Nguyễn Trãi Anh Hùng Dân Tộc

Nguyễn Phi Khanh người làng Chi Ngại huyện Phượng Sơn, là một cậu học trò giỏi, thông minh từ nhỏ, biết làm thơ từ năm 11 tuổi, hễ xuất khẩu là thành chương, nhiều người đã tin ở sự thành đạt của cậu học trò ấy sau này. Được quan tư đồ Trần Nguyên Đán đón làm thục sư để dạy kèm cho con gái của ngài.

TrÓc Kh≈ Ng· VØn TriŒn NguyÕn Tr¨i Anh HÔng Dµn TÊc NguyÕn Minh áiÀn áünh müy v° tr÷nh b°y NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 1/1 1) BØng H„ tıËng c·ng NØm canh thµn (1380) ni≈n hiŒu XıÁng PhÔ thˆ 4 ΩÈi vua á∆ NghiÕn triÀu nh° Tr∑n. MÊt h·m trong dinh quan Tı Ω„ Tr∑n Nguy≈n áün Í kinh Ω· ThØng Long, c‹ ti∆ng tr¿ kh‹c oe oe. á‹ l° ti∆ng ch°o ΩÈi Ω∑u ti≈n cða Ωˆa tiÃu nhi chüu ngo≠i Tr∑n tıËng c·ng, m° sau Ωµy, Ωˆa tiÃu nhi ∂y trÍ n≈n mÊt nhµn v∫t quan hŒ lËn lao cho lŸch s¯ cða nıËc Nam ViŒt. Tr∑n Nguy≈n áün hiŒu l° BØng H„, mÊt vŸ t·n th∂t nh° Tr∑n, chüu b‚n ΩÈi cða Chi≈u minh vıÁng Tr∑n Quang Kh®i (ngıÈi con thˆ ba cða vua Tr∑n Thüi T·ng, chˆc Ω∆n thıÏng tıËng, c‹ c·ng Ωünh phü gi¥c Nguy≈n Í ΩÈi vua Nhµn T·ng). ThÈi vua DuŒ T·ng v° vua á∆ NghiÕn, Nguy≈n áün l°m Qu‚c thıÏng h∑u, tˆc l° Í v°o ng·i TÃ tıËng. Song triÀu Tr∑n lÓc ∂y Ω¨ ΩıÁng Ωi d∑n v°o thÈi k¸ suy bÿ. Lüng gi∆ng phœa nam l° nıËc Chi≈m Th°nh, ΩıÁng do mÊt vŸ hÔng chÓa l° Ch∆ B„ng Nga trŸ v÷, l°m cho nıËc ∂y cıÈng thŸnh l≈n, r„i v÷ m‚i th∆ thÔ, lu·n nØm kæo quµn ra cıËp phü nıËc ViŒt, khi∆n binh t°i cða ta ng°y d∑n hı hao. Ngo°i bi≈n cıÁng nhı th∆; trong triÀu th÷ t˜ khi ThıÏng ho°ng NghŒ T·ng, tin dÔng H„ Qu˚ Ly, Qu˚ Ly n∞m h∆t chœnh quyÀn, chuy≈n Ωoün m‡i viŒc. Kh·ng nh˘ng th∆, y c›n c‹ chœ t˙ l∫p vµy cünh ΩÃ mıu Ω„ kia khüc... V∫y m° NghŒ T·ng vπn mÊt m˙c tin dÔng, kh·ng ai can n‰i, c‹ ngıÈi v÷ can m° l≠i ph®i tÊi n˘a. BØng H„ tıËng c·ng bi∆t cÁ nghiŒp Tr∑n t∂t s¡ c‹ ng°y r∂t g∑n ph®i Ω∆n nghi≈ng Ω‰, nhıng kh·ng c‹ k∆ g÷ cˆu v¨n, n≈n vπn mu‚n cüo quan lui vÀ. Tr∑n c·ng Ω¨ l°m mÊt cüi biŒt th˙ g‡i l° Thanh hı ΩÊng Í C·n SÁn, thuÊc l°ng Chi Ng≠i huyŒn PhıÏng SÁn, ΩŸnh lui vÀ Ω∂y dıÎng nh°n. Song m∂y l∑n dµng sË xin cho gi®i chˆc m° vua NghŒ T·ng kh·ng chu∏n t∂u, th°nh ra cüi chœ quy hıu vπn chıa Ω≠t ΩıÏc. Kh·ng kÃ con trai, Tr∑n c·ng c‹ sinh ΩıÏc b‚n ngıÈi con güi. TrıÍng v° thˆ Ω¨ xu∂t giü, b∂y giÈ c›n hai c· thˆ ba, thˆ tı l° Thüi v° Thai, v÷ nhﬁ tu‰i n≈n c›n Í nh°. Thüi, Thai hai tiÃu thı ΩÀu c‹ tı ch∂t th·ng minh; c·ng mu‚n cho cÔng ΩıÏc chŸu mÊt nÀn h‡c v∂n nhı nh˘ng con trai, bøn Ω‹n hai th∑y kiÃm vÀ nh° d≠y køm. Th∑y kiÃm NguyÕn ˆng Long d≠y c· Thüi; c›n c· Thai, thuÊc quyÀn d≠y b®o cða th∑y kiÃm NguyÕn Hün Anh. Ban Ω∑u, khi hai tiÃu thı b∞t Ω∑u thÚ giüo vËi hai vŸ gia sı, tu‰i mËi ch˜ng 11, 12, tr≈n Ω∑u c›n phÁ ph∂t trüi Ω°o. Nhıng ng°y thüng tr·i Ωi, sau 4, 5 nØm, c® hai ΩÀu lËn l≈n vËi nh˘ng næt m¥t kiÀu si, vËi nh˘ng v¿ Ω¬p thanh qu˚ cða nh˘ng c· con güi güc tœa l∑u h„ng, dÕ khi∆n cho l›ng k¿ thanh ni≈n ıËc mu‚n. C‹ ΩiÀu l° trong s‚ nh˘ng ngıÈi ıËc mu‚n, kh·ng ai ngÈ l≠i c‹ c® hai th∑y kiÃm NguyÕn. Th˙c ra th÷ s˙ Ω‹ v‚n kh·ng c‹ g÷ l≠ l∞m. Hai sinh b∂y giÈ tu‰i ΩÀu Ω¨ t˜ kho®ng tr≈n 20 Ω∆n 30, v÷ nh° nghøo v° cüi chœ khoa danh chıa Ω≠t, n≈n chıa ai c‹ vÏ con g÷. V∫y m° h±ng ng°y g∑n b≈n cüi nhan s∞c Ω∞m nguyŒt ngµy hıÁng, th∑y tr› l≠i su„ng s¨ thµn nhau nhı anh em b≠n bø, t°i n°o ng‡n l¯a üi t÷nh kh·ng c‹ lÓc ng∂m ng∑m b‚c chüy trong l›ng hai sinh m° t˙ hai sinh kh·ng d∫p n‰i. Vπn bi∆t lÕ phæp trong nh° mÊt vŸ Ω≠i th∑n l° nghi≈m l∞m, v® b∂y giÈ con güi t·n th∂t œt g® cho ngo°i, ch≤ng nh˘ng v÷ soi gıÁng triÀu L˚, mu‚n trünh cüi v≠ ngo≠i thœch, c›n v÷ cË kh·ng mu‚n Ωem d›ng dﬂi “lü ng‡c c°nh v°ng” h≠ giü xu‚ng vËi ngıÈi büch tœnh. Nay n∆u hai sinh vıÁng vœu tÁ t÷nh vËi hai ngıÈi con güi ho°ng tÊc, mÊt khi lÊ chuyŒn, s¡ ΩıÏc mang ngay nh˘ng tÊi v≠ v°o thµn. DÔ v∫y, nhıng nh˘ng ngıÈi khi Ω≠ bŸ mÊt m‚i t÷nh y≈u cai trŸ, c›n Ωµu tµm tı ΩÃ suy nghÿ k˛ c°ng. BÍi th∂ m° hai sinh kh·ng ai h¬n ai, ΩÀu cÔng Ωi Ω∆n mÊt con ΩıÈng phi lÕ. TrıËc h∆t do NguyÕn ˆng Long v÷ y≈u c· Thüi, thıÈng l°m nh˘ng b°i thÁ qu‚c µm ng∑m Ωıa cho c· ΩÃ kh≈u t÷nh gÏi ˚. C· Thüi c®m ΩÊng, cÒng l°m thÁ Ωüp l≠i ˆng Long. ViŒc Ω‹ l‡t Ω∆n con m∞t NguyÕn Hün Anh, Hün Anh liÀn sao chæp b°i thÁ t÷nh ΩÃ ng∑m Ωıa c· Thai, h‡c tr› cða m÷nh. K∆t qu® th÷ Hün Anh cÒng ΩıÏc c· h‡c tr› nhﬁ Ωüp l≠iΩ Óng vËi l›ng NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 2/2 ıËc mu‚n. T˜ Ω‹, b‚n ngıÈi ∂y, bÀ ngo°i tuy l° th∑y kiÃm vËi h‡c tr›, nhıng bÀ trong h‡ Ω¨ th°nh hai c∫p t÷nh nhµn r∂t y≈u thıÁng nhua. Kh·ng bao lµu r„i Thüi c‹ mang. ˆng Long sÏ h¨i, bi∆t l° tai v≠ Ω∆n nÁi r„i, l∫p tˆc bﬁ dinh Tr∑n tıËng c·ng, t÷m ΩıÈng ch≠y tr‚n. Th∂y NguyÕn ˆng Long th‚t nhi≈n tr‚n Ωi, Tr∑n c·ng sinh nghi mËi ΩÃ ˚ tra xæt. Khi Ω¨ bi∆t rﬂ t∂t c® m‡i s˙ th˙c, c·ng thÍ d°i m° r±ng : — á‹ ΩÀu l° cüi lÂi t˙ ta trŸ nh° thi∆u s˙ nghi≈m c∏n, ta c›n Ωüng trüch ph≠t g÷ mÊt lÒ Ω∑u xanh d≠i dÊt kia ! Nghÿ ngπm mÊt lÓc, c·ng l≠i n‹i : — CÁ nghiŒp Ho°ng Tr∑n sËm ch∑y t∂t s‰, v∫y viŒc Ω‹ bi∆t Ωµu ch≤ng ph®i trÈi xui khi∆n v∫y, v° bi∆t Ωµu ch≤ng l° cüi phÓc sau n°y. Bøn sai ngıÈi Ωi t÷m c® hai sinh Ω∆n, dÚ b®o r±ng : — ViŒc cüc anh l°m, ΩÈi xıa cÒng Ω¨ t˜ng c‹, tˆc nhı l° Tı m¨ TıÁng Nhı vËi Trüc VØn Quµn. Nay n∆u cüc anh chŸu l∫p chœ nhı l° TıÁng Nhı, l°m n≈n danh ti∆ng ΩÃ ΩÈi sau th÷ ta cÒng s≥n l›ng g® con m° kh·ng b∞t lÂi g÷ c®. Hai sinh d∫p Ω∑u c®m t≠. T˜ Ω∂y Í lu·n nh° Tr∑n c·ng l°m rÃ v° d‚c chœ h‡c h°nh. á∆n sau Ωi thi, c® hai ngıÈi ΩÀu Ω‰ cao khoa. Song thıÏng ho°ng NghŒ T·ng tru∂t bﬁ kh·ng dÔng v÷ cË con nh° thıÈng dµn m° düm k∆t duy≈n vËi con nh° ho°ng phü, h‡ Ω¨ “ph≠m thıÏng”. NguyÕn ˆng Long cÔng Thüi tiÃu thı khi Ω¨ th°nh h·n, sau v°i l∑n sinh kh·ng nu·i ΩıÏc, Ω∆n l∑n thˆ ba sinh ra mÊt h°i nhi nhı mÍ Ω∑u chıÁng n°y Ω¨ n‹i, Ω‹ chœnh l° Ωˆa tr¿ s¡ mang cüi t≈n NguyÕn Tr¨i (1380—1442) v° l° mÊt nhµn v∫t vÿ Ω≠i trong lŸch s¯ ViŒt Nam sau n°y. NguyÕn Tr¨i mËi sinh ra, m¥t mÒi phıÁng phi, thµn thÃ tr›n trÿnh, Ω·i m∞t tinh tÓ Ω¥t Í dıËi v∑ng trün vu·ng tıÏng tuy r±ng hÁi h¬p, nhiÀu ngıÈi Ω¨ khen l° m‡t tıËng m≠o khüc ph°m. BØng h„ tıËng c·ng y≈u qu˚ kh·ng bi∆t ng∑n n°o, thıÈng b∆ ≥m nµng niu v° n‹i : — NghiŒp Tr∑n nghi≈ng xi≈u, kh‹ l›ng ch‚ng v˘ng, cüi v∫n mŒnh tıÁng lai cða ngıÈi ho°ng phüi chıa dÕ liŒu trıËc ΩıÏc. Nhıng ta c‹ th±ng chüu ngo≠i n°y, cÒng ΩıÏc h® l›ng Ω·i chÓt. V÷ xem khœ vÒ n‹, ch∞c kh·ng ph®i ngıÈi høn h≠. N‹ s¡ c‹ thÃ trÍ n≈n mÊt nhµn v∫y k¸ kiŒt, may ra cÒng ΩÃ thÁm lµy Ω∆n ngo≠i gia ΩıÏc mÊt Ω·i ph∑n. NØm XıÁng PhÔ thˆ 9 (1387) BØng H„ tıËng c·ng ΩıÏc phæp trœ sÿ, lui vÀ hıu dıÎng Í ΩÊng Thanh Hı t≠i C·n SÁn. B∂y giÈ NguyÕn Tr¨i l≈n süu tu‰i, tıËng c·ng v÷ y≈u thıÁng chüu, cÒng Ωem theo vÀ. Nhıng Í C·n SÁn ΩıÏc mÊt ΩÊ, Tr¨i v÷ nhË cha m¬ v° cüc em nhﬁ b∂y giÈ hiŒn vÀ Í NhŸ Kh≈, ng°y Ω≈m bu„n b¨ ch≤ng tıÍng g÷ h‡c h°nh. TıËng c·ng kh·ng l°m sao ΩıÏc, l≠i ph®i sai ngıÈi Ωıa Tr¨i vÀ Í NhŸ Kh≈ vËi cha m¬. Sau Ω‹ 5 nØm, tˆc Ω∆n nØm canh ng‡ ni≈n hiŒu Quang Thüi thˆ 3 (1390) ΩÈi vua Thu∫n T·ng, mÔa Ω·ng thüng 11, BØng H„ tıËng c·ng t≠ th∆, th‡ 65 tu‰i. Trong khi c·ng ‚m, thıÏng ho°ng NghŒ T·ng thıÈng thµn Ω∆n C·n SÁn vi∆ng thØm v° hﬁi vÀ viŒc nıËc. áüp lÈi vua hﬁi, c·ng l°m v° dµng vua b°i thÁ “Th∫p c∑m” trong Ω‹ c‹ hai cµu : Nhµn ng·n k˚ t¯ d˘ l¨o nha B∂t thˆc l¨o nha li≈n üi phð ? Nghÿa l° : áem con gÍi vËi qu≠ gi°, Ch∞c Ωµu qu≠ ΩÃ con ta ΩıÏc to°n ! BÍi b∂y giÈ, c·ng th∂y NghŒ T·ng c°ng tin dÔng H„ Qu˚ Ly hÁn v° c‹ ˚ ΩŸnh Ωem vua nhﬁ Thu∫n T·ng ðy thüc cho Qu˚ Ly ph› tü, n≈n hai cµu thÁ n°y c‹ ˚ b®o nhﬁ NghŒ T·ng Ωem ∂u chÓa ðy c∫y Qu˚ Ly, ch≤ng khüc g÷ Ωem con gÍi qu≠ gi° v∫y. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 3/3 C·ng m∂t r„i, NghŒ T·ng sai c¯ h°nh tang lÕ r∂t tr‡ng h∫u, ng°i thµn l°m b°i thÁ ΩÃ Í mÊ, tﬁ t∂m l›ng thıÁng ti∆c mÊt vŸ nguy≈n th∑n. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 4/4 2) Danh sÿ NguyÕn Phi Khanh NgıÈi l°ng Chi Ng≠i huyŒn PhıÏng SÁn, NguyÕn ˆng Long l° mÊt c∫u h‡c tr› th·ng minh t˜ nhﬁ. ˆng Long bi∆t l°m thÁ t˜ nØm 11 tu‰i, v° hÕ xu∂t kh∏u l° th°nh chıÁng, nhiÀu ngıÈi Ω¨ tin Í s˙ th°nh Ω≠t cða c∫u h‡c tr› ∂y sau n°y. T˜ ΩÈi ·ng cða ˆng Long xıa t≈n l° Phi Loan, v‚n tin phong thðy, c‹ nhÈ ngıÈi th∑y t°u ki∆m t÷m ΩıÏc mÊt cüt huyŒt Í Ω„ng l°ng NhŸ Kh≈ thuÊc huyŒn ThıÏng PhÓc. Tin l° mÊt ng·i Ω∂t t‚t c‹ thÃ d°nh s˙ k∆t phüt vÀ sau cho con chüu, NguyÕn Phi Loan kh·ng qu®n nıËc non xa cüch, rıËc ng·i mÊ cha t˜ Ω„ng Chi Ng≠i Ω∆n k˚ tüng Í Ω„ng NhŸ Kh≈. V÷ s˙ tr·ng nom ng·i mÊ n°y, n≈n ΩÈi cha cða ˆng Long l° NguyÕn Phi H‰ cÒng nhı ΩÈi ·ng xıa, nØng Ωi l≠i Ω∆n l°ng NhŸ K≈ l∞m. Do s˙ Ωi l≠i ∂y trÍ n≈n quen thuÊc ; r„i ˆng Long trong h„i ch¯a Ω≠t, l≠i Ω∆n l°ng NhŸ Kh≈ mÍ trıÈng d≠y h‡c, t˜ Ω∂y mËi nh∫p tŸch m° th°nh ra ngıÈi l°ng NhŸ K≈. ˆng Long c‹ ti∆ng hay ch˘, n≈n r„i ΩıÏc quan Tı Ω„ Tr∑n Nguy≈n áün Ω‹n l°m thÚc s˙ ΩÃ køm d≠y con güi cða ng°i. Tr∑n c·ng r∂t tr‡ng ˆng Long, vπn g‡i l° “th∑y kiÃm NhŸ Xuy≈n”. á∆n sau, m‚i t÷nh giØng m∞c gi˘a th∑y kiÃm NhŸ Xuy≈n vËi tiÃu thı Thüi x∏y ra, ˆng Long sÏ v≠, ph®i bﬁ tr‚n. Kh·ng ngÈ Tr∑n c·ng l≠i l° ngıÈi c‹ cüi ΩÊ lıÏng khoüt Ω≠t, th∂y viŒc nghiŒp dÿ r„i, Ω°nh thu∫n theo vËi s˙ nghiŒp dÿ chˆ kh·ng cµu ch∂p quü, sai ngıÈi Ωi t÷m ˆng Long vÀ ΩÃ g® con cho. ˆng Long c®m khœch v· cÔng, t˜ Ω∂y c°ng chuy≈n c·ng h‡c v∂n, mong l°m n≈n c·ng danh s˙ nghiŒp ΩÃ ΩÀn Ωüp Án tri ngÊ. á∆n khoa giüp d∑n ni≈n hiŒu Long Khünh thˆ 2 (1374), ˆng Long thi Ω∫u ti∆n sÿ. Song v÷ l° con nh° thıÈng dµn düm l∂y con güi ho°ng phüi, ThıÏng ho°ng NghŒ T·ng tru∂t bﬁ kh·ng dÔng. Nhµn th∆ ˆng Long vπn ch◊ s‚ng vËi nghÀ d≠y h‡c. Sau khi sinh Tr¨i, vÏ ch„ng ˆng Long l≠i sinh ΩıÏc b‚n con trai n˘a l° Phi B®o, Phi Ly, Phi B±ng v° Phi HÔng. Nhıng r„i Tr∑n thŸ Thüi m∂t sËm t˜ khi BØng H„ tıËng c·ng h¨y c›n, ˆng Long ph®i t˙ m÷nh chØn d∞t mÊt Ω°n tr¿ d≠i. Cu‚i ΩÈi Ki∆n Tµn (1400), H„ Qu˚ Ly cıËp ng·i cða Tr∑n Thi∆u á∆, xu‚ng lŒnh c∂t dÔng nh˘ng ngıÈi vØn h‡c, NguyÕn ˆng Long mËi Ω‰i t≈n l° Phi Khanh ΩÃ ra l°m quan vËi h‡ H„. Ni≈n hiŒu ThiŒu Th°nh nØm Ω∑u (1401) ΩÈi H„ Hün SıÁng, Phi Khanh ΩıÏc thÚ chˆc á≠i l˚ t˙ khanh, ki≈m Trung thı thŸ lang, H°n lµm viŒn h‡c sÿ, l≠i lÿnh chˆc Tı nghiŒp Í trıÈng Qu‚c t¯ giüm. Cüc con ph∑n nhiÀu lÿnh quan chˆc cða nh° H„ c®. Sau Ω‹ 6 nØm, gi¥c Minh sang l∂n cıËp nıËc ta, quµn H„ ch‚ng d˙ tr®i hÁn mÊt nØm trÈi, nhıng rÓt l≠i vπn kh·ng ch‚ng n‰i mıÈi m∂y v≠n hÔng binh cða T°u, n≈n nıËc ph®i m∂t sau khi cha con H„ Qu˚ Ly cÔng cüc Ω≠i th∑n phÚ tü ΩÀu bŸ b∞t s‚ng. NguyÕn Phi Khanh Ω∆n lÓc th∆ cÔng, Ω¨ ph®i cÔng b‡n Tr∑n Nh∫t Chi≈u, NguyÕn C∏n, áÂ M¨n b‹ tay h°ng gi¥c, bŸ gi¥c giam c∑m l≠i mÊt chÂ. á∆n khi gi¥c b∞t ΩıÏc H„ Qu˚ Ly, H„ Hün SıÁng cÔng cüc Ω≠i th∑n khüc v° Ω¨ Ωem quµn chi∆m cˆ to°n qu‚c, bøn gi®i c® b‡n vua t·i nh° H„ vÀ Ki≈m LØng (nay l° Nam Kinh) ; Phi Khanh cÒng l° mÊt trong s‚ nh˘ng ngıÈi bŸ gi®i sang T°u. B∂y giÈ Phi Khanh tu‰i Ω¨ gi° y∆u, bu„n v÷ nÂi nh° tan nıËc vÎ, thµn m÷nh l° mÊt k¿ tÔ lÂ, trong l›ng chua s‹t, v° bi∆t m÷nh ch≤ng thÃ s‚ng ΩıÏc bao lµu. Khi bŸ gi®i Ω∆n Nam Quan, ngo®nh m¥t l≠i th∂y hao con l° Tr¨i v° Phi HÔng vπn l›ng thﬂng Ωi theo tÔ xa, ai n∂y thıÁng cha ΩÀu kh‹c Ωﬁ ng∑u c® hai m∞t. Phi Khanh v‚n bi∆t ngıÈi con lËn cða m÷nh l° Tr¨i chœ ΩÊ khüc thıÈng, sau n°y t∂t c‹ thÃ l°m n≈n r≠ng v¿ cho nh°, cho nıËc. B∂y giÈ vπy Tr¨i l≠i, th˜a lÓc vüng v¿ kh¡ b®o r±ng : NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 5/5 — Ta gi° r„i, ch∆t cÒng kh·ng c›n h‚i h∫n g÷ n˘a. Duy b÷nh sinh ta r∂t ıa thœch sÁn thðy nÓi Büi v‡ng Í ch‚n c‚ hıÁng. V∫y ΩÃ mÊt m÷nh em con Ωi theo ta, hÕ ta c‹ ch∆t th÷ n‹ nh¥t l∂y xıÁng, Ωem vÀ ch·n Í nÓi ∂y l° Ωð r„i. C›n con, ta khuy≈n con n≈n trÍ vÀ. Con l° ngıÈi c‹ h‡c c‹ t°i, n≈n t÷m cüch r¯a nhÚc cho nıËc, tr® thÔ cho cha. Nhı th∆ mËi chœnh l° Ω≠i hi∆u. L‡ l° ph®i cˆ Ωi theo cha, khÓc ngÓt ngüt nhı Ω°n b° ∂y mËi l° hi∆u sao ! Tr¨i nghe lÈi cha n‹i r∂t ph®i, t˜ t≠ quay vÀ, ΩÃ mÊt m÷nh Ωem Phi HÔng theo cha Ωi. NguyÕn Phi Khanh sang Ω∆n Ω∂t T°u, chıa bao lµu ch∆t Í b≈n ∂y. Phi HÔng theo lÈi cha d¥n, chÈ ΩÏi Í T°u m∂y nØm r„i thu th∫p h°i c‚t cða cha Ωem vÀ tüng Í nÓi Büi v‡ng, ΩÃ cha ΩıÏc thﬁa nguyÀn ao ıËc trong lÓc sinh b÷nh. (Gia ph® nh° h‡ NguyÕn n‹i NguyÕn Phi Khanh bŸ quµn T°u giam Í V≠n SÁn, v÷ thðy th‰ b∂t phÚc m° ch∆t Í Ω∂y). á‚i vËi vØn h‡c s¯ nıËc ta vÀ cu‚i ΩÈi Tr∑n, NguyÕn Phi Khanh l° mÊt nhµn v∫t ΩÃ ngıÈi ta ph®i nh∞c Ω∆n t≈n. çng t˜ng l∂y hiŒu l° NhŸ Kh≈ ti≈n sinh v° c‹ mÊt t∫p v˜a thÁ v˜a vØn ch˘ hün g‡i l° NhŸ Kh≈ t∫p, hiŒn c›n truyÀn Ω∆n bµy giÈ. Xem trong t∫p n°y c‹ nhiÀu b°i r∂t hay. ThÁ tˆ tuyŒt th÷ nhı b°i “á·ng ng≠n gi∂c xuµn” : L· thðy Ω·ng bi≈n, L· ng≠n th·n, Phi phi h„ng vÒ üm tiÀn m·n, Nhÿ bi≈n tµn t‚ng xuµn quy khˆ, V≠n lÚc tÔng trung ΩÂ vÒ h„n. DŸch : BÈ Ω·ng, l‚i x‹m c≠nh s·ng L·, Mıa gi‹, nh÷n ra c¯a t‚i mÔ. Ra ra Ωıa xuµn vang ti∆ng qu‚c, Ng°n cµy trong nh˘ng bÓi thµm u. ThÁ th∂t ng·n lu∫t th÷ nhı b°i “Trünh lo≠n trong nÓi c®m tüc” : SÁ ph›ng t∫n nh∫t tÓy h·n h·n, Th∆ lÊ gian nguy l¨n xu∂t m·n. LÚc du∫t t˜ thµn thi≈n l˚ cüch. LıÎng ni≈n kh∂u lo≠n nh∂t thµn t„n. Phong tr∑n thi≈n ΩŸa kh·ng tao phüt, Y≈n chıËng th·n loan ch◊ Ωo≠n h„n. M≠n h˘u th‚ng ho°i lao c®nh c®nh, D≠ y ngıu Ω∑u v‡ng trung ngu·n. DŸch : Say sıa ch‡n bu‰i gi˘a r˜ng sµu, áıÈng th∆ gian nguy xi∆t n‹i Ωµu, NıËc lo≠n hai nØm, lÁ lüo s‚ng. M¬ gi° ngh÷n d¥m, ng∏n ngÁ Ω∑u. Phong tr∑n kh∞p sˆ bay phÈ t‹c, Lam chıËng trong th·n th∂m n¥ng Ω∑u. T∂c d≠ b„n ch„n, Ω≈m qu≠nh v∞ng, NgÔi tr·ng Ω∂t nıËc, d˙a sao Ngµu. PhÓ th÷ nhı b°i “DiŒp m° nhi”. VØn xu·i nhı b°i “Thanh hı ΩÊng k˚”. á‹ ΩÀu l° nh˘ng üng vØn hay, Ωüng cho ngıÈi sau ph®i truyÀn tÚng. NgıÈi ta t˜ng liŒt NguyÕn Phi Khanh v°o h°ng cüc ·ng Ph≠m Kinh Kh≈, TrıÁng Hün Si≈u, NguyÕn Bü Th·ng, á°o Sı Tœch l° nh˘ng tay danh sÿ ΩÈi Tr∑n. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 6/6 3) NguyÕn Tr¨i g¥p Ω„ng chœ Nhı tr≈n Ω¨ n‹i, NguyÕn Tr¨i sinh ra c‹ mÊt cüi h÷nh dong tu∂n dŸ; kh·ng nh˘ng th∆, l≠i c‹ tı ch∂t r∂t th·ng minh, n≈n tu‰i ch˜ng 20, Ω¨ h‡c qua c® cüc thı s¯. NØm 21 tu‰i, g¥p khoa canh th÷n (1400) cða nh° H„ mËi mÍ l° l∑n thˆ nh∂t. NguyÕn Tr¨i Ωi thi, ΩÂ Thüi h‡c sinh (nhı ti∆n sÿ), mÊt trong s‚ 20 ngıÈi cÔng ΩÂ khoa ∂y l° Lıu ThÓc KiŒn, L˚ T¯ T∂n, VÒ MÊng Nguy≈n, Ho°ng Hi∆n, NguyÕn Th°nh... Sau khi ΩÂ, Tr¨i lÿnh quan chˆc cða nh° H„, Tr¨i l°m Ω∆n Ng˙ s¯ Ω°i chünh chıÍng. á∆n khi H„ m∂t, cha l° NguyÕn Phi Khanh bŸ b∞t Ωıa vÀ B∞c qu‚c, Tr¨i trıËc Ω‹ vπn Ωi tr‚n trünh, b∂y giÈ v÷ thıÁng cha, bøn ΩŸnh theo Ωi ΩÃ ΩıÏc g∑n gÚi cha trong lÓc tu‰i gi° ho≠n n≠n, s‚ng ch∆t cÒng Ω°nh. Nhıng sau khi nghe lÈi cha khuy≈n, Tr¨i c®m ΩÊng r∂t l∂y l°m ph®i, bøn l≠y t˜ trÍ l≠i. K∆ Ω‹ Tr¨i bŸ quµn Minh b∞t. TıËng TrıÁng PhÚ bi∆t ngıÈi c‹ t°i, ΩŸnh thu dÔng l∂y. Tr¨i th° ch∆t th÷ th·i, khi n°o chŸu nh∫n quan chˆc cða gi∞c, nh∂t ΩŸnh ch‚i t˜. PhÚ v÷ th∆ ˚ mu‚n gi∆t Tr¨i. Nhıng ThıÏng thı gi¥c l° Ho°ng PhÓc th∂y Tr¨i c‹ cüi tıËng m≠o k¸ vÿ, Ωem l›ng thıÁng tµm, bøn tha cho, nhıng h≠n ph®i Í th°nh á·ng Quan (H° NÊi), kh·ng ΩıÏc Ωi Ωµu. Tr¨i th∂y nıËc m÷nh bŸ ngıÈi T°u Ω· hÊ, quan T°u l° b‡n TrıÁng PhÚ thi h°nh nh˘ng chœnh süch h° ngıÏc l›ng r∂t Ωau bu„n... R„i Ω‹ c‹ viŒc cüc vua H∫u Tr∑n l° Gi®n áŸnh, TrÔng Quang n‚i nhau n‰i l≈n khüng c˙ vËi quan quµn nh° Minh, Ω„ s˙ phÚc qu‚c. Tr¨i m∂y l∑n ΩŸnh thoüt thµn khﬁi th°nh á·ng Quan, t÷m Ω∆n ph› tü. Nhıng ph∑n v÷ ngıÈi Minh qu®n c‚ r∂t ng¥t; ph∑n th∂y c·ng viŒc l°m cða hai vua Tr∑n c‹ bÀ s‚c n‰i m° dÔng ngıÈi l≠i hay nghi kˇ, bi∆t cÁ kh·ng thÃ l°m n≈n c·ng chuyŒn ΩıÏc, n≈n Tr¨i vπn chıa tœnh k∆ thoüt thµn. Sau m∂y nØm, qu® nhi≈n c·ng cuÊc cða hai vua H∫u Tr∑n ΩÀu bŸ tan t°nh, ΩÃ l≠i cho l›ng ngıÈi mÊt m‚i bu„n r∑u than ti∆c. Í m¨i th°nh á·ng Quan ti≈u ma ng°y thüng m° chœ lËn kh·ng bi∆t Ω∆n bao giÈ Ω≠t ΩıÏc. NguyÕn Tr¨i bu„n l∞m. Nhµn th∆ mÊt Ω≈m ·ng l≈n ngÒ Í ΩÀn Tr∂n Vﬂ, c∑u th∑n ˆng cho mÊt gi∂c mÊng, cho bi∆t cüi tıÁng lai cða m÷nh ra sao. BÍi ΩÀn Tr∂n Vﬂ (c≠nh Tµy H„) khi xıa vπn l° mÊt nÁi c∑u mÊng cða m‡i ngıÈi, ai c‹ viŒc g÷ nghi ngÈ, thıÈng Ω∆n l°m lÕ v° ngð lu·n trong ΩÀn, c∑u th∑n ˆng mÊng. TÚc truyÀn Ω≈m ∂y, Tr¨i chi≈m bao th∂y th∑n nhµn b®o : “ThıÏng Ω∆ Ω¨ ch‡n ngıÈi Í Lam SÁn l° L≈ LÏi l°m vua nıËc Nam”. Tr¨i t◊nh d∫y, l›ng r∂t h„ Ω„ : Lam SÁn l° t≈n Ω∂t Í Ωµu, c‹ ngıÈi n°o l° L≈ LÏi kh·ng, kh‹ m° tin ΩıÏc. MÊt h·m Tr¨i ΩıÁng ng„i Í nh° Ω‡c süch chÏt th∂y mÊt anh ch°ng bün d∑u, lÔ lÔ Ωi v°o Ω¥t günh v° hﬁi : — Düm hﬁi c‹ ph®i ng°i t≈n l° NguyÕn Tr¨i quan Chünh chıÍng Í Ng˙ s¯ Ω°i cða triÀu H„ xıa ? Tr¨i ng∏ng l≈n, nh÷n ngıÈi ∂y b±ng Ω·i m∞t d› xæt, kh·ng hiÃu Ω‹ l° ai l≠i Ω∆n Ωµy hﬁi t≈n h‡ m÷nh. TrÔ tr˜ mÊt lüt, Tr¨i hﬁi l≠i : — Büc lüi hﬁi thØm NguyÕn Tr¨i c‹ viŒc g÷ ? NgıÈi lüi d∑u xem th∂y thüi ΩÊ NguyÕn Tr¨i, h÷nh nhı Ωoün bi∆t l° m÷nh Ω¨ kh·ng l∑m, cung kœnh v° n‹i b±ng mÊt gi‡ng th°nh th∫t : — T·i c‹ mÊt cµu chuyŒn r∂t l≠, c‹ l≈n can Ω∆n ng°i; n∆u ng°i kh·ng ch≈ t·i l° mÊt k¿ høn th÷ xin phæp cho t·i ΩıÏc ng„i h∑u chuyŒn. Th∂y ngıÈi lüi bu·n ∂y c‹ v¿ th°nh th∫t, v® ph· l° cµu chuyŒn l≠ li≈n can Ω∆n m÷nh, Tr¨i bøn mÈi y ng„i chÁi ΩÃ hﬁi chuyŒn. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 7/7 NgıÈi lüi ng„i xu‚ng r„i, xıng m÷nh h‡ Tr∑n t≈n Nguy≈n H¨n, chüu xa cða Tr∑n Hıng Ω≠o vıÁng hiŒn Í l°ng Ho∞c Xa huyŒn L∫p Th≠ch. V÷ nh° nghøo, l∂y nghÀ bu·n d∑u l°m k∆ s‚ng, nhıng vπn quan tµm Ω∆n cüi thÈi v∫n truµn kiÃn cða nıËc nh°. Tr∑n Nguy≈n H¨n nhµn kÃ cho NguyÕn Tr¨i nghe cüi cË t≠i sao m° m÷nh ΩıÈng ΩÊt t÷m Ω∆n Ωµy. S‚ l° trıËc Ωµy v°i h·m, Nguy≈n H¨n Ωi bün d∑u qua l°ng ThÚy HıÁng (nay l° ThÚy PhıÁng) tÚc g‡i l° l°ng Trøm, thuÊc huyŒn T˜ Li≈m, trÈi t‚i, v°o Ω÷nh Trøm n±m ngð. á≈m khuya, trong lÓc b°ng ho°ng dÍ thˆc dÍ ngð, bÂng nghe th∂y c‹ ti∆ng mÊt vŸ th∑n khüc Ω∆n rð ·ng Trøm l≈n ch∑u trÈi; nhıng ·ng Trøm n‹i l° nh° c‹ Qu‚c c·ng ngð tr‡, kh·ng tiŒn Ωi ΩıÏc. á∆n g° güy, ·ng th∑n kia vÀ. çng Trøm hﬁi tr≈n trÈi h·m nay b°n ΩŸnh c‹ viŒc g÷ l≠ kh·ng. çng th∑n kia n‹i : “ThıÏng Ω∆ th∂y nıËc Nam kh·ng c‹ chð, Ω¨ sai L≈ LÏÁi l°m vua v° NguyÕn Tr¨i l°m t·i”. KÃ xong, Nguy≈n H¨n n‹i : — Cüi viŒc trong mÊng nhı th∫t ∂y, t·i Ω¨ th∂y rﬂ r°ng l∞m, v° kh·ng thÃ kh·ng l∂y l°m l≠. L≈ LÏi th÷ kh·ng bi∆t l° ngıÈi Í Ωµu n≈n chıa t÷m ΩıÏc. C›n NguyÕn Tr¨i l° t≈n cða ng°i th÷ t·i Ω¨ t˜ng ΩıÏc nghe ti∆ng, m∂y ng°y h·m nay d› t÷m m¨i mËi Ω∆n ΩıÏc Ωµy. Cˆ cüi s˙ t·i th∂y nhı v∫y th÷ ng°i l° ngıÈi Ω¨ ΩıÏc ThıÏng Ω∆ ðy cho mÊt c·ng viŒc c‹ quan hŒ Ω∆n v∫n hÊi nıËc nh° sau Ωµy, v∫y ng°i n≈n ΩÃ ˚ Ωi t÷m l∂y b∫c chµn chð l° L≈ LÏi, cÔng Ω„ viŒc lËn. Nghe xong, NguyÕn Tr¨i cÒng l∂y l°m l≠, v÷ th∂y phÔ hÏp vËi gi∂c mÊng cða m÷nh. (Nh˘ng chuyŒn mÊng n°y th∫t l° huyÀn ho¥c. Bi∆t Ωµu ch≤ng ph®i cüc ·ng n°y sau khi Ω¨ g¥p vua L≈ LÏi, mËi b∑y chuyŒn ra ΩÃ cho l›ng ngıÈi tin theo h‡ L≈). Sau khi cµu chuyŒn Ω‰i trao, mÂi ngıÈi ΩÀu b°y tﬁ chœ hıËng b÷nh sinh, NguyÕn v° Tr∑n liÀn trÍ n≈n Ω·i b≠n thµn thi∆t, ıËc h¬n nhau cÔng theo Ωu‰i mÊt c·ng viŒc lËn. Tr∑n Nguy≈n H¨n sau khi t˜ biŒt NguyÕn Tr¨i, qu∏y günh ra Ωi, m∂y h·m l≠i trÍ vÀ b®o NguyÕn Tr¨i r±ng : — T·i Ω¨ hﬁi d› ΩıÏc Lam SÁn l° mÊt l°ng Í phð Thanh H‹a. V∫y bµy giÈ hai anh em m÷nh n≈n v°o Ω‹ ΩÃ t÷m chµn chð, büc c‹ thÃ bﬁ th°nh á·ng Quan n°y m° Ωi ΩıÏc kh·ng ? NguyÕn Tr¨i m˜ng rÎ : — áıÏc, v÷ lµu nay ngıÈi Minh h‡ Ω¨ ΩÃ t·i ΩıÏc rÊng c≤ng, kh·ng r°ng buÊc l∞m nhı trıËc n˘a. Hai ngıÈi bøn cÔng nhau Ωi v°o Lam SÁn. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 8/8 4) V°o Lam SÁn t÷m g¥p chµn chð NguyÕn Tr¨i cÔng Tr∑n Nguy≈n H¨n l∑n m› Ω∆n Thanh H‹a hﬁi thØm th÷ Í l°ng Lam SÁn, thuÊc huyŒn LıÁng SÁn (nay l° ThÚy Nguy≈n) qu® c‹ nh° h°o trıÍng t≈n l° L≈ LÏi. Hai ngıÈi m˜ng rÎ cÔng t÷m v°o t∫n nÁi. á∆n Lam SÁn, hai ngıÈi vÁ v∏n Í ngo°i Ω∑u l°ng ΩÃ thØm hﬁi, c‹ ngıÈi ch◊ b®o r±ng : “Mu‚n g¥p L≈ LÏi th÷ Ωµy k÷a, ngıÈi ΩıÁng d„n trµu b› s∞p vÀ qua Ωµy, chœnh ·ng ∂y Ω‹”. Hai ngıÈi Ωˆng ΩÏi. MÊt lüt sau c‹ m‡t Ω°n trµu b› ti∆n Ω∆n, theo sau c‹ mÊt ngıÈi m÷nh m¥c üo cünh nµu, vai vüc b˜a, tay c∑m cüi c∑n tre d„n Ωu‰i; Ω±ng sau ngıÈi ∂y l≠i mÊt b‡n m∂y chÚc ΩiÀn t‚t, k¿ vüc c∑y, ngıÈi vüc cu‚c, ΩıÁng thðng th◊nh vÀ. NguyÕn v° Tr∑n cÔng ΩÃ m∞t tr·ng ngıÈi ΩıÁng d„n Ω°n trµu c‹ v¿ dﬂng d≠c cða mÊt vŸ chð ·ng. NgıÈi n°y ΩÊ ch˜ng 30, m°u da bünh m∫t, miŒng rÊng m∞t süng, trün cao v° xıÁng chÂ my m∞t trÊi l≈n, düng Ωi ΩıÈng bŒ uy nghi, c∂t ti∆ng n‹i vang vang nhı ti∆ng chu·ng v∫y. Hai ngıÈi cÔng b∂m chµn nhau kh¡ n‹i : — C‹ thÃ Ωµy l° phong cüch cða mÊt vŸ chµn mŒnh thi≈n t¯, kh·ng c›n ngÈ g÷. Hai ngıÈi cÔng bıËc Ω∆n cÓi vüi L≈ LÏi : — May m∞n cho chÓng t·i ΩıÏc g¥p trıÍng gi®, v÷ nhı chÓng t·i Ωoün : ngıÈi chœnh l° vŸ trıÍng gi®i h‡ L≈ Í Lam SÁn ? L≈ LÏi nh÷n hai ngıÈi, g∫t Ω∑u n‹i : — Ph®i, t·i chœnh l° L≈ LÏi Í Lam SÁn n°y. Ch≤ng hay hai chÓ Í Ωµu v° Ω∆n Ωµy t÷m t·i c‹ viŒc g÷ ? Hai ngıÈi n‹i : — ChÓng t·i l° ngıÈi ΩıÈng ngo°i, v÷ nh° nghøo kh·ng c‹ k∆ g÷ doanh sinh, nghe trıÍng gi® l° b∫c nhµn h∫u, s≥n lıÏng bao dung, n≈n chÓng t·i rð nhau t÷m Ω∆n, mong ΩıÏc thu n≠p l°m nh˘ng k¿ n·ng phu ΩiÀn t‚t, chÓng t·i ΩıÏc ΩÊi Án l∞m. L≈ LÏi l≠i nh÷n hai ngıÈi, m◊m cıÈi n‹i : — Trong hai chÓ, chÓ kia m÷nh v‹c cˆng m≠nh (trﬁ Nguy≈n H¨n) xin l°m n·ng phu Ω¨ v∫y ; c›n chÓ n°y, thµn thÃ y∆u Ët (trﬁ NguyÕn Tr¨i), cÒng Ω›i l°m n·ng phu ı ? NguyÕn Tr¨i n‹i : — ChÓng t·i qu® v‚n l° h‡c tr›, nhıng nay nghøo quπn, xin trıÍng gi® mÍ lıÏng khoan h„ng, d°nh cho mÊt c·ng viŒc l°m nhﬁ m‡n Í trong ∂p ΩÃ ΩıÏc c‹ chÂ dong thµn, chÓng t·i ΩÊi Án kh·ng bi∆t ng∑n n°o. L≈ LÏi g∫t Ω∑u ıng cho hai ngıÈi theo vÀ. V°o Í trong ∂p nh° h‡ L≈, Tr∑n, NguyÕn h±ng ng°y cÒng ph®i l°m nh˘ng c·ng viŒc Ω„ng ruÊng do chð nhµn ho¥c ngıÈi cai qu®n c∞t Ω¥t cho, c‚t Í l≠i ΩÃ d› xem t÷nh h÷nh ∂p ∂y v° L≈ LÏi l° ngıÈi th∆ n°o. Sau m∂y thüng nhÈ s˙ hﬁi d›, hai ngıÈi Ω¨ bi∆t ΩıÏc g‚c tœch cða nh° L≈ LÏi. Ti≈n t‰ L≈ LÏi xıa kia, nguy≈n l° ngıÈi l°ng Nhı üng cÒng thuÊc huyŒn LıÁng SÁn n°y. çng t‰ b‚n ΩÈi l° L≈ H‚i mÊt b˘a Ωi chÁi qua nÓi Lam, th∂y c‹ mÊt Ω°n chim bay liŒng v›ng quanh Í mÊt kho®ng Ω∂t b≈n dıËi nÓi, nhı kiÃu mÊt Ωo°n ngıÈi hÊi h‡p. L≈ H‚i n‹i : “áµy ch∞c l° mÊt chÂ t‚t l°nh”. Bøn thi≈n nh° Ω∆n Í Ω∂y. Í ΩıÏc ba nØm, L≈ H‚i Ω¨ trÍ n≈n c‹ s®n nghiŒp lËn. V÷ nh° h‡ L≈ thu dÔng nhiÀu Ω∑y tË, v® ngıÈi cüc nÁi cÒng theo Ω∆n Ω∂y Í vÎ Ω∂t l°m ruÊng, n≈n ch≤ng bao lµu chÂ Ω‹ th°nh mÊt nÁi dµn cı Ω·ng ΩÓc, l∫p th°nh l°ng Lam SÁn. H‡ L≈, t˜ ng°y ∂y, trÍ n≈n l° nh° h°o trıÍng trong mÊt vÔng, con chüu ng°y c°ng Ω·ng, t·i Ω›i ng°y c°ng nhiÀu, m° s®n nghiŒp cÒng ng°y c°ng lËn. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 9/9 á∆n ΩÈi L≈ áinh l° con cða L≈ H‚i, L≈ Khoüng l° con cða L≈ áinh, nh° h‡ L≈ c°ng thŸnh vıÏng l∞m, trong ∂p c‹ mÊt s‚ thð h≠ tËi hÁn ng°n ngıÈi. N‚i ΩÈi ch◊ ıa l°m nh˘ng viŒc hiÀn l°nh phÓc h∫u, n≈n l›ng ngıÈi c® mÊt vÔng Ω‹, ai cÒng m∆n phÚc. L≈ LÏi l° con thˆ ba cða L≈ Khoüng, do b° m¬ l° TrŸnh ThŸ SıÁng sinh ra. Tuy l° con thˆ ba nhıng anh c® l° H‡c Ω¨ m∂t sËm r„i, anh thˆ hai l° Tr˜ tœnh thœch nh°n d∫t, m‡i viŒc ΩÀu giao c® cho em, n≈n L≈ LÏi mÊt m÷nh qu®n xu∂t c® c·ng viŒc tr≠i ∂p. NguyÕn Tr¨i v° Tr∑n Nguy≈n H¨n hﬁi d› bi∆t ΩıÏc g‚c tœch nh° h‡ L≈ Í Lam SÁn, l≠i bi∆t t÷nh h÷nh phÓ thŸnh cða nh° ∂y v° s˙ ΩıÏc l›ng m∆n phÚc cða nhµn dµn mÊt vÔng, bÚng Ω¨ tin ch∞c ΩıÏc m∂y ph∑n. Duy c‹ ΩiÀu nh∫n xæt chœnh thµn L≈ LÏi th÷ chıa th∂y c‹ g÷ l° khœ ΩÊ cða mÊt ngıÈi c‹ chœ lËn. H‡ th∂y L≈ LÏi ch◊ chØm chÓ v°o viŒc kinh doanh, sËm tœnh viŒc canh n·ng, t‚i b°n viŒc sÓc mÚc, suy hÁn nghÿ thiŒt, h÷nh nhı kh·ng t˜ng ΩÃ ˚ Ω∆n viŒc nıËc, nhµn th∆ hai ngıÈi ΩÀu hÁi th∂t v‡ng. á¨ mÊt Ω·i l∑n NguyÕn Tr¨i g∑n gÒi chð nhµn, lµn la gÏi chuyŒn nıËc nh°, ΩŸnh th¯ d› ˚ tˆ; nhıng ΩÀu th∂y L≈ kh·ng b∞t chuyŒn v° n‹i t∞t ngang Ωi b±ng nh˘ng chuyŒn khüc. MÊt h·m, hai ngıÈi th∂y trong ∂p gi∆t trµu m‰ b›, h÷nh nhı c‹ mÊt cuÊc t∆ lÕ g÷ v∫y. Hﬁi ra mËi bi∆t h·m ∂y g¥p ng°y hÓy nh∫t ti≈n kh®o (cha) cða chð nhµn. Sau lÓc L≈ LÏi v˜a mËi l°m lÕ xong, cho ΩıÏc ph®i phæp, NguyÕn Tr¨i cÔng Nguy≈n H¨n theo b‡n gia Ωinh cÒng l≈n lÕ Í trıËc b°n thÈ. V˜a bıËc l≈n thÀm, hai ngıÈi tr·ng th∂y L≈ LÏi ng„i tr≈n chi∆c gh∆ Í trong nh°, tay c∑m con dao ΩıÁng x¿o thŸt Í cüi ΩÔi b›, bﬁ v°o miŒng nhai nu‚t mÊt cüch th· lÂ. NguyÕn Tr¨i th∂y v∫y, coi L≈ LÏi l° tu„ng mün m‡i, Ωıa m∞t nh÷n Nguy≈n H¨n, r„i c® hai cÔng chæp miŒng thÍ d°i. Sau ng°y h·m ∂y, NguyÕn, Tr∑n cÔng xin phæp ·ng chð h‡ L≈ ΩÃ t≠m trÍ vÀ b∞c thØm nh°. K¸ th˙c hai ngıÈi Ω¨ ho°n to°n th∂t v‡ng vÀ L≈, r∂t ti∆c cüi c·ng phu kh‹ nh‡c Í l°m gia bÊc b∂y nay. Chuy∆n n°y vÀ b∞c, ΩŸnh bÚng ch≤ng bao giÈ trÍ l≠i Lam SÁn. V÷ con ngıÈi th· lÂ ∂y, l°m g÷ c‹ t°i trœ, c‹ khœ ΩÊ cða mÊt ngıÈi anh hÔng d¬p gi¥c cˆu dµn. K¸ v‡ng v°o ·ng ta ch◊ Ω∆n u‰ng c·ng, v· œch. T˜ Lam SÁn ra, bu‰i t‚i Ωi Ω∆n b∆n DıÁng xü, hai ngıÈi t÷m v°o mÊt nh° h°ng ngð tr‡. TŸa mÊt ph›ng b≈n c≠nh, khüch tr‡ l° ba b‚n ngıÈi T°u. B‡n ngıÈi T°u nh÷n th∂y NguyÕn Tr¨i, h‡ kh¡ hﬁi nhau l° : “Ω‚ bi∆t ngıÈi kia Ωi Ωµu ?” Trong b‡n c‹ mÊt ngıÈi bÂng n‹i : — á‹ l° mÊt k¿ sÿ t°i trœ, ΩıÁng Ωi t÷m vua ΩÃ thÈ; Ω¨ g¥p vua r„i nhıng l›ng c›n h„ nghi n≈n l≠i bﬁ Ωi. NguyÕn Tr¨i nghe th∂y h‡ n‹i v∫y, cÒng kh·ng ΩÃ ˚. Ng°y h·m sau l≠i Ωi, t‚i tr‡ Í b∆n Ω› Giün Kh∏u (nay thuÊc Ninh B÷nh). á≈m ∂y b≈n nh° h°ng giüp vüch, cÒng c‹ m∂y ngıÈi T°u tr‡. Canh khuya, mÊt ngıÈi khüch ra sµn tr·ng trÈi, chÏt g‡i d„n ngıÈi Ω„ng b≠n Í trong nh° ra, trﬁ b®o r±ng : — K÷a anh tr·ng : ng·i tıËng tinh cða An Nam Ω¨ hiŒn rﬂ l∞m. ChÓng m÷nh liŒu ΩıÈng c‹ n¿o th÷ t∆ch kh·ng n≈n Í lµu trong Ω∂t nıËc n°y. NgıÈi Ω„ng b≠n hﬁi : — Anh Ω¨ t°i xem thi≈n vØn, v∫y c‹ thÃ tr·ng ng·i tıËng tinh m° bi∆t ΩıÏc cüi ngıÈi ˆng v°o ng·i ∂y, h÷nh düng tœnh n∆t ra sao kh·ng ? — C‹ thÃ chˆ. Cˆ nhı ng·i tıËng tinh, t·i Ωoün v÷ vua An Nam sau n°y l° mÊt h‰ tıËng Ωa süt, v° vÀ s˙ Øn u‚ng, t∂t c‹ sÂ s°ng th· l∫u. NguyÕn Tr¨i nghe th∂y nhı v∫y, b®o vËi Nguy≈n H¨n : — Cˆ lÈi m∂y ngıÈi khüch h‡ n‹i, c‹ l¡ L≈ LÏi qu® l° mÊt v÷ vua chµn mŒnh m° m÷nh chıa d› xæt ΩıÏc k˛; chi b±ng h¨y trÍ l≠i, nhπn n≠i chÈ xem trong mÊt thÈi k¸ n˘a coi ra th∆ n°o. Hai ngıÈi quay l≠i Lam SÁn, l≠i v°o l°m gia Ωinh cða nh° h‡ L≈ nhı trıËc. T˜ h„i n°y, NguyÕn Tr¨i ΩÃ ˚ d› nghe ΩÊng tÿnh cða L≈ LÏi mÊt cüch k˛ c°ng hÁn trıËc, cÒng nh∫n th∂y c‹ nh˘ng s˙ hÁi l° l≠. Nhı l° trıËc kia mÂi bu‰i chÏ, L≈ thıÈng mua NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 10/10 rıÏu u‚ng vÀ nhiÀu hÁn l° d∑u th∞p, nhıng Ω∆n nay d∑n th∂y trüi l≠i : d∑u nhiÀu hÁn rıÏu, v° nh˘ng bu‰i t‚i, L≈ hay v∞ng m¥t Í nh°. Tr¨i nghÿ ra, c°ng chÓ ˚ hÁn. MÊt Ω≈m kia, Tr¨i th∂y v∞ng L≈, bøn s¡ læn v°o tr·ng r˜ng, trøo l≈n mÊt chÂ cao, Ωˆng nh÷n b‚n phœa. Tr¨i th∂y xa xa, trong mÊt cüi h‚c nÓi, th∂p thoüng c‹ ünh l¯a süng. áoün l° t∂t c‹ L≈ Í Ω∂y, Tr¨i l∑n m› Ω∆n nÁi, nÓp mÊt chÂ ΩÃ th¯ d›m v°o. DıËi ng‡n Ωøn d∑u l≠c, Tr¨i nh÷n th∂y trong Ω‹ c‹ tüm chœn ngıÈi, tr˜ chð nhµn L≈ LÏi, c›n c‹ L≈ ThÚ cÒng ngıÈi l°ng Lam SÁn. Ngo°i ra l° nh˘ng tÊc thuÊc v° thð h≠ Í trong nh° L≈ cÔng m∂y ngıÈi l≠ m¥t Tr¨i chıa quen bi∆t. C≠nh Ω‹, tr≈n mÊt cüi b°n Ωü, c‹ nh˘ng quyÃn süch ΩÃ ng‰n ngang bÀ bÊn. Nœn thÍ l∞ng nghe, Tr¨i th∂y L≈ LÏi ΩıÁng cÔng vËi L≈ ThÚ tœnh s‚ Thüi ∂t kh¡ th÷ th∑m vËi nhau : — NØm hÏi, ΩÓng nØm hÏi, c·ng viŒc cða chÓng ta c‹ thÃ b∞t Ω∑u. Tr¨i mËi t◊nh ngÊ ra, t˙ h‚i l° m÷nh c‹ m∞t kh·ng con ngıÁi, tœ n˘a bﬁ Ωi ΩŸnh kh·ng quay l≠i Ωµy, s¡ lÎ m∂t viŒc lËn bi∆t l° ng∑n n°o. CuÊc h‡p bœ m∫t n°y, kh·ng c›n ngÈ g÷ L≈ LÏi qu® l° b∫c anh hÔng, c‹ chœ khœ mıu Ω„ viŒc lËn. Th∂y L≈ LÏi, L≈ ThÚ tœnh s‚ Thüi ∂t v° n‹i vËi nhau nhı th∆, Tr¨i cÒng b∞m tay tœnh th¯, v÷ Tr¨i cÒng Ω¨ t˜ng nghi≈n cˆu kinh Thüi ∂t. Theo Tr¨i tœnh, n∆u Ω∆n nØm hÏi mËi khÍi binh l° ch∫m, ph®i l° nØm d∫u mËi ΩÓng. Tr¨i lÓc ∂y kh·ng thÃ nœn ΩıÏc, h· to l≈n : — ChÓa c·ng tœnh nh∑m r„i ! L≈ LÏi gi∫t m÷nh tu‚t gıÁm, toan b∞t Tr¨i ΩÃ chæm. Tr¨i n‹i : — T·i sÍ dÿ Ω∆n Ωµy theo h∑u chÓa c·ng, chœnh ch◊ v÷ c‹ c·ng viŒc ∂y; chÓa c·ng kh·ng bi∆t t·i, th∫t l° Ωüng ti∆c. L≈ LÏi v∂t gıÁm xu‚ng, mÈi NguyÕn Tr¨i ng„i ΩÃ hﬁi chuyŒn. Sau khi Ω¨ bi∆t Tr¨i l° b∫c danh nho, l≠i th·ng hiÃu c® binh phüp, cÒng c‹ chœ tr˜ gi¥c cˆu nıËc, L≈ LÏi m˜ng rÎ n‹i : — Th∫t l° trÈi Ωem Ω∆n mÊt tay lıÁng phÚ cho ta. L≈ LÏi l≠i hﬁi : — V∫y hiÀn sÿ cÒng bi∆t c® tœnh s‚ Thüi ∂t ? Tr¨i n‹i : — Vµng, Thüi ∂t th∑n kinh, t·i vπn Ω¨ t˜ng gi®ng cˆu. — V∫y hiÀn sÿ th¯ tœnh hÊ Ωi, xem Ω∆n bao giÈ th÷ chÓng ta khÍi nghÿa ? — Cˆ nhı tiÃu sinh Ω¨ tœnh th÷ v∫n s‚ Í v°o nØm d∫u, cu‚i d∫u v° Ω∑u tu∂t, chÓa c·ng n≈n khÍi nghÿa binh. T˜ Ω∂y, Tr¨i ΩıÏc tr‡ng dÚng l∞m, ng°y Ω≈m cÔng L≈ LÏi v° b‡n L≈ ThÚ, L≈ VØn An, L≈ VØn Linh, BÔi Qu‚c Hıng, Lıu Nhµn ChÓ, TrŸnh V›, L≈ LiÕu... b°n tœnh Ω≠i s˙. (MÊt thuy∆t khüc l≠i n‹i NguyÕn Tr¨i Ω∆n theo L≈ Thüi T‰ v°o h„i ng°i Ω‹ng Í LÊi Giang — thuÊc Thanh H‹a — vÀ nØm canh tœ 1420, nØm thˆ ba cða cuÊc khÍi nghÿa). NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 11/11 5) L≈ Thüi T‰ khÍi nghÿa Lam SÁn D›ng dﬂi mÊt nh° h°o trıÍng Í Lam SÁn, L≈ LÏi, tˆc L≈ Thüi T‰, t˙ thi∆u thÈi, vπn Ω¨ h‡c th·ng kinh s¯, v° c‹ mÊt chœ khœ to tüt. T˜ khi nıËc nh° c‹ viŒc h‡ H„ cıËp ng·i nh° Tr∑n, r„i Ω∆n gi¥c Minh sang gi∑y xæo Ω∂t nıËc, nhµn dµn ph®i l∑m than kh‰ sÍ, Thüi T‰ Ω¨ n∏y ra cüi chœ phÚc qu‚c cˆu dµn; ng°y Ω≈m thıÈng nghi≈n cˆu binh thı tr∫n phüp, ΩŸnh tiÀm tµm ΩÃ chÈ cÁ hÊi. K∆ Ω∆n c·ng viŒc hıng phÚc cða cüc vua H∫u Tr∑n ΩÀu bŸ th∂t b≠i, ngıÈi Minh qu∫n huyŒn nıËc ta, ng°y c°ng thi h°nh nh˘ng chœnh lŒnh h° ngıÏc, trØm h‡ ph®i s‚ng trong thu∆ n¥ng sıu cao, h÷nh nghi≈m phæp d˘, Thüi T‰ c°ng nh∫n th∂y Í m÷nh cüi trüch nhiŒm tr‡ng Ω≠i v° thi≈ng li≈ng. Ng°i thıÈng bu·ng th® tiÀn th‹c ΩÃ thu phÚc l›ng ngıÈi, l≠i h∆t sˆc khi≈m cung ΩÃ n≠p cüc hiÀn sÿ trong thi≈n h≠. Khi Ω¨ mÊ t∫p ΩıÏc mÊt s‚ ngıÈi Ω„ng chœ, Ω≈m Ω≈m Thüi T‰ thıÈng ıËc h¬n v°o mÊt thung lÒng trong r˜ng, bœ m∫t b°n viŒc v° cÔng nhau nghi≈n cˆu tıËng lıÏc binh cÁ. MÊt m¥t khüc, ng°i sÓc tœch th‹c lÓa cho nhiÀu chÈ ng°y dÔng Ω∆n. Song tœnh Thüi T‰ tr÷ tr‡ng, l°m viŒc hay c∏n th∫n kœn Ωüo. BÍi th∆ NguyÕn Tr¨i ΩÃ ˚ d› x∆t Ω∆n h°ng nØm mËi bi∆t ΩıÏc chœ lËn cða ng°i. T˜ khi ΩıÏc NguyÕn Tr¨i, th∂y l° ngıÈi ch≤ng nh˘ng c‹ b∑u nhiŒt huy∆t, l≠i l∞m mıu nhiÀu trœ, v° c‹ mÊt vØn t°i mπn tiŒp khüc thıÈng. Thüi T‰ m˜ng rÎ v· cÔng, coi nhı l° Cao T·ng g¥p ΩıÏc Ph‹ DuyŒt, VØn VıÁng g¥p ΩıÏc L¨ V‡ng, ng°y Ω≈m ch◊ cÔng Tr¨i b°n tœnh c·ng viŒc. R„i b‡n quan T°u cÒng nghe ti∆ng Thüi T‰ l° vŸ h°o trıÍng mÊt phıÁng, r∂t ΩıÏc l›ng ngıÈi m∆n phÚc, bøn ΩŸnh l∂y lÏi lÊc cµu d¯ ΩÃ thu ng°i v°o trong v›ng sai khi∆n cða m÷nh. H‡ sai sˆ Ω∆n dÚ ng°i ra, hˆa s¡ trao cho quan chˆc. Song Thüi T‰ nh∂t ΩŸnh t˜ ch‚i, n‹i r±ng m÷nh ch◊ thœch s‚ng Í chÂ nÓi khe Ω„ng ruÊng, chØn nu·i cho Ω·ng Ω°n, c°y c∂y cho l∞m th‹c, Ω‹ l° sÍ nguyŒn; c›n vÀ quan chˆc, sÏ kh·ng Ωð t°i nØng ΩıÁng n‰i, xin miÕn Ωi cho. Sˆ gi® Ωi r„i, ng°i n‹i vËi nh˘ng ngıÈi thµn tœn Í t® h˘u r±ng : — á≠i trıÏng phu sinh ra Í ΩÈi, n≈n ch‚ng n≠n lËn, l∫p c·ng to, ΩÃ ti∆ng thÁm vÀ ng°n sau, sao chŸu u‚n m÷nh Ωi l°m tay sai cho k¿ khüc ! B‡n quan l≠i nh° Minh dÚ m¨i kh·ng ΩıÏc, l≠i dÔng uy th∆ ΩÃ d‡a n≠t, song Thüi T‰ vπn kh·ng v÷ th∆ m° sÈn l›ng; chün r„i b‡n h‡ cÒng th·i. H‡ th·i, v÷ h‡ cÒng v· t÷nh kh·ng bi∆t Ωµu r±ng g¨ h‡ L≈ ∂y ΩıÁng nu·i mÊt cüi chœ hıng phÚc nıËc nam, sau Ωµy l°m cho cuÊc Ω· hÊ cða h‡ Í phıÁng nam ph®i Ω∆n tan t°nh v° khi∆n b‡n h‡ kh·ng c›n mÊt m®nh giüp ΩÃ vÀ nıËc cÒ. Cu‚i nØm Ωinh d∫u (1417), binh lıÁng khœ giËi Ω¨ d˙ bŸ Ω∑y Ωð, Thüi T‰ b°n vËi cüc Ω„ng chœ ch‡n ng°y khÍi binh. Sau do ˚ ki∆n cða nhiÀu ngıÈi, quy∆t ΩŸnh ng°y khÍi nghÿa s¡ v°o sÁ tu∑n thüng gi≈ng nØm m∫u tu∂t (1418). Mu‚n l°m cho l›ng ngıÈi tin theo mÊt cüch v˘ng v°ng, kh·ng h„ nghi Í trıËc hai cüi th∆ l˙c mÊt b≈n r∂t m≠nh v° mÊt b≈n c›n y∆u, NguyÕn Tr¨i nghÿ ra mÊt k∆ gi‚ng nhı cüi k∆ m®nh lÚa vi∆t ch˘ Í trong bÚng cü cða Tr∑n Th∞ng ΩÈi xıa. (Cu‚i ΩÈi T∑n ; Tr∑n Th∞ng n‰i l≈n. Mu‚n cho l›ng ngıÈi tin theo, Th∞ng vi∆t ba ch˘ “Tr∑n Th∞ng vıÁng” — Tr∑n Th∞ng l°m vua — v°o m®nh lÚa, gi∂u v°o bÚng con cü. Quµn sÿ m‰ cü th∂y, cho l° ˚ trÈi Ω¨ ΩŸnh, ΩÀu tin theo Th∞ng. Nhıng sau Th∞ng cÒng b≠i). Tr¨i nhÓng bÓt v°o mÎ, vi∆t l≈n r∂t nhiÀu nh˘ng lü cµy trong r˜ng, mÂi lü vi∆t tüm ch˘ n°y : — L≈ LÏi vi quµn, NguyÕn Tr¨i vi th∑n : L≈ LÏi l°m vua, NguyÕn Tr¨i l°m t·i. Sµu ki∆n cˆ nh˘ng ΩıÈng mÎ m° Øn thðng lü, th°nh ra mÂi chi∆c lü ΩÀu c‹ nh˘ng ΩıÈng thðng th°nh h÷nh 8 ch˘ n°y c®. Nh˘ng k¿ v°o r˜ng ki∆m cði th∂y th∆, l∂y l°m th∑n dŸ, r„i k¿ n‡ Ω„n Ω∆n ngıÈi kia, ΩÀu cho l° nh° L≈ LÏi Ωüng v÷ thi≈n t¯, Ω¨ ΩŸnh t˙ ˚ trÈi, nhµn th∆ ngıÈi ta theo vÀ mÂi ng°y c°ng Ω·ng. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 12/12 Sang nØm m∫u tu∂t, mÊt ng°y vÀ thıÏng tu∑n thüng gi≈ng, b∑u trÈi trong nhı pha l≈. C® mÊt khu r˜ng nÓi Lam SÁn, h·m Ω‹ r˙c rÎ b‹ng cÈ t°n, vang l˜ng h„i chi≈ng tr‚ng. á‹ l° ng°y tt∆ cÈ khÍi nghÿa r∂t long tr‡ng oai nghi≈m cða L≈ Thüi T‰. Thüi T‰ Ω¨ ch‡n ng°y h·m ∂y n‰i d∫y nghÿa binh ΩÃ d¬p gi¥c cˆu dµn. Cüc tıËng sÿ t·n ng°i l≈n ng·i vıÁng, l∂y hiŒu l° B÷nh áŸnh VıÁng. Sau khi nh∫n chŸu ki∆m ∂n v° m‡i lÈi hoan h·, Thüi T‰ c∞t Ω¥t m‡i ngıÈi phÔ tü v°o cüc ng·i tıËng vØn tıËng vﬂ. Cüc ngıÈi ∂y nhı l° L≈ VØn An, L≈ VØn Linh, L≈ Th∫n, NguyÕn Tr¨i, TrŸnh Kh®, BÔi Qu‚c Hıng, NguyÕn Sœ, L≈ Süt, L˚ TriŒn; Tr∑n Nguy≈n H¨n, TrŸnh LÂi, L≈ Ngµn, áinh LÕ... mÂi ngıÈi lÿnh mÊt chˆc vŸ. áo≠n r„i ng°i phüt b‚ mŒnh lŒnh, chia quµn Ωi Ω‹ng gi˘ cüc chÂ üch y∆u, Ω„ viŒc ti∆n thð. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 13/13 6) Trong quµn trıËng NguyÕn Tr¨i v∫n trÔ quy∆t süch L≈ Thüi T‰ khÍi binh, NguyÕn Tr¨i ΩıÏc Ω¥c nhiŒm v°o mÊt chµn tr‡ng y∆u trong h°ng vØn th∑n, lÿnh chˆc H°n lµm th˜a ch◊ h‡c sÿ; thıÈng ph®i Í lu·n trong quµn trıËng ΩÃ cÔng ng°i b°n tœnh nh˘ng th∆ c·ng thð v° th®o nh˘ng vØn thı, mŒnh lŒnh. Ban Ω∑u, quµn sÿ cða ta mËi c‹ m∂y ng°n, kh·ng thÃ ΩŸch n‰i vËi s‚ quµn T°u t˜ mıÈi v≠n trÍ l≈n, n≈n thıÈng bŸ thua v° l∏n trünh v°o trong r˜ng nÓi. Quµn ta ph®i dÔng l‚i xu∂t k¸, Ωünh b±ng phÚc binh ΩÃ phü gi¥c, cÒng nhiÀu khi thu ΩıÏc hiŒu qu®. Nhı l° tr∫n Ωünh M¨ K¸ Í L≠c Thðy h„i thüng gi≈ng nØm m∫u tu∂t (1418); tr∫n Ωünh L˚ Bµn Í MıÈng MÊt h„i thüng 9 cÔng nØm ∂y; tr∫n Ωünh Í Chœnh h„i thüng 5 nØm k˝ hÏi (1419); tr∫n Ωünh Í B‰ng Tµn v° Í Thi Lang h„i thüng mıÈi nØm canh t˚ (1420) ... quµn ta ΩÀu dÔng phÚc binh m° Ωünh cho quµn gi¥c ph®i thua liÃng xiÃng. DÔ v∫y, B÷nh áŸnh VıÁng trong m∂y nØm Ω∑u, v÷ binh l˙c so vËi cða gi¥c th÷ m≠nh y∆u khüc nhau r∂t xa, n≈n ng°i cÔng cüc tıËng tü ph®i tr®i qua nhiÀu phen nguy hiÃm. MÊt l∑n ng°i thua tr∫n, quµn sÿ tan ch≠y m∂t c®, ch◊ c›n ΩÊc mÊt m÷nh t÷m ΩıÈng ch≠y tr‚n, m° Ω°ng sau, tıËng Minh ΩıÁng dπn quµn Ωu‰i theo. TÓng th∆, ng°i kh·ng bi∆t tœnh sao, chÏt th∂y hai vÏ ch„ng ·ng l¨o nh° qu≈ ΩıÁng tüt nıËc ruÊng ΩÃ b∞t cü, ng°i liÀn c‰i üo, cÒng xu‚ng ruÊng b∞t cü vËi l¨o. MÊt lüt quµn Minh Ω∆n, hﬁi l¨o r±ng : — C‹ th∂y L≈ LÏi ch≠y qua Ωµy kh·ng ? L¨o tr® lÈi : — Kh·ng th∂y ai c®. Ng°i ΩıÁng l∞ng tai nghe; l¨o quay l≠i m∞ng : — Kh·ng m› cü Ωi con ! ViŒc g÷ Ω∆n m°y ! Gi¥c kh·ng ngÈ g÷, kæo Ωi, th∆ l° ng°i ΩıÏc thoüt. L≠i mÊt l∑n gi¥c Ωu‰i g∂p quü, ng°i ph®i tr‚n v°o trong bÚi r∫m. Gi¥c c‹ con ch‹ sØn kh·n l∞m, l„ng lπy c∞n v°o trong bÚi. Gi¥c x◊a giüo v°o, trÓng ΩÔi ng°i. Ng°i ph®i vÊi l∂y üo lau s≠ch ng‡n giüo, kh·ng ΩÃ gi¥c th∂y v∆t müu. May sao lÓc ∂y, trong bÚi c‹ con c∑y nh∏y ra, ch‹ sØn x· Ωu‰i. Gi¥c chæm ch‹ m° m∞ng : — Tao nu·i m∑y ΩÃ sØn c∑y ° ! Nhµn th∆ ng°i l≠i ΩıÏc thoüt. TrıËc sau ng°i ph®i ch≠y vÀ thð hiÃm Í nÓi Chœ Linh (nay thuÊc huyŒn ThÚy Nguy≈n, Thanh H‹a) Ω∆n m∂y l∑n. MÊt l∑n ng°i Ω‹ng quµn tr≈n nÓi, gi¥c vµy b‡c Í chung quanh. Quµn ta bŸ tuyŒt lıÁng Ω∆n hÁn hai thüng, ph®i Ω°o cð rüy, c∞t mØng v°u ΩÃ Øn tr˜ b˘a; ng°i ph®i gi∆t Ω∆n 4 con voi v° sau ph®i gi∆t thŸt c® Ω∆n con ng˙a ng°i cıÎi ΩÃ cho quµn Øn. L≠i mÊt l∑n cÒng Í tr≈n nÓi Chœ Linh, quµn ta bŸ gi¥c bao vµy r∂t kh∏n c∂p. Ng°i b∂t Ω∞c dÿ, hﬁi cüc tıËng tü r±ng : — Nay c‹ ai chŸu gi® l°m ta Ωem quµn ra Ωünh Tµy á· (Í Thanh H‹a) vÈ cho gi¥c b∞t ΩıÏc. Ta nhµn Ω‹ ngh◊ ngÁi m∂y nØm, dıÎng binh sˆc nhuŒ, ΩÃ s¡ Ω„ viŒc tüi c¯ kh·ng ? Trong h°ng cüc tıËng, c‹ L≈ Lai t÷nh nguyŒn Ωi gi® thay ng°i. Lai m¥c üo b°o v°ng, gi® xıng l° B÷nh áŸnh VıÁng dπn quµn xu‚ng nÓi phü v›ng vµy Ωi Ωünh Tµy á·. Trong khi giao chi∆n, Lai ΩÃ cho quµn gi¥c b∞t ΩıÏc, Ωem vÀ gi∆t Ωi. T˜ Ω‹, Ωµu Ωµu cÒng Ω„n vang cüi tin B÷nh áŸnh VıÁng ch∆t r„i, quµn Minh v˘ng d≠ kh·ng lo g÷ n˘a. Ng°i nhµn th∆ ΩıÏc ngh◊ ngÁi v°i nØm, mÊ binh tr˘ lıÁng, r„i l≠i n‰i quµn l≈n Ωünh gi¥c. Trong nh˘ng bıËc gian nan ∂y, NguyÕn Tr¨i cÔng nh° vua n±m gai n∆m m∫t, song cüi chœ phÚc thÔ tuy∆t s◊, vua t·i vπn ki≈n quy∆t kh·ng dÈi. R„i Ω∆n t˜ nØm B÷nh áŸnh thˆ 8 (1425) trÍ vÀ sau, sau khi quµn ta Ω¨ kh·i phÚc l≠i ΩıÏc to°n cﬂi NghŒ An, tr˜ tr∂n th°nh, binh oai n‰i d∫y, l›ng ngıÈi ΩÀu hËn hÍ theo vÀ, khœ th∆ m≠nh m¡ nhı ng‡n nıËc tr°o dµng, quµn gi¥c kh·ng t°i n°o h¨n ng˘ n‰i n˘a. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 14/14 To°n cﬂi NghŒ An tuy Ω¨ kh·i phÚc ΩıÏc (1425), song tıËng gi¥c Tr∑n Trœ vπn c‚ ch∆t gi˘ l∂y th°nh, kh·ng chŸu dÈi bﬁ, d∑u b≈n ngo°i quµn ta bao vµy trÔng ΩiŒp. NguyÕn Tr¨i nghÿ Ωem to°n l˙c vµy Ωünh NghŒ An, m° Ωünh m¨i chıa Ω‰, sao b±ng chia binh Ωi l∂y cüc th°nh khüc, khi∆n NghŒ An h¨m v°o cüi th∆ trÁ tr‡i t˙ kh∞c quµn gi¥c ph®i h°ng. Tr¨i Ωem k∆ ∂y n‹i vËi Thüi T‰. Ng°i khen l° ph®i, bøn mÊt m¥t sai Tı kh·ng áinh LÕ, Ωem mÊt Ω≠o binh ra phœa b∞c Ωünh l∂y DiÕn Chµu, mÊt m¥t sai Tı Ω„ Tr∑n Nguy≈n H¨n, ThıÏng tıËng L≈ NÂ, Ch∂p lŒnh L≈ áa B„ Ωem mÊt Ω≠o binh v°o phœa nam Ωünh l∂y Tµn B÷nh (Qu®ng B÷nh, Qu®ng TrŸ), Thu∫n H‹a (Th˜a Thi≈n, Qu®ng Nam). Hai Ω≠o binh kæo Ωi, chıa bao lµu ΩÀu thu ΩıÏc chi∆n c·ng r˙c rÎ. Tı kh·ng LÕ ra Ωünh DiÕn Chµu, g¥p á· ty cða gi¥c l° TrıÁng HÔng t˜ th°nh á·ng Quan (H° NÊi) t®i ba trØm chi∆c thuyÀn lıÁng v°o, LÕ Ω‹n Ωünh mÊt tr∫n kŸch liŒt, chæm ch∆t Thi≈n hÊ TrıÍng v° hÁn ba trØm quµn. HÔng ph®i bﬁ ch≠y, LÕ cıËp ΩıÏc t∂t c® thuyÀn lıÁng, r„i v˜a Ωünh v˜a Ωu‰i d°i ra t∫n Tµy á·. Thüi T‰ nghe tin, l≠i tuyÃn th≈m hai ng°n tinh binh, sai L≈ Süt, Lıu Nhµn ChÓ, L˚ TriŒn, BÔi BŸ ra hiŒp vËi áinh LÕ Ωünh th°nh Tµy á·. Sau mÊt tr∫n kŸch chi∆n, quµn ta chæm ch∆t hÁn nØm trØm quµn gi¥c v° b∞t s‚ng ΩıÏc r∂t nhiÀu. TıËng gi¥c Ω‹ng th°nh bÀn gi˘, quµn ta l≠i bao vµy b‚n m¥t. C›n Ω≠o binh cða Tı Ω„ Tr∑n Nguy≈n H¨n kæo v°o Ω∆n s·ng B‚ Chœnh th÷ g¥p quµn gi¥c. B‡n H¨n ti∆n v°o chÂ hiÃm, nhıng Ω¥t quµn phÚc Í phœa sau. TıËng Minh l° Nhµm NØng Ωem quµn Ω‹n Ωünh; b‡n H¨n gi® vÈ thua ch≠y, NØng thÓc quµn Ωu‰i ri∆t. á∆n chÂ mai phÚc, mÊt ti∆ng hiŒu n‰i l≈n, quµn phÚc kæo ra ∫p gi∆t, Tı Ω„ H¨n cÒng quay binh l≠i, Ωünh cho quµn gi¥c thua tan nüt, tranh nhau l∂y ΩıÈng m° ch≠y tr‚n, lØn xu‚ng s·ng ch∆t Ωu‚i r∂t nhiÀu. Thüi Tﬁ l≠i sai b‡n L≈ Ngµn, L≈ B·i, L≈ VØn An Ωem th≈m quµn v°o ti∆p ˆng; th˜a th∞ng ru‰i d°i v°o Tµn B÷nh, Thu∫n H‹a, Ωi Ω∆n Ωµu gi¥c ph®i thua vÎ Ω∆n Ω∂y. Th∆ l° t˜ Tµy á· trÍ v°o phœa nam, tr˜ m∂y tr∂n th°nh trÁ tr‡i, Ω∂t cüt Ω¨ h∑u h∆t thu v°o tay cða B÷nh áŸnh VıÁng. Thüng 8 nØm bœnh ng‡ (1426) Thüi T‰ nghÿ gi¥c bao nhi≈u tinh binh m¨nh tıËng ΩÃ c® Í NghŒ An v° á·ng á· (H° NÊi), c›n cüc chÂ khüc ΩÀu Ω¨ hı nhıÏc. Ng°i bøn sai b‡n Khu m∫t Ω≠i sˆ Ph≠m VØn X®o, Thüi Óy L˚ TriŒn dπn mÊt Ω≠o quµn ra Ωünh l∂y cüc miÀn Thi≈n Quan, Qu®ng Oai, Qu‚c Oai, Gia Hıng, Quy H‹a, á° Giang, Tam áüi, Tuy≈n Quang, ngØn ch¬n ΩıÈng viŒn binh cða gi¥c t˜ Vµn Nam sang : l≠i sai b‡n thi∆u Óy L≈ BŸ dπn mÊt b‡n quµn ra Ωünh l∂y cüc miÀn Khoüi Giang, B∞c Giang, T≠ng Giang, ngØn ch¬n ΩıÈng viŒn vinh cða gi¥c t˜ LıÎng Qu®ng Ω∆n. Quµn ta Ωi Ω∆n Ωµu th∞ng lÏi Ω∆n Ω∂y; quµn gi¥c ph∑n nhiÀu ph®i lui v°o cüc th°nh c‚ thð. Thüng 9, viŒn binh Vµn Nam cða gi¥c kæo sang, dıËi quyÀn ti∆t ch∆ cða á· ty l° VıÁng An L¨o. Quµn ta Ω‹n Ωünh Í Tam Giang (ViŒt Tr÷), c® phü ΩıÏc gi¥c, gi¥c bŸ gi∆t v° bŸ ch∆t Ωu‚i r∂t nhiÀu. Thüng 11, Ω≠i ΩÊi viŒn binh cða gi¥c l≠i Ω∆n, dıËi quyÀn th‚ng xu∂t cða T‰ng binh VıÁng Th·ng v° Tham tıËng M¨ Anh. VıÁng Th·ng sang Ω∆n nÁi, hÏp c® quµn cÒ mËi hÁn 10 v≠n ngıÈi, cÔng quµn ta quy∆t chi∆n mÊt tr∫n r∂t lËn. Tr∫n n°y chi∆n trıÈng Í vÀ m≠n T‚t á‡ng, ChÓc áÊng, nay thuÊc huyŒn ChıÁng M˛, H° á·ng. Hai quµn kŸch chi∆n, quµn ta do cüc tıËng áinh LÕ, NguyÕn Xœ, L˚ TriŒn, L≈ Bœ Ω‚c xu∂t. K∆t qu® quµn ta Ω≠i phü ΩıÏc quµn gi¥c, gi∆t ΩıÏc ThıÏng thı Tr∑n HiŒp, NÊi quan L˚ ThıÏng v° hÁn nØm v≠n quµn Minh. Xüc quµn Minh ch∆t Í khÓc s·ng Ninh KiÀu, l°m cho nıËc s·ng ngh¡n t∞c kh·ng ch®yΩ ıÏc; ngo°i ra quµn ta c›n b∞t s‚ng ΩıÏc hÁn v≠n ngıÈi v° thu ΩıÏc kh·ng bi∆t bao nhi≈u l° binh nhu khœ giËi. VıÁng Th·ng ph®i bﬁ c® quµn sÿ, cun cðn mÊt m÷nh ch≠y tr‚n v°o th°nh á·ng Quan. Thüi T‰ khi ∂y ΩıÁng Ω‹ng dinh Í Thanh H‹a, ti∆p ΩıÏc tin büo, ng°i l∫p tˆc dÈi dinh ra b∞c, sai cüc tıËng b‰ vµy b‚n m¥t Ωünh th°nh á·ng Quan. T≠i b∆n B„ áÀ Í bÈ b∞c NhŸ h° NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 15/15 tˆc l° chÂ ng°i Ω‹ng dinh, ng°i sai d˙ng mÊt cüi l∑u b±ng trÓc cao ngang vËi th°nh á·ng Quan ΩÃ tiŒn nh›m xem ΩÊng tÿnh Í trong th°nh. H±ng ng°y ng°i Í tr≈n l∑u v° lu·n lu·n c‹ quan H°n lµm th˜a ch◊ NguyÕn Tr¨i ch∑u ch˙c Í b≈n ΩÃ b°n nh˘ng süch lıÏc c·ng kœch v° chi≈u phð. B∂y giÈ th∆ gi¥c ng°y mÊt suy y∆u n≈n cüc Ω„n ®i, th◊nh tho®ng thıÈng c‹ nh˘ng tr∂n tıËng cða gi¥c mÍ th°nh ra h°ng. M° th°nh á·ng Quan cÒng c· nguy, s˙ th∆ kh‹ l›ng gi˘ v˘ng ΩıÏc. NguyÕn Tr¨i b°n vËi Thüi T‰ n≈n nhµn t÷nh th∆ ∂y vi∆t thı chi≈u h°ng cüc th°nh tr∂n, n∆u h‡ nghe theo, quan quµn s¡ ΩÎ ph®i kh‹ nh‡c, thiŒt h≠i; c›n Ω‚i vËi b‡n VıÁng Th·ng, SÁn Th‡ Í trong th°nh á·ng Quan, ΩıÈng ΩıÈng l° thÃ diŒn Ω≠i tıËng, khuy≈n h‡ h°ng t∂t kh·ng thÃ ΩıÏc, n≈n vi∆t thı khæo læo, b®o rﬂ lÏi h≠i, ΩÃ h‡ chŸu cÔng m÷nh gi®ng h›a v° rÓt quµn vÀ. áıÏc nhı th∆ th÷ viŒc binh nhung s¡ c‹ thÃ k∆t liÕu mÊt cüch mau ch‹ng. Thüi T‰ khen ph®i, bøn giao viŒc vi∆t thı chi≈u dÚ cüc th°nh cho NguyÕn Tr¨i v° viŒc thı t˜ trao Ω‰i vËi VıÁng Th·ng trong th°nh á·ng Quan b°n viŒc gi®ng h›a. Tr¨i b∂y giÈ Ωem h∆t trœ th·ng mπn, t°i hÔng biŒn ΩÃ vi∆t cüc thı trüt Ωıa v°o á·ng Quan v°Ω ∆n cüc th°nh tr∂n g∑n xa, cıÁng nhu Ωð cüc gi‡ng, c‰i buÊc Ωð cüc l¡, mÂi mÊt h°ng ch˘ dıËi ng‡n bÓt cða Tr¨i vi∆t ra, c‹ cüi hiŒu l˙c kh·ng kæm g÷ mÊt ΩÊi quµn. Kh·ng nh˘ng v∫y, Tr¨i c›n nhiÀu l∑n kh·ng t˜ miŒng c‡p, thµn v°o th°nh gi¥c ΩÃ cüo dÚ, th°nh á·ng Quan v° m‡i th°nh khüc. MÊt l∑n Tr¨i Ωem theo mÊt k¿ h°ng tıËng vi≈n ch◊ huy sˆ h‡ TØng Ω∆n th°nh Tam Giang (ViŒt Tr÷) ΩÃ chi≈u h°ng vi≈n tıËng tr∂n gi˘. Tr¨i Ωem nh˘ng ΩiÀu h‡a phÓc, l¡ lÏi h≠i, n‹i mÊt cüch hÔng h„n v° khœch thi∆t, khi∆n vi≈n tıËng gi˘ Tam Giang l° Ch◊ huy sˆ Lıu Thanh ph®i r∂t m∆n phÚc v° c®m ΩÊng, b±ng l›ng Ωem tıËng sÿ to°n th°nh mÍ c¯a Ω∑u h°ng. Thüi T‰ nhµn th∆, Ω‚i vËi Tr¨i c°ng m∆n tr‡ng l∞m. NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 16/16 7) T∫p thı trao cho cüc tıËng Minh T˜ nØm m∫u tu∂t (1418) Thüi T‰ khÍi binh Í Lam SÁn, cho Ω∆n nØm Ωinh mÔi (1427) : ngıÈi Minh ph®i c∑u h‹a rÓt quµn vÀ nıËc. Trong 10 nØm, NguyÕn Tr¨i truy tÔy nÁi nhung m≠c, ngo°i nh˘ng viŒc v÷ vua ho≠ch k∆ b°y mıu, ΩÃ ch◊ huy cüc tıËng sÿ Í ngo°i m¥t tr∫n, c›n phÚng mŒnh vi∆t r∂t nhiÀu nh˘ng vØn t˜ mŒnh ΩÃ giao thiŒp vËi cüc tıËng Minh. Nh˘ng vØn t˜ mŒnh ∂y, c‹ Ωð nh˘ng lÈi mÀm mﬁng ho¥c cˆng cﬁi, nhÒn nh¥n ho¥c ki≈u cØng, gi˘a cÁn binh l¯a rÊn r°ng, cµy bÓt cða vŸ vØn th∑n Ω¨ khæo tÔy t÷nh th∆, tÔy trıÈng hÏp m° u‚n n∞n ΩÃ cho ΩıÏc viŒc. Ng°y nay ta Ω‡c nh˘ng vØn ∂y, c‹ nhiÀu b°i khi∆n ta hıng khÍi v° sung sıËng v· h≠n, v÷ n‹ Ω¨ cho ta ΩıÏc tr·ng th∂y nh˘ng b‹ng quang vinh cða dµn tÊc trong h„i Ωˆc Thüi T‰ Cao ho°ng Ω∆ nh° L≈ Lam SÁn khÍi nghÿa Ωünh Ωu‰i quµn T°u. Xin trœch dŸch m∂y b°i sau Ωµy ΩÃ ΩÊc gi® ΩıÏc bi∆t nh˘ng vØn thı ∂y th∆ n°o, nhµn thÃ cÒng l° mÊt cüch ΩÃ b‰ khuy∆t cho ph∑n t˙ s˙. Thı tr® lÈi PhıÁng Chœnh (Trong khi B÷nh áŸnh VıÁng c›n Ω‹ng quµn Í miÀn r˜ng nÓi Thanh H‹a, tıËng Minh l° PhıÁng Chœnh Ωıa thı kÃ tÊi. VıÁng sai NguyÕn Tr¨i vi∆t thı tr® lÈi. Tr¨i vi∆t bˆc thı sau) B®o m°y gi¥c d˘ PhıÁng Chœnh. á≠o l°m tıËng, l∂y nhµn nghÿa l°m g‚c, trœ dÒng l°m c°nh. Nay lÒ m°y ch◊ chuy≈n l˜a d‚i, gi∆t h≠i nh˘ng k¿ v· tÊi, h¨m ngıÈi ta v°o Ω∂t ch∆t ch≤ng ΩÊng l›ng thıÁng, trÈi Ω∂t kh·ng thÃ dong, ngıÈi ma ΩÀu ph®i gi∫n. BÍi th∆ lu·n nØm Ωi chinh ph≠t ch◊ thua lÚn b≠i. V∫y m° kh·ng bi∆t t˙ Ω‰i lÂi, Ωi bËi h·i ra n˘a, sau n°y h‚i l≠i c›n kŸp n˘a sao ! Hu‚ng nay nıËc xuµn mËi nh‹m, lam chıËng c°ng d°y, th∆ kh·ng thÃ chŸu Ω˙ng lµu ΩıÏc. V∫y m° m°y tay c∑m Ω≠i binh, l˘a l∑n kh·ng ti∆n khi∆n quµn sÿ nhu‚m ph®i lam chıËng m° ch∆t, Ω‹ l° tÊi lÂi cða ai ? Binh phüp n‹i r±ng : “B∫c nhµn gi® l∂y y∆u trŸ m≠nh, b∫c nghÿa gi® l∂y œt ΩŸch nhiÀu”. Nay m°y mu‚n Ωünh nhau th÷ n≈n ti∆n binh v°o cÔng ta quy∆t s‚ng müi mÊt keo, Ω˜ng n≈n dÔng d±ng ΩÃ kh‰ cho hai quµn n˘a”. L≠i tr® lÈi PhıÁng Chœnh (PhıÁng Chœnh ΩıÏc bˆc thı tr≈n, m∞ng l≠i l° n∆u mu‚n Ωünh nhau th÷ kæo quµn xu‚ng Ω„ng b±ng Ω∂t ph≤ng, n≈n l≠i tr® lÈi b±ng thı n°y) B®o m°y gi¥c d˘ PhıÁng Chœnh. Xıa nay ngıÈi giﬁi dÚng binh kh·ng chÂ n°o hiÃm cÒng kh·ng chÂ n°o kh·ng hiÃm, kh·ng chÂ n°o dÕ cÒng kh·ng chÂ n°o kh·ng dÕ, ΩıÏc thua l° Í tıËng, chˆ c‹ ph®i Í ΩŸa th∆ hiÃm vËi dÕ Ωµu. V°o chÂ hiÃm m° Ω∂u, nhı hai h‰ Ω∂u nhau trong cüi hang kh·ng, khæo ch‡i th÷ th∞ng, vÚng ch‡i th÷ b≠i. Cho n≈n Ω∂t kh·ng c‹ h÷nh thıÈng nh∂t ΩŸnh, chi∆n kh·ng c‹ th∆ thıÈng nh∂t ΩŸnh, c‹ g÷ phµn biŒt hiÃm vËi dÕ Ωµu ! M°y n∆u kh·ng lui, n≈n dπn binh v°o m° quy∆t chi∆n. L≠i gÍi cho PhıÁng Chœnh (Thüng 5 nØm bœnh ng‡ 1426, quµn ta Ω∆n dıËi th°nh NghŒ An, gi¥c Ω‹ng kœn c¯a th°nh kh·ng ra, n≈n ta gÍi cho thı n°y) B®o m°y gi¥c d˘ PhıÁng Chœnh. Ta nghe b∫c danh tıËng, qu˚ nhµn nghÿa m° dÕ quyÀn mıu. LÒ m°y th÷ quyÀn mıu cÒng c›n ch≤ng Ωð, hu‚ng l≠i n‹i g÷ nhµn nghÿa. Ng°y NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 17/17 xıa thı m°y gÍi Ω∆n cho ta, thıÈng cıÈi ta nüu nÓp Í chÂ nÓi r˜ng, kh·ng düm ra giao Ω∂u Í Ω„ng b±ng Ω∂t ph≤ng. Nay ta Ω¨ Ω∆n Ωµy, ngo°i th°nh NghŒ An ΩÀu l° chi∆n trıÈng c®, m°y b®o Ω‹ l° nÓi r˜ng hay l° Ω„ng b±ng ? M°y Ω‹ng kœn c¯a th°nh ng„i x‹ trong ∂y, c‹ khüc g÷ mÊt mÚ gi° kh·ng ? Ta e lÒ m°y kh·ng tr‚n Ωµu khﬁi ΩıÏc cüi nhÚc khØn y∆m. L≠i tr® lÈi PhıÁng Chœnh Ph°m Ω„ viŒc lËn, l∂y nhµn nghÿa l°m g‚c; n≈n c·ng lËn, l∂y nhµn nghÿa l°m Ω∑u. Ch◊ c‹ nhµn nghÿa v¬n to°n th÷ c·ng viŒc mËi tr·i ch®y ΩıÏc. NıËc m°y nhµn viŒc h‡ H„ lÂi Ω≠o, mıÏn cüi danh “thıÁng dµn Ωünh tÊi” ΩÃ thﬁa cüi th˙c “cıËp cða gi∆t ngıÈi”, l∂n chi∆m bÈ cﬂi ta, hi∆p Ωüp sinh dµn ta, n¥ng thu∆, nghi≈m h÷nh, b›n gio Ω¨i s≠n, dπu k¿ tiÃu dµn Í trong chÂ th·n cÔng ngﬂ h¿m, cÒng kh·ng ΩıÏc y≈n thµn m° s‚ng, nhµn nghÿa m° nhı th∆ ı ? Nay dµn oün th∑n gi∫n, nıËc m°y l≠i g¥p Ω≠i tang (nØm ∂t tˇ 1425, vua Minh Nhµn T·ng m∂t), nhı th∆ m° kh·ng bi∆t xæt m÷nh Ω‰i lÂi, l≠i c›n kæo d°i m¨i viŒc binh cüch Í phıÁng xa, khi∆n quµn lœnh phÁi thµy, nhµn dµn l∑m cüt. Ta e m‚i lo cða Qu˚ thŸ kh·ng Í ∂p Chuy≈n Du m° s¡ x®y ra ngay b≈n k¡ vüch. (Cµu n°y mıÏn lÈi cða cÚ Kh‰ng. ˚ n‹i triÀu Ω÷nh nh° Minh, cˆ ΩÃ ˚ v°o viŒc viÕn chinh, kh·ng lo nÊi trŸ, coi khæo m° h‡a bi∆n x®y ra ngay Í b≈n c≠nh sıÈn cÒng chıa bi∆t ch˜ng). Thı Ωıa cho VıÁng Th·ng, SÁn Th‡ T·i nghe ΩiÀu tin l° v∫t büu cða nıËc ! NgıÈi m° kh·ng c‹ ΩiÀu tin th÷ c›n l°m tr› g÷. TrıËc Ωµy ti∆p ΩıÏc thı cða cüc ng°i v° cüc ng°i sai ngıÈi ra n‹i ıËc s˙ h›a gi®i, t·i Ω¨ nh∂t nh∂t nghe theo. Nay xem trong th°nh vπn Ω°o h°o Ω‹ng c‡c Ω∞p lÒy d˙ng r°o, hðy Ω„ c‰ ΩÃ ΩÓc sÓng Ω≠n, s¯a chi∆n khœ (s¯ k˚ : VıÁng Th·ng l∂y chu·ng Quy áiÀn, v≠c Ph‰ Minh, hðy ra ΩÃ ΩÓc sÓng Ω≠n, l≠i Ω∞p cao th≈m lÒy th°nh á·ng quan, Ω°o h°o Ω‹ng c‡c). Nhı v∫y th÷ cüc ng°i ΩŸnh rÓt quµn vÀ kinh chØng ? ΩŸnh bÀn gi˘ th°nh tr÷ chØng ? ΩÀu kh·ng sao hiÃu ΩıÏc. TruyŒn c‹ cµu : “B∂t th°nh v· v∫t” nghÿa l° n∆u kh·ng th°nh th˙c th÷ viŒc g÷ cÒng ΩÀu hﬁng c®. Ng°i n∆u th˙c kh·ng bﬁ lÈi trıËc, th÷ viŒc l°m tıÍng n≈n minh b≠ch nh˘ng l¡ lÏi h≠i. áŸnh rÓt quµn th÷ rÓt quµn, ΩŸnh Ω‹ng gi˘ th÷ Ω‹ng gi˘. CË sao m¥t ngo°i th÷ vÈ vÿnh k∆t hi∆u, b≈n trong l≠i ng∑m ng∂m mıu toan ? TıÍng ch≤ng n≈n sau trıËc trüi nhau, trong ngo°i b∂t nh∂t nhı v∫y. K¿ tiÃu dµn ngu nhıng m° tinh l∞m. T·i dπu mÈ t‚i kh·ng bi∆t g÷, nhıng th∫t c‹ nhı lÈi cÚ Kh‰ng T¯ n‹i “Xem cüch dÔng, nh÷n l‚i Ωi, xæt chÂ Ωˆng”, nhı v∫y th˙c d‚i cða l›ng ngıÈi, dπu nhﬁ b±ng tÁ t‹c cÒng kh·ng thÃ che gi∂u ΩıÏc. Thı dÚ VıÁng Th·ng Thı ΩŒ Ω∆n quan T‰ng binh th°nh sÁn h∑u. Bˆc thı b˘a trıËc, chıa th∂y Ωüp phÚc : sai ngıÈi v°o ch˙c ΩÏi l≠i cÒng ch≤ng th∂y cho vÀ. V∫y th÷ cµu n‹i “Ng·n h°nh ph®i Ωi Ω·i vËi nhau” cða Ω≠i nhµn ng°y trıËc, nay Ωµu r„i ı? T·i nghÿa cüi Ω≠o nıËc nhﬁ thÈ nıËc lËn ph®i n≈n kœnh sÏ, v® nghÿ lÈi n‹i cða Ω≠i nhµn ng°y trıËc, nghÿa kh·ng nÎ tuyŒt, cho n≈n gÍi thı Ω∆n m¨i, ch≤ng chÓt ng≠i phiÀn. Nhıng ch≤ng ΩıÏc nhı l›ng, kh·ng bi∆t c‹ ph®i l° t÷nh th∆ khi∆n v∫y hay kh·ng ? Theo t·i trÊm tœnh cüi k∆ cða Ω≠i nhµn lÓc n°y, kh·ng g÷ b±ng rÓt quµn, kh®i ho°n ΩÃ c‰i cüi kh‰ can qua cho hai nıËc ΩÃ gÎ cüi v≠ hao h≠i cho qu‚c gia, ΩÃ v¬n cüi nghÿa d˙ng hÊ nıËc bŸ Ω‰, n‚i hÊ d›ng bŸ Ωˆt ΩÃ tﬁ cüi nhµn cða Ω∂ng vıÁng gi® coi b‚n bÃ Ωµu cÒng nhı Ωµu, tr≈n kh·ng phÚ s˙ ðy nhiŒm cða triÀu Ω÷nh, dıËi kh·ng trüi nghÿa xu∂t kh‰n cða Ω≠i tıËng, khi∆n t≈n ghi s¯ı süch, hü ch≤ng t‚t Ω¬p l∞m sao ! D˘ k¸ noi theo v∆t xµu cða Hün, áıÈng, ham Ω∂t lËn NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 18/18 thœch c·ng to, sao b±ng l°m cüi quµn nhµn nghÿa, ch◊ c‚t v÷ dµn m° Ωünh k¿ c‹ tÊi. Nay kh·ng nghÿ Ω∆n ΩiÀu Ω‹ m° ch◊ chØm chØm Ω∞p th°nh Ω°o h°o, ng°y ng°y l≈n mÍ c¯a th°nh cho quµn ra Ωünh c∞p rÁm cði, sao m° t˙ kh‰ Ω∆n th∆ ! á≠i nhµn n∆u b®o th°nh tr÷ hiÃm c‚ c‹ thÃ gi˘ ΩÃ chÈ ΩÏi, th÷ t·i e nıËc xa kh·ng cˆu ΩıÏc l¯a g∑n. N∆u b®o nh˘ng quµn dÒng c®m Í trong th°nh c›n nhiÀu, mu‚n quy∆t mÊt tr∫n s‚ng müi; th÷ t·i tıÍng khi t·i c›n Í Kh® Lam Tr° Lµn, cüc ng°i c‹ nh˘ng m∂y v≠n quµn tinh nhuŒ, m° t·i ch◊ c‹ m∂y trØm quµn tµm phÓc, t·i c›n Ωünh tan Ωi ΩıÏc ΩÃ th°nh cüi th∆ ch¿ nˆa, hu‚ng nay t·i g„m thu DiÕn, NghŒ, Thanh H‹a, Tµn B÷nh, Thu∫n H‹a v° á·ng á· cüc lÊ, tuyÃn quµn tinh nhuŒ c‹ h°ng m∂y chÚc v≠n, v∫y th÷ cüi k∆ s‚ng müi, c‹ thÃ ng„i tœnh m° bi∆t trıËc ΩıÏc r„i. Song nıËc thŸnh hay suy, quan hŒ Í trÈi, quµn m≠nh hay y∆u, kh·ng cˆ Í nhiÀu. á≠i nhµn thıÈng xem viŒc h‡ H„ ng°y trıËc m° so vœ. T·i nghÿ viŒc ng°y nay vËi viŒc ng°y trıËc khüc nhau xa l∞m. H‡ H„ d‚i trÈi ngıÏc dµn m° t·i th÷ kœnh trÈi thu∫n dµn, l˚ thu∫n nghŸch khüc nhau l° mÊt. Quµn cða h‡ H„ trØm v≠n nhıng trØm v≠n l›ng, quµn cða t·i ch◊ v°i chÚc v≠n nhıng h∆t th∏y ΩÀu cÔng mÊt l›ng, ΩiÀu Ω‹ khüc nhau l° hai. Nay Ω≠i nhµn n∆u “kh·ng v÷ ngıÈi m° bﬁ lÈi n‹i ph®i”, quy∆t k∆ rÓt vÀ, sai ngıÈi thµn tœnh cÔng vËi SÁn Ω≠i nhµn (SÁn Th‡) sang s·ng hÊi h‡p, t·i s¡ xin lui quµn ngay vÀ cüc miÀn Th≠ch Th∂t, Thanh á°m (Thanh Tr÷), Khoüi Chµu ΩÃ ΩÏi xu∂t c¯. N∆u kh·ng nhı v∫y, t·i cÒng ch≤ng bi∆t l°m sao ΩıÏc. L≠i dÚ VıÁng Th·ng Thı kœnh cÔng quan T‰ng binh v° cüc vŸ á≠i nhµn. Xıa nay ngıÈi giﬁi dÔng binh l° Í chÂ hiÃu bi∆t thÈi th∆. áıÏc thÈi v° c‹ th∆ th÷ bi∆n m∂t l°m c›n, h‹a nhﬁ th°nh lËn; m∂t thÈi v° kh·ng th∆ th÷ trÍ m≠nh ra y∆u, Ω‰i y≈n l°m nguy, ch◊ Í trong kho®ng trÍ b°n tay m° th·i. Nay cüc ngıÁi kh·ng rﬂ thÈi th∆, ch◊ d‚i gi® quen, hü ch≤ng ph®i l° h≠ng s∂t phu ΩËn høn, sao Ωð n‹i chuyŒn viŒc binh ΩıÏc. D≠o trıËc trong mang gian d‚i, ngo°i thüc gi®ng h›a, Ω∞p lÒy Ω°o h°o, chÈ quµn cˆu viŒn, tµm tœch kh·ng tﬁ, trong ngo°i b∂t nh∂t, nhı v∫y khi∆n ta tin sao ΩıÏc m° ch≤ng ph®i ngÈ. C‚ nhµn c‹ cµu r±ng : “K¿ khüc c‹ l›ng, ta lıÈng Ωoün l∂y”, tˆc l° th∆ Ω‹. Ng°y xıa nh° T∑n th·n tœnh süu nıËc, chuy≈n ch∆ b‚n biÃn, qu‚c chœnh kh·ng tu, m÷nh tan nıËc vÎ. Nay Ng· (Minh Thüi T‰ lÓc mËi khÍi binh, d˙ng nıËc l° nıËc Ng·) m≠nh Ω¨ Ωµu b±ng T∑n m° h° kh∞c hÁn T∑n nhiÀu l∞m, ch≤ng qua ch◊ trong v›ng mÊt nØm, sÕ Ω∆n n‚i nhau m° ch∆t h∆t, Ω‹ l° mŒnh trÈi chˆ ch≤ng ph®i sˆc ngıÈi. HiŒn nay phœa b∞c c‹ k¿ ΩŸnh Thi≈n Nguy≈n (b∂y giÈ H∫u chÓa nh° Nguy≈n c›n gi˘ Í phœa b∞c, Ω¥t ni≈n hiŒu l° Thi≈n Nguy≈n), b≈n trong c‹ m‚i lo T∑n Chµu cüc xˆ. Gi®ng T® mÊt khu kh·ng t˙ gi˘ ΩıÏc, hu‚ng l≠i c›n ch˙c Ωi l∂n chi∆m nıËc khüc n˘a sao ! B‡n cüc ngıÁi kh·ng hiÃu s˙ th∆, bŸ ta Ωünh b≠i, l≠i c›n ch˙c nœu l∂y TrıÁng PhÚ ΩÃ nhÈ uy thanh, nhı th∆ c‹ ph®i l° Ω≠i trıÏng phu kh·ng, hay ch◊ l° Ω°n b° th·i Ω‹ ? S˙ th∆ ng°y nay dÔ c‹ vŸ thıÏng tıËng Ωem quµn Ω∆n Ωµy, cÒng quy∆t ch≤ng l°m tr› g÷ ΩıÏc, hu‚ng chi TrıÁng PhÚ ch≤ng qua Ω∆n ΩÃ m° nÊp m≠ng chˆ bﬂ n‹i g÷ ! Ng°y xıa vua Chi≈u LiŒt nh° Hün l° d›ng s‹t l≠i cða h‡ Lıu, Kh‰ng Minh c›n giÓp cho nghiŒp lËn l≠i d∂y l≈n ΩıÏc. Hu‚ng nay con chüu cða Ho°ng Tr∑n (Khi ∂y vua L≈ LÏi t≠m l∫p Tr∑n Cao l≈n ng·i, xıng l° con chüu nh° Tr∑n), mŒnh trÈi thu∫n cho, l›ng ngıÈi theo vÀ, nıËc Ng· kia c›n ch˙c Ωo≠t l°m sao ΩıÏc ! V® ΩÈi xıa cüc b∫c h°o kiŒt, chıa g¥p thÈi th÷ ∏n nüu, th∂y cÁ hÊi th÷ d∂y l≈n. Cho n≈n Y Do¨n ch◊ l° mÊt g® thÈ c∑y Í s∂t SØn, Thüi c·ng ch◊ l° mÊt ch°ng cµu cü Í s·ng VŸ, th∆ m° mÊt ngıÈi l°m Ω∆n vıÁng tü, mÊt ngıÈi l°m Ω∆n Ω∆ sı, v∫y Ω‹ l° ngıÈi h°o qu˚ chØng ? l° ngıÈi b∑n tiŒn chØng ? L≠i nhı MÊ Dung NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 19/19 nıËc Y≈n, Th≠ch L¥c nıËc TriŒu, Ω‹ l° ngıÈi Trung Qu‚c chØng ? l° ngıÈi mün rÏ chØng ? Ta nghÿ lÈi cða ngıÁi n‹i th∫t l° lÈi cða k¿ tiÃu nhµn rÏ m‡i, kh·ng ph®i lÈi n‹i cða ngıÈi Trung Qu‚c. Nay cüc ngıÁi k∆ cÔng sˆc kiŒt, lœnh trüng mﬁi mŒt, trong kh·ng lıÁng th®o, ngo°i kh·ng cˆu viŒn, büm bœu l∂y mÊt kho®ng Ω∂t, thoi th‹p trong mÊt m®nh th°nh, ch≤ng ph®i l° mi∆ng thŸt tr≈n thËt, con cü trong ch∫u r„i sao ? V∫y m° c›n l˜a d‚i dµn ta, dÚ dÂ nh˘ng ΩiÀu phi nghÿa. Cüc k¿ trung th∑n nghÿa sÿ cða nıËc ta, trong khi cÔng üch, c›n n∆m m∫t n±m gai, kh·ng chŸu Ωem l›ng kia khüc, hu‚ng chi nhı ng°y nay c›n ai tin nghe nh˘ng lÈi b∂t nghÿa cða lÒ ngıÁi. Ch◊ e trong th°nh, ngıÈi Nam th÷ nhË thıÁng chÓa cÒ, ngıÈi Ng· th÷ kh·ng chŸu ΩıÏc kh‰, cÔng h≠i lÒ ngıÁi r„i Ωem nhau ra h°ng, nhı TrıÁng Phi, L¨ B‚ ng°y xıa, bŸ h≠i bÍi tay nh˘ng thð h≠, ∂y l° cüi l˚ t∂t nhi≈n Ω‹. Nay cüc th°nh t˜ chˆc á· ty trÍ xu‚ng, ΩÀu tˆc gi∫n lÒ ngıÁi l˜a d‚i, nhiÀu ngıÈi vıÏt lÒy ra ngo°i, büo cüo nh˘ng t÷nh h÷nh b≈n trong; k¿ bŸ kh‚n c˙c th÷ Ωµm chæm lπn, kh·ng ΩÏi ph®i Ω∆n quµn lœnh cða ta n˘a. Ta ng„i suy tœnh cho lÒ ngıÁi th÷ cüi cÁ b≠i vong c‹ süu; NıËc lÚt m≈nh m·ng, tıÈng Ω‰ r°o nüt, cði cﬁ thi∆u th‚n, ng˙a ch∆t lœnh mŒt; b≠i vong Ω‹ l° mÊt. Ng°y xıa áıÈng Thüi T·ng b∞t Ki∆n áˆc m° Th∆ Sung ph®i ra h°ng, nay bao nhi≈u ®i quan hiÃm trÍ ΩÀu c‹ binh tıËng Ω„n Ω‹ng, viŒn binh n∆u Ω∆n, t∂t nhi≈n bŸ b≠i. ViŒn binh Ω¨ b≠i, lÒ ngıÈi c›n tr‚n Ω°ng trÈi, b≠i vong Ω‹ l° hai. NıËc ngıÁi binh khﬁe ng˙a bæo, nay c›n ΩÃ c® miÀn b∞c ΩÃ ph›ng thð quµn Nguy≈n, kh·ng rÂi Ωµu nh÷n ng‹ xu‚ng phœa nam ΩıÏc; b≠i vong Ω‹ l° ba. Can qua b∫n rÊn, chinh ph≠t r‚i ren, ngıÈi ch≤ng s‚ng y≈n, nhao nhao th∂t v‡ng : b≠i vong l° b‚n. T·i gian chuy≈n chœnh, chÓa y∆u trŸ v÷, xıÁng thŸt t°n nhau, v≠ khÍi Í trong tıÈng vüch; b≠i vong Ω‹ l° nØm. Nay ta n‰i d∫y quµn nghÿa, tr≈n dıËi cÔng l›ng anh hÔng t∫n l˙c, quµn lœnh ng°y mÊt luyŒn, khœ giËi ng°y mÊt t‚t, v˜a c∑y ruÊng v˜a Ωünh gi¥c, trong th°nh mﬁi mŒt, t˙ ph®i diŒt vong; b≠i vong Ω‹ l° süu. Ng„i gi˘ mÊt m®nh th°nh con, ΩÃ chÈ ΩÏi cüi cÁ b≠i vong ∂y, ta th∫t ti∆c thay cho lÒ ngıÁi. C‰ nhµn c‹ cµu “NıËc xa kh·ng cˆu ΩıÏc l¯a g∑n”. DÔ c‹ viŒn binh Ω∆n Ωµy, cÒng kh·ng œch g÷ cho s˙ b≠i vong c®. Ng°y xıa PhıÁng Chœnh M¨ K¸ ch◊ chuy≈n l°m nh˘ng s˙ h° ngıÏc sinh linh l∑m cüt, thi≈n h≠ oün thün : n°o m„ m® cða nh° ta, n°o b∞t vÏ con cða dµn ta, k¿ ch∆t h°m oan, ngıÈi s‚ng bŸ kh‰. LÒ ngıÁi l° nh˘ng ngıÈi xæt rﬂ s˙ cÁ, hiÃu sµu thÈi vÚ, v∫y n≈n chæm Ω∑u PhıÁng Chœnh M¨ K¸ Ωem Ω∆n c¯a quan dµng nÊp. Nhı v∫y trong th°nh s¡ khﬁi n≠n cü thŸt, trong nıËc s¡ khﬁi v≠ Ωau thıÁng, h›a hi∆u l≠i th·ng, can qua x∆p næp. N∆u mu‚n rÓt quµn vÀ nıËc, ta h¨y s¯a sang c∑u c‚ng, mua s∞m t°u thuyÀn, thðy lÚc hai ΩıÈng, tÔy theo ˚ mu‚n; quµn ra khﬁi cﬂi, mu·n ph∑n Ω®m b®o ΩıÏc y≈n ‰n kh·ng lo ng≠i g÷; nıËc ta l≠i phÚng c‚ng xıng th∑n, theo nhı lŒ trıËc. N∆u kh·ng nghe lÈi ta nhı v∫y, th÷ n≈n s∞m quµn d°n tr∫n, ra giao chi∆n Í gi˘a b÷nh nguy≈n ΩÃ quy∆t mÊt tr∫n thı hÔng ΩÃ xem cüi t°i hÁn kæm, kh·ng n≈n ng„i rÓ mÊt x‹, b∞t chıËc cüi ΩiŒu bÊ cða Ω°n b° n˘a. Thı dÚ th°nh B∞c Giang Thı ngﬁ vËi tıËng hiŒu, quan vi≈n, quµn nhµn trong th°nh B∞c Giang. Ta nghe ngıÈi c‹ b∞c nam nhıng Ω≠o kh·ng kia khüc, nhµn dµn quµn t¯, ch≤ng ph®i l° ri≈ng Í mÊt nÁi n°o. NıËc An Nam ta, tuy xa xØm Í cﬂi Lÿnh Ngo≠i, nhıng vπn c‹ ti∆ng l° mÊt nıËc thi thı, nh˘ng b∫c ngıÈi t°i thˆc trœ mıu, kh·ng ΩÈi n°o l° kh·ng s≥n c‹. BÍi v∫y ph°m nh˘ng c·ng viŒc ta l°m h∆t th®y ΩÀu noi theo lÕ nghÿa, tr≈n ˆng vËi trÈi, dıËi thu∫n vËi ngıÈi. D≠o trıËc quan t‰ng binh Th°nh sÁn h∑u t˜ sau tr∫n thua Í Ninh KiÀu, c‹ sai ngıÈi Ωıa thı ıËc s˙ h›a gi®i. Ta n≈n mu‚n h∆t l›ng kœnh thu∫n vËi triÀu Ω÷nh, dıËi mu‚n gÎ n≠n can qua cho hai nıËc, cho n≈n nh∂t nh∂t nghe c®. H∞n l≠i khuy≈n ta dµng biÃu c∑u phong, NguyÕn Tr¨i, Anh HÔng Dµn TÊc — Trang 20/20

Tải về miễn phí