Những nét cơ bản về nền kinh tế tri thức
Trước hết, nói kinh tế tri thức không phải là nói một hình thái kinh tế mới của xã hội, mà là nói về lực lượng sản xuất mới của xã hội
Những nét cơ bản về nền kinh tế tri thức
(Ngô Thị Thuý Hằng) Căn cứ vào thực tiễn thế giới, đặc biệt là ở những nước nền kinh tế tri thức đã bắt
đầu hình thành như đã nói trên, các nhà khoa học đưa ra một số định nghĩa về Kinh tế tri thức ở Việt Nam,
giáo sư Đặng Hữu đã định nghĩa như sau: “Kinh tế tri thức là một nền kinh tế trong đó, sự sản sinh ra ,
phổ cập và sử dụng tri thức giữ vai trò quyết định nhất đối với sự phát triển kinh tế, tạo ra của cải, nâng
cao chất lượng cuộc sống”.
1. Định nghĩa về nền kinh tế tri thức:
Nh
ững nét cơ bản về nền kinh tế tri thức
Trước hết, nói kinh tế tri thức không phải là nói một hình thái kinh tế mới
của xã hội, mà là nói về lực lượng sản xuất mới của xã hội
Tuy nhiên, một nền kinh tế tri thức cụ thể nào đó đều phải thuộc một hình thái kinh tế xã hội nhất định, như nền
kinh tế tri thức đang bắt đầu hình thành ở Bắc Mỹ, Nhật Bản và một số nước Tây Âu không thể không phụ thuộc
vào cơ sở hạ tầng của hình thái kinh tế tri thức tư bản chủ nghĩa ở các nước đó. Các nước đang hoàn thành thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội, cũng không vì xây dựng kinh tế tri thức mà từ bỏ định hướng xã hội chủ nghĩa.
Căn cứ vào thực tiễn thế giới, đặc biệt là ở những nước nền kinh tế tri thức đã bắt đầu hình thành như đã nói trên,
các nhà khoa học đưa ra một số định nghĩa về Kinh tế tri thức ở Việt Nam, giáo sư Đặng Hữu đã định nghĩa như
sau: “Kinh tế tri thức là một nền kinh tế trong đó, sự sản sinh ra, phổ cập và sử dụng tri thức giữu vai trò quyết định
nhất đối với sự phát triển kinh tế, tạo ra của cải, nâng cao chất lượng cuộc sống”.
Trên thế giới có nhiều định nghĩa có đôi chút khác nhau:
Báo cáo kinh tế lấy tri thức làm nền tảng của tổ chức nghiên cứu của Liên hợp quốc chỉ ra rằng: “Kinh tế tri thức là
kinh tế được xây dựng trên cơ sở sản xuất, phân phối, sử dụng tri thức và thônh tin”. Tiêu thức chủ yếu của kinh tế
tri thức là:
Lấy tri thức, trí óc làm yếu tố then chốt để phát triển kinh tế và tồn tại trực tiếp giống như các yếu tố lao động và tài
nguyên sản xuất.
Trong quá trình phát triển sản xuất của nền kinh tế, tri thức có thể hình thành một ngành kinh tế, tức là kinh tế
chuyên ngành với tiêu chí là khoa học kĩ thuật cao.
Năm 1998, Bộ thương mại và Công nghiệp Anh đưa ra định nghĩa: “Một nền kinh tế dẫn dắt bởi tri thức là một nền
kinh tế mà việc sản sinh và khai thác tri thức có vai trò nổi trội trong quá trình tạo ra của cải”
Cũng trong năm 1998, công trình “The Knowledge Economy” của NXB Butterworth Heinemann cho rằng: “Chưa
có một định nghĩ chính xác được chấp nhận chung về nền kinh tế tri thức, nhưng có thể nói rằng, đặc trưng nổi bật
nhất của kinh tế tri thức là tri thức đã vượt qua các nhân tố sản xuất truyền thống là vốn và sức lao động, để trở
thành nhân tố sản xuất quan trọng nhất đóng góp vào tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội của các quốc gia.
Nói một cách khác, đang có sự chuyển biến toàn cầu từ các nền kinh tế dựa trên bắp thịt và tiền vốn chuyển sang
các nền kinh tế dựa trên trí não”.
Nhà học giả Trung Quốc Ngô Quý Tùng cho rằng: “Tổng hợp các khái niệm về kinh tế tri thức từ 30 năm nay, có
thể thấy định nghĩa tương đối sát thực nhất về “kinh tế tri thức“ là: Nền kinh tế mà trong đó nhân tố quan trọng nhất
là việc chiếm hữu, phân phối trí lực và việc sáng tạo, phân phối, sử dụng tri thức trong các ngành sản xuất có hàm
lượng khoa học kỹ thuật cao”.
Trong tham luận tại Hội thảo “Các xu hướng và vấn đề năm 2001: Tăng trưởng kinh tế dựa trên tri thức và những
tác động xã hội chính trị ở Đông Á” ở Tokyo, 25 và 26/10/2000, tác giả Tian Zhong Qing, đưa ra một định nghĩa
ngắn gọn: “ Nền kinh tế dựa trên tri thức là một loại nền kinh tế được hình thành trên cơ sỏ sản xuất, phân phối, áp
dụng và sử dụng tri thức và thông tin”. Định nghĩa này giống với định nghĩa của Tổ chức nghiên cứu của Liên hợp
quốc đã dẫn ra ở trên, nhưng tác giả lại giải thích kỹ càng thêm: “nền kinh tế này có nhiều lớp ý nghĩa: Thứ nhất,
các nhân tố sản xuất mà tăng trưởng kinh tế chủ yếu dựa vào, đã thay đổi về cơ bản. Sự đổi mới và tích luỹ tri thức
khoa học đã làm cho tri thức trở thành nhân tố sản xuất chủ yếu. Thứ hai, thiết bị sản xuất, cũng có ảnh hưởng lớn
đến tăng trưởng kinh tế, thay đổi về cơ bản. Các “thiết bị thông minh”, chẳng hạn như máy tính, các loại phần
mềm, mạng, đặc biệt là mạng Internet, đã cho thấy tầm quan trọng của chúng trong các hoạt động chế tác và
quản lý. Thứ ba, các ngành dẫn đầu có ảnh hưởng chủ yếu đến tăng trưởng kinh tế, đã có sự thay đổi về chất.
Người ta hy vọng rằng ngành thông tin sẽ thay thế ngành dầu lửa như ngành công nghệ số 1. Thứ tư, những thay
đổi to lớn đang diễn ra trong các khu vực tiêu dùng cũng ảnh hưởng rất quan trọng đến tăng trưởng kinh tế. Nhu
cầu tiêu dùng các sản phẩm dựa trên tri thức đang tăng lên nhanh chóng và hoạt động buôn bán bằng sáng chế
và công nghệ đang trở thành một trong những hoạt động thương mại có sự tăng trưởng nhanh nhất thế giới.”
Như vậy, mỗi định nghĩa tuy có sự diễn giải đôi chút khác nhau, nhưng nội dung cơ bản là thống nhất với định
nghĩa của Tổ chức nghiên cứu của Liên hợp quốc. Một số nhà khoa học còn thống nhất với nhau về: “Những tiêu
chí của nền kinh tế tri thức”, cho rằng có thể gói gọn trong 4 con số 70%:
Trên 70% GDP là do các ngành sản xuất và dịch vụ ứng dụng công nghệ cao mang lại. Trong cơ cấu giá trị gia
tăng, trên 70% là kết quả của lao động trí óc. Trên 70% lực lượng lao động là lao động trí óc hoặc có thể gọi là
công nhân tri thức. Trên 70% vốn là vốn về con người.
Nhìn chung lại, khái niệm “kinh tế tri thức” phản ánh một đặc điểm tổng hợp, bao trùm nhiều mặt của đời sống xã
hội ở các nước đã đi vào kinh tế tri thức như Bắc Mỹ, Nhật Bản và một số nước Tây Âu. Trong nền kinh tế này, tỷ
trọng các ngành sản xuất vật chất suy giảm không ngừng, tỷ trọng các ngành sản xuất phi vật chất, dịch vụ tăng
nhanh chóng và giữ vai trò chủ đạo, trong đó lĩnh vực tri thức thông tin phát triển mạnh nhất. Sở hữu trí tuệ trở
thành hiện thực phổ biến. Tương ứng với cơ cấu kinh tế đó, lợi nhuận thu được từ lao động đơn giản, đất đai, tư bản
ngày càng giảm đi một cách tương đối. Các ngành công nghiệp viễn thông, sản xuất công cụ và thiết bị xử lý thông
tin và việc ứng dụng khoa học công nghệ vào khoa học, y tế, giáo dục...phát triển với tốc độ cao. Chính phủ các
nước OECD( tổ chức hợp tác kinh tế và phát triển) chú trọng đầu tư vào lĩnh vực này, coi đây là chiến lược phát
triển kinh tế, chính trị, quân sự, văn hoá...của thế giới. Theo báo cáo tổng quan của Liên Hợp Quốc: “Từ đầu năm
1980, chính phủ Mỹ đã đề ra chương trình “SDI” bao gồm hệ thống lade cực mạnh, các hệ thống vệ tinh các loại,
hệ thống điều khiển tự động và hệ thống siêu máy tính điện tử. Từ năm 1984 đến nay, hàng năm chính phủ Mỹ
dành cho nghiên cứutriển khai một tỷ lệ ngân sách lớn từ 2,6 đến 2,8% tổng sản phẩm quốc dân...Theo số lượng
tuyệt đối thì đầu tư cho khoa họckỹ thuật, công nghệ tăng từ 101 tỷ đô la năm 1984 lên 157,4 tỷ đô la năm 1992,
tức là tăng gấp hai lần so với năm 1982(80 tỷ). Từ những năm 70, chính phủ Nhật Bản đã đề ra chương trình vi
điện tử (V.L.S.I) và đến năm 80 đã chi cho chương trình đó 123 tỷ đô la. Sau đó Nhật Bản đã đề ra chương trình
sản xuất máy tính điện tử thế hệ 5. Những năm 90 Nhật Bản đã chi khoảng gần 3% tổng sản phẩm quốc dân cho
việc nhgiên cứu triển khai, với số tiền 120 tỷ đô la. Các nước Tây Âu cũng tăng cường cạnh tranh với Mỹ, Nhật
Bản trong việc triển khai cuộc cách mạng khoa học công nghệ lần thứ ba này. Chương trình Eureca ra đời trong
những năm 80 nhằm thúc đẩy các nước Tây Âu hợp tác nghiên cứu một số lĩnh vực mũi nhọn như máy tính điện tử,
vật liệu mới, công nghệ sinh học, năng lượng mặt trời. Đầu những năm 90, Đức đứng thứ hai sau Nhật Bản và trên
Mỹ về tỷ lệ chi phí tổng sản phẩm quốc dân cho lĩnh vực khoa học công nghệ”
2. Những đặc trưng cơ bản của nền kinh tế tri thức:
Thứ nhất, nền kinh tế tri thức là một nền kinh tế trong đó khoa học đã trở thành một lực lượng sản xuất trực tiếp.
Mặc dù trước kia khoa học cũng đã tác động vào quá trình sản xuất nhưng đó mới chỉ là gián tiếp. Tri thức chỉ góp
phần tạo ra các công cụ lao động ngày càng tinh xảo, từ thấp đến cao, từ công cụ cầm tay đến công cụ cơ khí,
điện tử...Bằng công cụ con người làm ra sản phẩm. Còn ngày nay khoa học đã tham gia trực tiếp vào quá trình sản
xuất bằng việc tạo ra công nghệ cao, tạo ra phương pháp tổ chức quản lý khoa học ngày một hiện đại nâng cao
năng suất, chất lượng, hiệu quả lao động, đổi mới sản phẩm.
Đặc biệt là khoa học có thể trực tiếp làm ra sản phẩm hoàn toàn mới, như sản phẩm phần mềm trong công nghệ
thông tin. Ngay trong kỹ thuật điện tử tuy đã có trong cách mạng công nghiệp, nhưng chưa trở thành lực lượng sản
xuất trực tiếp, thì hiện nay công nghệ thông tin với mạng Internet, siêu xa lộ thông tin... thật sự đã do khoa học
trực tiếp làm ra
Trong sinh học, công nghệ gien đã trực tiếp tạo ra sinh vật như cho ra đời chú cừu Dolly, tạo ra những bộ phận cơ
thể của con người để thay thế những bộ phận đã hư hỏng, thậm chí công nghệ gien còn có thể tạo ra cả một con
người nhân tạo cụ thể mà nhân loại đang lo ngại và ngăn ngừa.
Thứ hai, nếu trong các nền kinh tế trước, vốn và lao động là quan trọng nhất thì trong kinh tế tri thức, tri thức và tài
nguyên thông tin (yếu tố tinh thần) là quan trọng nhất. Nói về tầm quan trọng của tri thức trong sản xuất, so với sự
chuyển biến về nông nghiệp sang kinh tế công nghiệp, thì sự chuyển biến từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri
thức là có ý nghĩa sâu sắc và trọng đại hơn.
Trước hết, đó là sự chuyển biến từ một nền sản xuất dựa vào vốn, tài nguyên, lao động là chính, sang nền sản xuất
dựa vào trí tuệ con người là chính, cũng tức là từ lực lượng sản xuất vật chất là chủ yếu sang lực lượng sản xuất
tinh thần là chủ yếu. Trước kia, người ta cho rằng chỉ có lao động và vốn là các yếu tố của sản xuất, còn tri thức,
công nghệ, giáo dục...là các yếu tố bên ngoài của sản xuất, chỉ có ảnh hưởng tới sản xuất. Nay nhiều nhà kinh tế
thừa nhận tri thức là yếu tố bên trong của hệ thống kinh tế, coi tri thức là một trong ba yếu tố không thể thiếu được
của sản xuất(vốn, lao động và tri thức). Vì vậy mà về đầu tư, trước kia đầu tư vào vốn là quan trọng hơn cả thì nay
đầu tư vào tri thức trở thành yếu tố then chốt cho sự tăng trưởng kinh tế. Trong các nước công nghiệp phát triển
đầu tư vô hình như giáo dục, đoà tạo, vào khoa học công nghệ, văn hoá, việc tạo ra nguồn lực con người...đã tăng
nhanh hơn đầu tư hữu hình.
Đặc biệt trong nền kinh tế tri thức, khi tri thức đã trở thành yếu tố quan trọng nhất của sản xuất thì nó lại có đặc
điểm khác là các yếu tố vốn và lao động ở chỗ: người có kiến thức nếu trao cho người khác thì kiến thức của anh
ta không bị mất đi mà còn được sử dụng tốt hơn. Càng trao cho nhiều người thì khả năng sử dụng của nó để tạo ra
của cải, lợi ích càng nhiều hơn. Mặt khác chi phí cho việc phổ biến tri thức ra công chúng để làm tăng số lượng
người sử dụng lại là không đáng kể. Không phải như các nguồn lực khác đã bị mất đi khi được sử dụng, còn tri thức
và thông tin lại có thể được chia sẻ mà không bị mất đi, trên thực tế lại tăng lên khi sử dụng. Nền kinh tế tri thức do
đó là một nền kinh tế dư dật chứ không phải khan hiếm.
Hơn nữa, nền kinh tế tri thức có sự thay đổi trên mọi lĩnh vực, trước hết là lĩnh vực khoa học và công nghệ. Từ
những năm 1980 đến nay, toàn bộ kho tri thức của nhân loại cứ 5 năm lại tăng gấp đôi. Từ cuối những năm 70 đến
nay, hằng năm có khoảng 300.000 phát minh khoa họccông nghệ, trung bình mỗi ngày có tới 800900 phát minh.
Khoảng cách giữa nghiên cứu, phát minh khoa học với sáng chế công nghệ, sản xuất ra được sản phẩm công
nghệ mới ngày càng rút gọn. Các hoạt động sản xuất kinh doanh diễn ra hết sức dồn dập, thập kỷ sâu nhanh hơn
thập kỷ trước
Những nước phát triển có hướng đi vào kinh tế tri thức cũng không thể chậm trễ được. Sự phát triển này có cái khác
hai cuộc cách mạng trước ở chỗ, mọi nước đều có thể cùng nhau khởi động từ đầu và song song cùng tiến. Các
nước đang phát triển vừa phải hoàn thành các nhiệm vụ của cuộc cách mạng công nghiệp lần hai, vừa có thể “đi
tắt, đón đầu” tiến vào cuộc cách mạng lực lượng sản xuất lần thứ ba này.với sự tích cực, năng động, sáng tạo của
mình. Đây cũng chính là ưu thế của nền kinh tế tri thức: Nó có thể tạo ra cơ hội tương đối bình đẳng trong mọi quốc
gia dân tộc, bởi vì ở đây sức cạnh tranh chủ yếu tạo nên bởi trí thông minh và tinh thần sáng tạo mà dân tộc nào
cũng có thể phát huy được.
Đặc trưng thứ ba đó là: Trong nền kinh tế tri thức, hàm lượng tri thức trong sản phẩm ngày càng cao, lao động chất
xám có tầm quan trọng hơn cả mọi yếu tố khác của sản xuất. Trong nền kinh tế tri thức, sản phẩm có hàm lượng
chất xám càng cao thì có giá trị càng cao, càng được quý giá. Giá cả và giá trị của sản phẩm tri thức thay đổi rất
nhiều tuỳ vào người sử dụng ở các thời điểm khác nhau. Quyền sở hữu đối với tri thức trở thành quan trọng nhất,
hơn cả sở hữu vốn và tài nguyên, đất đai. Pháp luật về sở hữu trí tuệ trở thành nội dung chủ yếu trong quan hệ dân
sự cũng như trong quan hệ thương mại quốc tế. Tri thức và thông tin luôn luôn đi tới những nơi có nhu cần cao nhất
và có ít rào cản nhất.
Nói sản phẩm có hàm lượng chất xám cao, trước hết phải kể đến những loại máy mới có tính năng cao của thời đại
cách mạng thông tin như: máy điều khiển bằng số, hợp nhất giữa mấy công cụ với mấy điều khiển quá trình sản
xuất(numerically controlled machine tools), người máy công nghiệp(industrial robots) được sử dụng trong các công
đoạn sản xuất nguy hiểm, nặng nhọc..., máy thiết kế kết hợp với mấy chế tạo( computer aided
manufacturing)...Riêng về số người máy công nghiệp, năm 1995, ở Nhật đã có 441.000, ở Mỹ có 62.000, ở Tây Âu
có 125.000 người máy. Còn tất cả các ngành sản xuất như công nghiệp, nông nghiệp, bưu điện và vô tuyến viễn
thông, giao thông vận tải, ngân hàng, dịch vụ...đều được cải tạo bằng công nghệ cao, công nghệ thông tin gồm cả
công nghiệp phần cứng lẫn công nghiệp phần mềm...Cụ thể như, cũng những ngành sản xuất ô tô truyền thống,
nhưng nếu áp dụng công nghệ cao thì sẽ sản xuất ra những loại ô tô có tính năng cao, ô tô thông minh, không cần
người lái lại có độ an toàn cao...
Đặc trưng thứ tư của nền kinh tế tri thức đó là: Trong nền kinh tế này, các công nghệ cao, truớc hết là công nghệ
thông tin là nguồn gốc mọi sự biến đổi lớn lao trong sản xuất xã hội, góp phần đẩy mạnh cả sự đổi mới tư duy và
tất yếu dẫn tới nền kinh tế tri thức toàn cầu hoá.
Tri thức và công nghệ thông tin làm chuyển đổi rất nhanh cơ cấu kinh tế xã hội và cơ cấu giai tầng xã hội.
Sự gia tăng công nghệ cao trong công nghiệp chế tạo khiến sản phẩm và dịch vụ của nó góp phần đẩy mạnh sự
cải tạo và hiện đại hoá các lĩnh vực kinh tế khác. Các doanh nghiệp đều có sản xuất công nghệ, đồng thời nhiều
doanh nghiệp chuyên sản xuất công nghệ có thể gọi là “doanh nghiệp tri thức”. Hiện nay ở Bắc Mỹ và một số nước
Tây Âu, nơi kinh tế tri thức bắt đầu hình thành thì kinh tế thông tin (bao gồm mọi ngành chủ yếu dựa và công nghệ
thông tin) đã chiếm khoảng 4550% GDP. Trong các nước OECD, kinh tế tri thức đã chiếm hơn 50% GDP. Việc
dứng dụng công nghệ thông tin được tiến hành trong mọi lĩnh vực của cuộc sống, mạng thông tin đa phương tiện
phủ khắp đất nước, nối với hầu hết các tổ chức và gia đình...cũng chính vì vậy mà nhiều người gọi kinh tế tri thức là
nền “kinh tế số" hay “kinh tế mạng”.
Cơ cấu kinh tế chuyển đổi dẫn đến sự thay đổi của cơ cấu xã hội. Trước hết nói về các doanh nghiệp thì các doanh
nghiệp phát triển rất nhanh. Chỉ trong khoảng 510 năm, từ chỗ tay không, một số người đã trở thành chủ doang
nghiệp có tài sản khổng lồ hàng chục tỷ USD, như Nescape, Deell, Ciso...vượt xa các doanh nghiệp lâu đời. Nổi
tiếng như Bill Gates chủ hãng Microsoft chỉ mới hơn 20 năm đã trở thành một trong những người giàu nhất thế giới.
Còn về lao động, trong các doanh nghiệp tri thức, khoa học và sản xuất được nhất thể hoá. Những người làm việc
trong đó đa số là công nhân tri thức. Họ là những người vừa nghiên cứu vừa sản xuất. Hiện nay ở Mỹ, 93 triệu
người lao động (tức 80% lực lượng lao động) không phải dành ra thời gian để làm ra vật phẩm mà họ chuyển sang
làm các công việc như di chuyển vật phẩm, xử lý thông tin, cung cấp dịch vụ. Tại các nước thuộc OECD hiện nay
công nhân tri thức chiếm tới 6070% lực lượng lao động. Ngay cả ở các nước đang phát triển như Trung Quốc, ấn
Độ, nơi kinh tế tri thức đang hình thành, cũng cho thấy kinh tế tri thức có thể góp phần rất tốt vào việc giải quyết
công ăn, việc làm. Theo cuốn sách “Kinh tế tri thức’ do Trung Quốc xuất bản thì : “Dù ở các nước phát triển hay
đang phát triển, công nghệ kỹ thuật cao đều tạo ra cơ hội việc làm”. Các khu khai thác kỹ thuật ở Trung Quốc đã
tạo ra hơn 2 triệu việc làm cho công nhân. Còn ở ấn Độ, công nghệ phần mềm đã tạo ra 50 vạn cơ hội việc làm có
lương cao cho người Ấn Độ ở cả trong và ngoài nước.
Cuộc cách mạng thông tin cũng góp phần đẩy mạnh sự đổi mới tư duy của con người để theo kịp thời đại mới.
Trong khi công nghệ thông tin thẩm thấu vào các ngành kinh tế tạo ra công nghệ cao cho các ngành kinh tế sẽ hỗ
trợ, thúc đẩy quá trình đổi mới tư duy, tạo ra cả quá trình cách mạng trong các quan niệm và các cách tiếp cận. Nó
đòi hỏi con người phải đổi mới cách nghĩ, cách làm thích nghi và làm chủ sự phát triển của chính mình lẫn của xã
hội.
Quá trình hình thành nền kinh tế tri thức cũng là quá trình toàn cầu hoá nền kinh tế, bởi vì bản chất của kinh tế
thông tin là đã có tính quốc tế, có tính toàn cầu. Trong nền kinh tế tri thức, thị trường và sản phẩm đều mang tính
chất toàn cầu. Với tính chất là kinh tế số, kinh tế mạng...nên một sản phẩm ra đời ở bất kỳ một nơi nào cũng có thể
nhanh chóng có mặt trên toàn thế giới. Hơn nữa, rất ít sản phẩm chỉ do một nước làm ra mà phần lớn là do kết quả
của sự tập hợp các phần việc được thực hiện từ nhiều nước trên thế giới. Đó là kết quả của các công ty ảo, xí
nghiệp ảo, hình thức sản xuất từ xa.
Ngựơc lại quá trình toàn cầu hoá cũng là quá trình chuyển hoá sang nền kinh tế tri thức. Cả hai thúc đẩy lẫn nhau,
gắn quyện lẫn nhau, toàn cầu hoá tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển nhanh kinh tế tri thức đồng thời cũng
đặt ra những thách thức, rủi ro. Thách thức chủ yếu là ở chỗ khoảng cách giàu nghèo đang tăng nhanh giữa các
nước do chênh lệch nhiều về tri thức...Việt Nam đang đi vào nền kinh tế toàn cầu hoá cũng phải đối đầu với các
thách thức này và tất nhiên là phải kiên quyết vượt qua nếu không chịu tụt hậu.
3. Những điểm mới về tổ chức và vận hành của nền kinh tế tri thức:
Trước hết đó là sự hình thành các khu công nghệ cao. Yêu cầu phát triển của tri thức và công nghệ thông tin đã
dẫn đến sự ra đời của các khu công nghệ(technology park) một yếu tố quan trọng thúc đẩy sự ra đời và phát triển
của các công nghệ mới. Hiện nay ở Mỹ, khu công nghệ tiêu biểu nhất là “Thung lũng Silicon”, các công ty công
nghệ cao, nhất là công nghệ thông tin, phát triển rất nhanh. Hiện nay ở đây có tới hàng ngàn công ty, với doanh số
tại chỗ vào năm 1997 là 2,267 tỷ đô la. Điều đáng chú ý là, tuy ở các khu công nghiệp tập trung nhiều công ty,
nhưng do dựa vào công nghệ cao, tiêu hao ít nguyên liệu và năng lượng, thải ra ít phế thải.
Tiếp thu kinh nghiệm này, Đảng và Nhà nước ta đã quyết định xây dựng hai khu công nghệ cao là khu Hoà Lạc ở
Hà Nội và khu Quang Trung ở thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là đang xây dựng khu kinh tế mở Chu Lai ở Quảng
Nam nhằm thực hiện dự kiến “đi tắt, đón đầu” vào nền kinh tế tri thức.
Thứ hai, nền kinh tế tri thức tạo ra sự học hỏi, sáng tạo và đổi mới thường xuyên của con ngườinhững nhân tố
thường xuyên là động lực chủ yếu nhất thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội. Nếu không học tập thì không thể phát
triển được nền kinh tế tri thức, mọi người phải thường xuyên bổ túc, cập nhật kiến thức để chủ động tự đổi mới và
có khả năng thúc đẩy sự đổi mới của toàn bộ xã hội. Con người phải học tập suốt đời, vừa đào tạo, vừa làm việc.
Mạng thông tin có ý nghĩa rất quan trọng cho việc học tập suốt đời. Đầu tư cho giáo dục phải chiếm tỷ lệ rất cao,
đầu tư vô hình (đầu tư cho con người, cho giáo dục, khoa học, văn hoá xã hội) phải cao hơn đầu tư hữu hình (tức
là đầu tư cho cơ sở vật chất kỹ thuật). Phát triển con người, tạo ra nguồn lực cho con người có tri thức cao phải là
nhiệm vụ trọng tâm của toàn xã hội. Vốn con người trở thành then chốt nhất tạo ra giá trị cho các doanh nghiệp tri
thức.
Học hỏi đi đôi với sáng tạo và đổi mới luôn là động lực đẩy nhanh quá trình phát triển kinh tế xã hội. Bởi vì nền
công nghệ cao có đặc điểm là đổi mới rất nhanh, vòng đời công nghệ rất ngắn. Do đó, các doanh nghiệp muốn trụ
vững và phát triển phải luôn luôn đổi mới công nghệ và sản phẩm.
Thứ ba, trong nền kinh tế tri thức vừa cạnh tranh vừa hợp tác là phương châm hoạt động thích hợp để phát triển
kinh tế. Nếu trước đây, độc quyền và cạnh tranh là tất yếu trong phát triển kinh tế tư bản chủ nghĩa thì nay trong
kinh tế tri thức, các doanh nghiệp có thể vừa cạnh tranh vừa hợp tác để cùng phát triển. Trong nền kinh tế này, do
nẩy sinh nhiều công nghệ mới. Sự ra đời của công ty mới gắn liền với sự ra đời của một công nghệ mới, một sáng
chế mới. Để tăng thêm sức mạnh các công ty phải “mua” nhau để thành lập công ty lớn. Gần đây nhiều công ty
khổng lồ có hàng chục, hàng trăm tỷ USD đã “mua” nhau để trở thành các tập đoàn chi phối thế giới. Điều này
không tránh khỏi việc gây nên lo ngại cho nhiều người vì sự tập trung này có thể dẫn tới độc quyền và thủ tiêu
cạnh tranh. Mặt khác, các công ty khổng lồ lại chia ra thành các công ty con trên toàn thế giới. Các công ty con
được quyền chủ động nhiều hơn, có thể linh hoạt, thích nghi với sự đổi mới. Việc hợp nhất thành những công ty
khổng lồ rồi lại chia nhỏ thành những công ty con là hiện tượng đặc thù trong nền kinh tế tri thức.
Thứ tư, kinh tế tri thức thúc đẩy nhanh quá trình dân chủ hoá xã hội. Kinh tế thông tin có chức năng là phải đưa
thông tin tới mọi người, mọi nhà. Nhờ vậy mà quá trình dân chủ hoá các hoạt động và các tổ chức điều hành trong
xã hội được mở rộng. người dân nào cũng có thể được thông tin kịp thời về các quyết định của nhà nước hoặc các
cơ quan, tổ chức có liên quan đến họ. Họ có thể có ý kiến ngay nếu thấy không pù hợp. Việc tập hợp ý kiến,
nguyện vọng nhân dân của Nhà nước cũng dễ dàng hơn nhiều. Cách tổ chức quản lý cũng có thể thay đổi, mô
hình chỉ huy tập trung có đẳng cấp không còn phù hợp nữa. Xu thế chung là mô hình phi tập trung, phi đẳng cấp,
mô hình mạng, trong đó tận dụng các mối quan hệ ngành và trực tiếp chứ không cầc qua trung gian. Mô hình tổ
chức dân chủ như vậy là linh hoạt trong điều hành và dễ thích nghi với đổi mới, khơi dậy tinh thần năng động, sáng
tạo của mọi con người.
Kinh tế tri thức không chỉ thúc đẩy quá trình toàn cầu hoá diễn ra nhanh chóng mà nó con phát triển nhanh văn
hoá truyền thống và nghiêm ngặt giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc. Bất cứ ở một nền kinh tế nào, văn hoá luôn là
độn lực thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội. Nhưng kinh tế tri thức, do thông tin, tri thức bùng nổ nên trình độ văn hoá
phải nhanh chóng được nâng cao, nội dung và hình thức hoạt động văn hoá phải phong phú, đa dạng. Nhờ các
phương tiện thông tin nhanh chóng, nhất là mạng Internet, giao lưu văn hoá hết sức thuận lợi tạo điều kiện cho sự
tiếp thu các tinh hoa văn hoá của nhân loại để phát triển nền văn hoá riêng của từng dân tộc. Mặt khác các nền
văn hoá cũng đứng trước những rủi ro rất lớn, nhất là bị pha tạp, bị các sản phẩm độc hại tấn công, phá hoại làm
mất đi bản sắc văn hoá dân tộc. Vì vậy đi vào nền kinh tế tri thức đồng thời phải nâng cao trình độ văn hoá của
mình, phải coi trọng giáo dục, phát huy các giá trị văn hoá truuyền thống, phải “phát triển nền văn hoá tiên tiến
đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc” như nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ IX.
Nhìn chung lại, xây dựng nền kinh tế tri thức đang là xu thế chung của toàn nhân loạimột xu thế tiến bộ.Nhận thức
rõ nội dung, tính chất, đặc điểm của nền kinh tế này cũng như những rủi ro do nó gây ra và theo sát sự phát triển
của nó trên thế giới là cần thiết đối với mọi người,nhất là các sinh viên Ngoại Thương chúng ta.
Ngô Thị Thuý Hằng
