶o vÖ thiªn nhiªn.
C¸c khu b¶o vÖ kh«ng chØ lµ nh÷ng mÉu h×nh cña tù nhiªn mµ cßn lµ nh÷ng phßng
thÝ nghiÖm sinh th¸i häc ngoµi trêi.
Sinh th¸i häc lµ c¬ së cho c«ng t¸c nghiªn cøu c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa «
nhiÔm vµ ®Çu ®éc m«i tr−êng. CÇn ph¶i nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p
sinh th¸i häc ®¶m b¶o thiÕt lËp mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ thiªn nhiªn lµm cho
thiªn nhiªn ngµy cµng phong phó vµ ph¸t triÓn.
17
Tãm t¾t
• Sinh th¸i häc lµ m«n khoa häc vÒ cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña thiªn nhiªn mµ ®èi t−îng cña nã lµ
tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a sinh vËt víi m«i tr−êng, hay nãi c¸ch kh¸c, sinh th¸i häc lµ
mét m«n khoa häc nghiªn cøu vµ øng dông nh÷ng qui luËt h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng cña tÊt c¶
c¸c hÖ sinh häc.
• Sinh th¸i häc lµ mét khoa häc tæng hîp, nh÷ng kiÕn thøc cña nã bao gåm nhiÒu m«n khoa häc
kh¸c nh− ®éng vËt häc, thùc vËt häc, sinh lý häc, sinh ho¸ häc, di truyÒn häc, tiÕn ho¸ häc,
trång trät, ch¨n nu«i, x· héi... Nh− vËy, cã thÓ nãi sinh th¸i häc võa lµ khoa häc tù nhiªn võa lµ
khoa häc x· héi.
• Trong thiªn nhiªn, c¸c sinh vËt cã quan hÖ víi nhau t¹o thµnh hÖ thèng cÊu tróc cã thø bËc tõ
thÊp ®Õn cao. Bèn møc ®é tæ chøc mµ sinh th¸i häc sÏ ®Ò cËp lµ cÊp c¸ thÓ, quÇn thÓ, quÇn x·
vµ hÖ sinh th¸i. T¹i mçi møc ®é tæ chøc, c¸c sinh vËt cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng thÓ hiÖn mèi
quan hÖ thÝch nghi cña chóng víi nhau vµ víi m«i tr−êng sèng.
• Mçi yÕu tè sinh th¸i khi t¸c ®éng lªn sinh vËt th× chóng chØ thÝch øng ®−îc trong mét kho¶ng gi¸
trÞ nhÊt ®Þnh. Ngoµi kho¶ng ®ã c¸c sinh vËt sÏ bÞ chÕt. Kho¶ng thÝch øng ®ã ®−îc gäi lµ kho¶ng
chèng chÞu hoÆc biªn ®é sinh th¸i. Biªn ®é sinh th¸i cña mét loµi sinh vËt nµo ®ã cµng réng th×
loµi ®ã cµng dÔ thÝch nghi víi sù thay ®æi cña c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng.
• Nh×n chung, c¸c nh©n tè sinh th¸i ®Òu t¸c ®éng lªn sinh vËt th«ng qua 4 ®Æc tÝnh: b¶n chÊt,
c−êng ®é, tÇn sè vµ thêi gian t¸c ®éng. VÒ b¶n chÊt, c¸c yÕu tè sinh th¸i ®−îc chia ra lµm hai
nhãm: yÕu tè v« sinh vµ yÕu tè h÷u sinh. C¸c yÕu tè nµy t¸c ®éng lªn sinh vËt kh«ng cã tÝnh ®¬n
lÎ mµ chóng ¶nh h−ëng mang tÝnh tæng hîp lªn cïng mét ®èi t−îng sinh vËt. HiÓu ®−îc b¶n
chÊt t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè sinh th¸i lªn sinh vËt sÏ cã ý nghÜa thùc tiÔn to lín trong ®êi sèng
con ng−êi.
18
C©u hái «n tËp
1. Sinh th¸i häc lµ g×? Vai trß cña sinh th¸i häc ®èi víi ®êi sèng con ng−êi vµ s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp?
2. M«i tr−êng lµ g×? Cã bao nhiªu lo¹i m«i tr−êng?
3. YÕu tè sinh th¸i lµ g×? Cã nh÷ng lo¹i nh©n tè sinh th¸i nµo?
4. Biªn ®é sinh th¸i lµ g×? Sù kh¸c biÖt gi÷a ®Þnh luËt Liebig vµ Shelforf lµ g×?
§Þnh luËt nµo ®Ò cËp ®Õn biªn ®é sinh th¸i?
5. Nh©n tè nhiÖt ®é cã ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn ®êi sèng sinh vËt? Cho mét vµi
vÝ dô minh ho¹.
6. Gi¶i thÝch t¹i sao trong ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai cho c©y trång hoÆc trong dù ®o¸n sù
ph¸t triÓn cña s©u bÖnh l¹i ph¶i sö dông sè liÖu cña rÊt nhiÒu ®iÒu kiÖn tù nhiªn
kh¸c nhau nh− dinh d−ìng ®Êt, ®é Èm, nhiÖt ®é, bøc x¹ mÆt trêi v.v?
7. Sinh th¸i nh©n v¨n lµ g×?
Tµi liÖu §äc thªm
Cao Liªm -TrÇn §øc Viªn, 1990
Sinh th¸i häc n«ng nghiÖp vµ B¶o vÖ m«i tr−êng (2 tËp). Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc vµ Gi¸o
dôc chuyªn nghiÖp. Hµ Néi.
Lª V¨n Khoa (chñ biªn), 2001.
Khoa häc m«i tr−êng. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc. Hµ Néi.
TrÇn §øc Viªn, Ph¹m V¨n Phª, 1998.
Sinh th¸i häc n«ng nghiÖp. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc. Hµ Néi.
Eugene P. Odum, 1983.
Basic ecology. Saunders College Publishing House.
Penelope Revelle, Charles Revelle, 1984.
The Environment - Issues and choices for society. Willard Grant Press.
Eldon D. Enger, Bradley F. Smith, 2000.
Environmental science - A study of interrelationships. McGraw-Hill Publishing House.
19
