Nguyễn Trung Trực, cuộc đời & sự nghiệp
Mô tả cuộc đời & sự nghiệp của anh hùng Nguyễn Trung Trực.
Bài do người soạn tự tải lên.
Anh hùng Nguyễn Trung Trực
Nguyễn Trung Trực (chữ Hán: : h; 1839[1]–1868) là chủ tướng phong
trào khởi nghĩa chống Pháp vào nửa cuối thế kỷ 19 ở Nam Bộ, Việt Nam.
Ông sinh ra dưới thời Minh Mạng, thuở nhỏ ông có tên là Chơn. Từ năm
Kỷ Mùi (1859) đổi là Lịch (Nguyễn Văn Lịch, nên còn được gọi là Năm
Lịch), và cũng từ tên Chơn ấy cộng với tính tình ngay thật, nên ông được
thầy dạy học đặt thêm tên hiệu là Trung Trực.[2]
Nguyên quán gốc Nguyễn Trung Trực ở xóm Lưới, xã Vĩnh Hội, huyện
Phù Cát, tỉnh Bình Định. Ông nội là Nguyễn Văn Đạo, cha là Nguyễn Văn
Phụng (hoặc Nguyễn Cao Thăng), mẹ là bà Lê Kim Hồng.
Sau khi hải quân Pháp nhiều lần bắn phá duyên hải Trung Bộ, gia đình
ông phải phiêu bạt vào Nam, định cư ở xóm Nghề (một xóm trước đây
chuyên nghề chài lưới), làng Bình Nhựt, tổng Cửu Cư Hạ, huyện Cửu An,
Phủ Tân An (nay thuộc ngoại ô thị xã Tân An, tỉnh Long An) và sinh sống
bằng nghề chài lưới vùng hạ lưu sông Vàm Cỏ. Không rõ năm nào, lại
dời lần nữa xuống làng Tân Thuận, tổng An Xuyên.(nay là xã Tân Tiến,
huyện Đầm Dơi, tỉnh Cà Mau). Ông là con trưởng trong một gia đình có 8
người con. Lúc nhỏ, ông rất hiếu động, thích học võ nên khi lớn lên ông là
người có thể lực khoẻ mạnh, giỏi võ nghệ và là người có nhiều can đảm,
mưu lược.
Làm Quản cơ
Tháng 2 năm 1859, Pháp nổ súng tấn công thành Gia Định. Vốn xuất thân
là dân chài, nằm trong hệ thống lính đồn điền của kinh lược Nguyễn Tri
Phương, nên ông sốt sắng theo và còn chiêu mộ được một số nông dân
vào lính để gìn giữ Đại đồn Chí Hòa, dưới quyền chỉ huy của Trương
Định. Năm 1861, nhờ công đốt tàu L’Espérance, ông được triều đình
phong chức Quyền sung Quản đạo[3]nên còn được gọi là Quản Chơn hay
Quản Lịch.
Trong sự nghiệp kháng thực dân Pháp của ông, có hai chiến công nổi bật,
đã được danh sĩ Huỳnh Mẫn Đạt khen ngợi bằng hai câu thơ sau:
Hỏa hồng Nhựt Tảo oanh thiên đia
Kiếm bạt Kiên Giang khấp quỷ thần.
Thái Bạch dịch:
Lửa bừng Nhựt Tảo rêm trời đất
Kiếm tuốt Kiên Giang rợn quỷ thần.
*Hỏa hồng Nhật Tảo
Sau khi Đại đồn Chí Hòa thất thủ (25 tháng 2 năm 1861), Nguyễn Trung
Trực về Tân An. Lúc này, Pháp đã chiếm Mỹ Tho (tức thành Định Tường
thất thủ vào ngày 12 tháng 4 năm 1861) nên thường cho những tàu chiến
vừa chạy tuần tra vừa làm đồn nổi di động. Một trong số đó là chiếc tiểu
hạm Espérance (Hy Vọng), án ngữ nơi vàm Nhựt Tảo, thuộc xã An Nhựt
Tân, huyện Tân Trụ, tỉnh Long An.
Tiểu hạm Espérance là một tàu gỗ có chỗ được bọc đồng chạy bằng hơi
nước, có thể ra vào những luồng lạch cạn, được trang bị đại bác cùng
nhiều vũ khí đa năng. Đây là một trong những tàu thuộc hàng bậc nhất của
hải quân Pháp lúc bấy giờ. Vào khoảng sáng ngày 10 tháng 12 năm 1861,
Nguyễn Trung Trực cùng Phó quản binh Huỳnh Khắc Nhượng, Tán quân
Nguyễn Học, Võ Văn Quang[4]và hương thôn Hồ Quang Chiêu...tổ chức
cuộc phục kích đốt cháy tàu chiến này.
Trận Nhật Tảo có 2 ý kiến khác nhau: thứ nhất ông Trực cho giả làm
thuyền đám cưới qua sông, thừa lúc áp sát tàu Espérance rồi đánh úp; thứ
hai là ông Trực cho giả làm thuyền buôn lúa, để đánh chìm tàu. Ý kiến sau
được nhiều người chấp nhận, trong đó có sự đồng thuận của một số
người tác giả người Pháp như Paulin Vial, Alfred Schreiner...
Trận này quân của Nguyễn Trung Trực đã diệt 17 lính và 20 cộng sự
người Việt, chỉ có 8 người trốn thoát (2 lính Pháp và 6 lính Tagal, tức lính
đánh thuê Philippines, cũng còn gọi là lính Ma Ní). Lúc đó, viên sĩ quan chỉ
huy tàu là trung úy hải quân Parfait không có mặt, nên sau khi hay tin dữ,
Parfait đã dẫn quân tiếp viện đến đốt cháy nhiều nhà cửa trong làng Nhật
Tảo để trả thù.
Chiến thắng này được triều Nguyễn cho ban thưởng và ghi chép lại trong
chính sử. Còn với Pháp, viên thanh tra bản xứ tại Nam Kỳ tên Paulin Vial
gọi đây là: “một sự kiện đau đớn” làm người An Nam phấn chấn và gây
xúc động, đau lòng sâu sắc trong lòng người Pháp”.[5]
Và Alfred Schreiner gọi chiến thắng Nhật Tảo là khúc nhạc mở đầu cho
một cuộc tổng công kích hầu như toàn bộ các đồn lũy của người Pháp...
(và) Cuộc đốt cháy tàu Espérance là một biến cố bi thảm đã gây nên một
nỗi xúc động sâu sắc nơi người Pháp và kích thích một cách lạ lùng trí
tưởng tượng của người Annam .[6]
Theo sau chiến thắng vừa kể, nhiều cuộc tấn công quân Pháp trên sông,
trên bộ đã liên tiếp diễn ra...
*Kiếm bạt Kiên Giang
Sau lần đốt được tàu L’Espérance của Pháp, Nguyễn Trung Trực cùng
nghĩa quân tiếp tục chiến đấu qua lại trên các địa bàn Gia Định, Biên Hòa.
Đến khi hòa ước Nhâm Tuất (1862), ba tỉnh miền Đông lọt vào tay thực
dân Pháp, Nguyễn Trung Trực nhận chức Lãnh binh, đưa quân về hoạt
động ở ba tỉnh miền Tây. Đầu năm 1867, ông được triều đình phong chức
Hà Tiên thành thủ úy[8] để trấn giữ đất Hà Tiên, nhưng ông chưa kịp đến
nơi thì tòa thành này đã bị quân Pháp chiếm lấy (24 tháng 6 năm 1867).
Không theo lệnh triều đình rút quân ra Bình Thuận, Nguyễn Trung Trực
đem quân về lập mật khu ở Sân chim (tả ngạn sông Cái Lớn, huyện An
Biên, tỉnh Kiên Giang). Từ nơi này, ông lại dẫn quân đến Hòn Chông (nay
thuộc xã Bình An, huyện Kiên Lương, tỉnh Kiên Giang, lập thêm căn cứ
kháng Pháp.
Ở Kiên Giang, sau khi nắm được tình hình của đối phương và tập trung
xong lực lượng (trong số đó có cả hương chức, nhân dân Việt - Hoa -
Khmer); vào 4 giờ sáng ngày 16 tháng 6 năm 1868, Nguyễn Trung Trực
bất ngờ dẫn quân từ Tà Niên (nay là xã Vĩnh Hòa Hiệp, huyện Châu
Thành, tỉnh Kiên Giang) đánh úp đồn Kiên Giang (nay là khu vực UBND
tỉnh Kiên Giang), do Trung úy Sauterne chỉ huy.
Kết thúc trận, nghĩa quân chiếm được đồn, tiêu diệt được 5 viên sĩ quan
Pháp, 67 lính, thu trên 100 khẩu súng cùng nhiều đạn dược và làm chủ
tình hình được 5 ngày liền.
Đây là lần đầu tiên, lực lượng nghĩa quân đánh đối phương ngay tại trung
tâm đầu não của tỉnh. Nhận tin Chủ tỉnh Rạch Giá cùng vài sĩ quan khác bị
giết ngay tại trận, George Diirrwell gọi đây là một sự kiện bi thảm (un
événement tragique).[7]
Hai ngày sau (ngày 18 tháng năm 1868), Thiếu tá hải quân A. Léonard
Ausart, Đại úy Dismuratin, Trung úy hải quân Richard, Trung úy Taradel,
Trần Bá Lộc, Tổng Đốc Phương mang binh từ Mỹ Tho sang tiếp cứu.
Ngày 21 tháng 6 năm 1868, Pháp phản công, ông phải lui quân về Hòn
Chông (Kiên Lương, Kiên Giang) rồi ra đảo Phú Quốc, lập chiến khu tại
Cửa Cạn nhằm kình chống đối phương lâu dài.
Trận chiến cuối cùng.
Tháng 9 năm 1868, chiếc tàu Groeland chở Lãnh Binh Tấn (tức Huỳnh
Văn Tấn, còn được gọi Huỳnh Công Tấn, trước có quen biết ông Trực vì
cùng theo Trương Định kháng Pháp. Sau này, Tấn trở thành cộng sự cho
Pháp), cùng 150 lính ở Gò Công đến Cửa Cạn (đảo Phú Quốc) để bao vây
và truy đuổi ông Trực.
Phạm Văn Sơn thuật chuyện:
Hương chức và dân trên đảo bị đội Tấn dọa phải theo và phụ lực
với hắn để bao vây bọn ông Trực. Sau hai trận ghê gớm, bọn ông
Trực phải trốn vào trong núi. Đội Tấn rượt theo, nghĩa quân bị kẹt
trong một khe núi nhỏ hẹp. Cùng đường, bọn ông Trực phải ra
hàng...[8]
Giám đốc Sở nội vụ Paulin Vial viết:
Nguyễn Trung Trực chịu nộp mạng, chỉ vì thiếu lương thực và vì
mạng sống của bao nghĩa quân đang bị bao vây hàng tháng trời
ròng rã tại Phú Quốc.
Nhưng có người lại cho rằng để bảo toàn lực lượng nghĩa quân, nhân dân
trên đảo và lòng hiếu với mẹ (Pháp đã bắt mẹ của ông để uy hiếp),
Nguyễn Trung Trực tự ra nộp mình cho người Pháp và đã bị đưa về giam
ở Sài Gòn.
Nhưng theo lời khai ít ỏi của Nguyễn Trung Trực khi ông bị giam cầm ở
Khám Lớn Sài Gòn với Đại úy Piquet, thanh tra bổn quốc sự vụ, thì sự
việc như thế này, trích biên bản hỏi cung:
...Tôi cho biết rõ rằng tôi đã tự ý quy thuận lãnh binh Tấn. Vì hắn
đến đảo, hắn bảo viết thơ yêu cầu tôi quy hàng, vì chúng tôi bị bao
vây trong núi không có gì để sống, tôi bảo một người dân trói tôi và
dẫn tôi đến Tấn. Nếu tôi muốn tiếp tục chiến đấu, hắn không bắt
tôi được dễ dàng như thế...
Rất tiếc bản cáo của lãnh binh Tấn gửi cho thống đốc Nam kỳ về "việc
bắt Nguyễn Trung trực và Tống binh Cân" đã bị thất lạc từ ngày 23 tháng
5 năm 1950, vì thế sự việc chưa được tường tận.[9]
Thọ tử
Pháp phủ dụ Nguyễn Trung Trực qui thuận không được nên vào ngày 27
tháng 10 năm 1868, Đô đốc toàn quyền Nam Kỳ G.Ohier cho đưa ông về
lại Rạch Giá và đã sai một người khmer trên Tưa (người dân thường gọi
ông là Bòn Tưa) đưa ông ra hành hình tại chợ Rạch Giá[10], hưởng dương
khoảng 30 tuổi.
Người ta kể rằng:
Vào buổi sáng ngày 27-10-1868, nhân dân Tà Niên[18] nơi nổi tiếng
về nghề dệt chiếu, và nhiều nơi khác đổ xô ra chợ Rạch Giá, vì
Pháp đem Nguyễn Trung Trực ra hành quyết. Ông Trực yêu cầu
Pháp mở trói, không bịt mắt để ông nhìn đồng bào và quê hương
trước phút "ra đi". Bô lão làng Tà Niên đến vĩnh biệt ông, đã trải
xuống đất một chiếc chiếu hoa có chữ “thọ”(chữ Hán) màu đỏ
tươi thật đẹp cho ông bước đứng giữa. Ông hiên ngang, dõng dạc
trước pháp trường, nhìn bầu trời, nhìn đất nước và từ giã đồng
bào…
Tương truyền, trước khi bị hành quyết Nguyễn Trung Trực đã sang sảng
ngâm bài thơ tuyệt mệnh:
Thư kiếm tùng nhưng tự thiếu niên,
Yêu gian đàm khí hữu long tuyền,
Anh hùng nhược ngộ vô dung địa.
Bảo hận thâm cừu bất đái thiên.
Thi sĩ Đông Hồ dịch:
Theo việc binh nhưng thuở trẻ trai,
Phong trần hăng hái tuốt gươm mài.
Anh hùng gặp phải hồi không đất,
Thù hận chang chang chẳng đội trời.
***
Khi ông bị người Pháp giải về Sài Gòn, viên thống soái Nam Kỳ lúc đó
vừa dụ hàng vừa hăm dọa, ông Trực đã trả lời rằng: Thưa Pháp soái,
chúng tôi chắc rằng chừng nào ngài trừ cho hết cỏ trên mặt đất thì chứng
tỏ ngài mới may ra trừ tiệt được những người ái quốc của xứ sở này
Khi bị giam ở Khám Lớn Sài Gòn, ông cũng đã bình tĩnh nói với người hỏi
cung là Đại úy Piquet:
Số phận tôi đã đầy đủ, tôi đã không thành công trong việc cứu nguy
nước tôi, tôi chỉ xin một điều là người ta kết liễu đời tôi càng sớm
càng tốt.
Và trước khi hy sinh, ông còn khẳng khái nhắc lại: Bao giờ Tây nhổ hết
cỏ nước Nam mới hết người Nam đánh Tây.
Đánh giá ông, một số người đã viết:
Danh sĩ Nguyễn Thông:
“Nguyễn Văn Lịch tính thâm trầm, ngiêm nghị và can đảm…”.
(truyện Hồ Huân Nghiệp trong Kỳ Xuyên văn sao)
Giám đốc sở Nội vụ Paulin Vial:
Trong khi Đại úy hải quân Piquet, thanh tra bổn quốc sự vụ chất
vấn ông Trực, ông Trực tỏ ra rất cương quyết và rất đàng hoàng
chính đáng. Các câu trả lời của ông đã cho thấy một cách chính xác
phẩm chất của con người đó, người đã đóng một vai trò đáng kể…
…Nguyễn Trung Trực là “người rất tự trọng, có tư cách đáng quí
và đầy nghị lực”, là “ người có gương mặt thông minh và dễ có
thiện cảm” là “ một người chỉ huy trẻ tuổi, rất can đảm, chống
nhau với ta ngót mười năm trời.[20]
Tác giả Alfred Schreiner:
Trong suốt thời kỳ bị giam cầm, ông Trực không có lúc nào tỏ ra
yếu đuối cả, một cách thẳng thắng và đàng hoàng, ông công nhận
các chiến công của ông và cũng nhận là đã khinh thường sức mạnh
của Pháp. Ngoài ra, ông chỉ yêu cầu ban cho ông một ân huệ, ấy là
được xử tử ông ngay tức khắc.[21]
Trong một bài thơ điếu, Huỳnh Mẫn Đạt có câu:
Anh hùng cường cảnh phương danh thọ
Tu sát đê đầu vị tử nhân.
Dịch nghĩa:
Anh hùng cứng cổ danh thơm mãi
Lũ sống khom lưng chết thẹn dần.
Ðược tin ông thọ tử, vua Tự Ðức sai hoàng giáp Lê Khắc Cẩn làm lễ truy
điệu, đọc bài điếu với chính bút ngự rằng:[11]
Ký bi ngư nhân
Hùng tại quốc sĩ
Hỏa Nhựt Tảo thuyền
Ðồ Kiên Giang lũy
Ðịch khái đồng cừu
Thân tiên tự thỉ
Hiệu khí cổ kim
Thử nhân nam tư
Xích huyết hoàng sa
Ô hô dĩ hi
Huyết thực thiên thu
Chương nhữ trung nghĩa.
Thái Bạch dịch:
'Giỏi thay người chài
Mạnh thay quốc sĩ
Đốt thuyền Nhật Tảo,
Phá lũy Kiên Giang.
Thù nước chưa xong
Thân sao đã mất
Hiệu khí xưa nay
Người nam tử ấy
Máu đỏ, cát vàng
Hỡi ơi thôi vậy
Ngàn năm hương khói,
Trung nghĩa còn đây.
Và cũng chính nhà vua này đã sắc phong ông làm Thượng Ðẳng Linh
Thần, thờ tại làng Vĩnh Thanh Vân, Rạch Giá nơi ông đã hiên ngang thà
chịu chết chớ không chịu đầu hàng Pháp. Đã rất nhiều năm qua, dân làng
Vĩnh Thanh Vân, nhất là những ngư dân, luôn tôn kính và tự hào về
Nguyễn Trung Trực, một người xuất thân từ giới dân chài áo vải, vậy mà
đã trở thành một vị anh hùng, đúng với ý nghĩa: "Sống làm Tướng và chết
làm Thần!" và "anh khí như hồng", nghĩa là khí tiết của người anh hùng
rực rỡ như cầu vồng bảy sắc.
Tưởng nhớ
Sau khi ông bị hành hình, dân chúng cảm thương vô cùng nên đã bí mật
thờ ông như một vị anh hùng trong đền thờ Nam Hải đại vương (cá Ông
hay cá Voi), chính là ngôi đền thờ Nguyễn Trung Trực tại thành phố Rạch
Giá hiện nay.
Và khi người Pháp không còn cai trị Việt Nam, vào năm 1970, nhân dân địa
phương đã lập tượng Nguyễn Trung Trực bằng đồng, màu đen (12) đặt
trước “chợ nhà lồng” Rạch Giá (cũ)
Nhiều tỉnh thuộc đồng bằng sông Cửu Long...nhân dân đã lập đền thờ ông
và hằng năm đều có tổ chức lễ tưởng niệm trọng thể. (Đình Nguyễn
Trung Trực tại Rạch Giá tổ chức lễ giỗ vào các ngày từ 27 đến 29 tháng 8
âm lịch. Đình và mộ nơi này đã được công nhận là di tích Lịch–Văn hóa
cấp quốc gia vào ngày 06 tháng 12 năm 1989).
Vợ con
Theo truyền khẩu, thì ông có người vợ tên Điều (tục gọi là bà Đỏ. Có
nguồn cho rằng bà Điều và bà Đỏ là hai chị em ruột chứ không phải một
người), người làng Minh Lương (nay thuộc huyện Châu Thành, Kiên
Giang). Bà Điều là người đã từng theo sát ông trong suốt thời gian chống
Pháp ở Kiên Giang. Có lần bà đi do thám đồn Săn Đá ở Rạch Giá, bị đối
phương bắt được, nhưng Nguyễn Trung Trực đến giải cứu kịp. Sau, bà bị
bắt lần nữa, bị nhốt trong khám lớn Rạch Giá, mãi đến khi ông Trực đánh
chiếm đồn bót trên (1868) mới giải thoát cho bà. Chưa rõ hai người có con
hay không, bà đã hy sinh ở đâu và lúc nào.
Khi ở đảo Phú Quốc, ông có thêm một vợ tên là Lê Kim Định (tục gọi bà
Quan Lớn Tướng), sinh được một trai nhưng chết non. Hiện còn mộ và
đền thờ của bà ở Cửa Cạn (Phú Quốc)... Theo lời kể, thì khi nghĩa quân bị
vây khổn vào năm 1968, bà Định đã dùng ghe theo dòng sông Cửa Cạn để
ra biển về đất liền. Nhưng chẳng may gặp đoạn sông bị cát lấp, ghe của
bà bị mắc lại, không đi được. Kiệt sức, bà sinh non trong một đêm mưa
bão, và rồi bị băng huyết mà chết. Hài nhi sinh non cũng chết theo. Có
người tìm gặp cả hai thi hài, đem giấu vào một bọng cây. Đến khi yên ổn,
người dân mới đem hài cốt hai mẹ con bà chôn cất tử tế tại bãi Ông Lang.
Mộ bà được gọi là mộ Bà Lớn.
Trong biên bản hỏi cung khi ông Trực bị giam ở Khám Lớn Sài Gòn, có
câu: ...Số phận tôi đã đầy đủ, tôi đã không thành công trong việc cứu nguy
nước tôi, tôi chỉ xin một điều là người ta kết liễu đời tôi càng sớm càng
tốt và mong rằng người ta cho những đứa con của tôi lên Sài Gòn. Nếu
căn cứ vào câu này, thì ông Trực có ít nhất hai ba đứa con, nhưng cuộc đời
của họ sau này ra sao, không thấy tài liệu nào nói đến.
Bùi Thụy Đào Nguyên, soạn và tự tải lên.
Chú thích
1. ^ Ghi theo sách Hỏi đáp lịch sử Việt Nam tập 4, NXB Trẻ,
năm 2007. Căn cứ biên bản hỏi cung ông Nguyễn Trung Trực
tại khám đường Sài Gòn vào tháng 10 năm 1868, ông Trực
“mới được 30 tuổi”(age’ de 30 ans), thì rất có thể ông sinh
năm 1838. Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn Bá Thế, Từ điển
nhân vật Việt Nam cho rằng ông sinh năm 1837.
2. ^ Ghi theo sách Hỏi đáp lịch sử Việt Nam tập 4 (sách đã dẫn,
tr. 46). Sách Hỏi đáp về cuộc khởi nghĩa Nguyễn Trung Trực
(Nxb QĐND, 2008, tr. 54) và Phan Thành Tài (bài in trong
Nam Bộ - đất và người, do Hội Khoa học lịch sử TP. HCM tổ
chức biên soạn, NXB Trẻ, tr. 167), đều cho biết khi ông Trực
lui quân về Hòn Chông, mới đổi tên thành Nguyễn Trung
Trực.
3. ^ Hỏi đáp lịch sử tập 4 (sách đã dẫn, tr.46). Phan Thành Tài
trong Nam Bộ - đất và người ghi là “quyền sung quản binh
đạo” (Hội Khoa học lịch sử TP. HCM, NXB Trẻ tr. 159). Và
theo biên bản hỏi cung khi ông Trực bị giam ở Khám Lớn Sài
Gòn, thì ông đã được ra Huế nhận chức.
4. ^ Ghi theo Hỏi đáp lịch sử tập 4. Phan Thành Tài ghi tên là
Nguyễn Văn Quang.
5. ^ Paulin Vial: “ Les premières années de la Cochinchine,
Colonie Francaise”, 2 quyển, Challamet Ainé, Libraire Editeru,
Paris, 1874, tr.124
6. ^ Alfred Schreiner: “ Abrégéde I’histoire D’ An nam”,2è Éd.
Sài Gòn, 1906, tr.223-224
7. ^ “Bulletin de la Société des Etudes Indochine de Saigon”, Sài
Gòn, tr.40.
8. ^ Việt sử tân biên, quyển 5, tập thượng, Sài Gòn, 1962, tr.198
9. ^ Nguyễn Nghị, Nguyễn Trung Trực qua một số tư liệu của
Pháp cho biết: "Nhiều hồ sơ tương đối quan trọng trong
những năm 1860 đến đầu thập niên 1870, đã được ghi là phát
hiện mất. Theo một số nhà chuyên môn thì người Pháp khi
trở lại Việt Nam đã lấy đi..."(Nam Bộ - xưa và nay, NXB TP.
HCM và tạp chí Xưa và Nay, năm 2005, tr.255
10. ^ Ðịa điểm hành quyết ngay tại miếng đất đối diện chợ nhà
lồng Rạch Giá, lúc bấy giờ còn cây da cổ thụ. Trên miếng
đất thấm máu Nguyễn Trung Trực, người Pháp cho xây lên
Nhà Giây Thép, về sau là Ty Bưu Ðiện tỉnh lỵ. Riêng cây da
cổ thụ đã bị đốn vào năm 1947.
11. ^ Theo ý kiến của Nguyễn Thị Thanh Xuân trong cuộc “hội
thảo khoa học về thân thế và sự nghiệp Nguyễn Trung Trực”
trong hai ngày 7 và 8 tháng 10 năm 1988 tại Rạch Giá, thì bài
thơ này của nhà thơ Trương Gia Mô. Điều này rất có thể, vì
Nguyễn Nghị căn cứ Cơ mật viện trích tư sự, đề ngày 6 tháng
2 năm Tự Đức 24, tức 1872 cho biết: "Mãi bốn năm sau khi
Nguyễn Trung Trực mất, triều đình Huế mới có văn thư yêu
cầu " cứu xét rõ nguyên ủy, sự trạng của hai tên này (Nguyễn
Trung Trực và Hồ Huân Nghiệp) xuất thân như thế nào, đã
từng làm quan hay chưa, theo ai làm việc gì, chết ngày nào"
để xem có nên hay không nên tặng thưởng...(Tài liệu cơ mật
mang ký hiệu R. 73/199 tại Lưu trữ Trung ương 2. Dẫn theo
Nguyễn Trung Trực qua một số tư liệu Pháp, sách đã dẫn,
tr.254)
12. ^ Hiện nay, phần mộ của ông và tượng thờ (được sơn lại
màu nâu đỏ) vừa kể đều đã được di dời vào trong khuôn viên
khu đền thờ của ông tại thành phố Rạch Giá (ảnh), và người
ta đã cho làm một tượng mới bằng cũng bằng đồng lớn hơn,
màu xám, để thay thế (năm 2000). Khu “chợ nhà lồng” mà sau
này nó còn có tên là “Khu thương mại”, cũng đã di dời nơi
khác để nơi đó trở thành công viên.
