Một số hướng dẫn nhỏ về tư duy phân tích
Tư duy phân tích không có nghía là cải lý hay chỉ trích tư tưởng khác. Mặc dù những kĩ năng tư duy phân tích có thể được sử dụng trong việc vạhc trần những sai lầm và các lí lẽ không đúng, chúng ta cũng có thể sử dụng chúng để ủng hộ những quan điểm khác, và góp phần với những quan điểm khác trong việc giải quyết các vấn đề và tiếp thu kiến thức có được
M tH ng D n Nh V T Duy Phân tích
Joe Lau
Khoa Tri t H c
i H c H ng Kông
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
1. Gi i thi u
T duy phân tích1 là kh n ng ti n hành nh ng t t ng c l p, có suy ngh ,
và có th suy ngh m t cách rõ ràng và h p lý.
T duy phân tích không có ngh a là c i lý hay ch trích t t ng khác. M c dù
nh ng k n ng t duy phân tích có th c s d ng trong vi c v ch tr n
nh ng sai l m và các lý l không úng, chúng c ng có th c s d ng
ng h nh ng quan i m khác, và góp ph n v i nh ng quan i m khác trong
vi c gi i quy t các v n và ti p thu ki n th c có c.
T duy phân tích là nh ng k n ng suy ngh chung mà nó h u d ng !i v i t t
c các lo i ho t ng và ngh nghi p. Suy ngh rõ ràng và có h th!ng có th
c i thi n c s" nh n th c và di n t nh ng ý t ng, vì v y kh n ng t duy
phân tích t!t có th nâng cao c các k n ng ngôn ng và di n t.
ôi khi ng #i ta có suy ngh r$ng t duy phân tích không thích h p v i tính
sáng t o. ây là m t quan ni m sai l m, vì s" sáng t o không ch là m t v n
c nêu ra v i nh ng ý t ng m i. M t con ng #i sáng t o là m t ng #i mà
có th t o nh ng ý t ng m i mà nó h u d ng và thích h p v i nhi m v mà
h ang th"c hi n. T duy phân tích th hi n vai trò quy t nh trong vi c ánh
giá s" có ích c a nh ng ý t ng m i, l"a ch n nh ng ý t ng t!t nh t và h%
tr cho chúng n u c n thi t.
T duy phân tích c ng r t c n thi t cho vi c t" ph n ánh. s!ng m t cu c
s!ng có ngh a và xây d"ng cu c s!ng c a chúng ta m t cách phù h p, chúng ta
c n i u ch nh và ph n ánh trên nh ng giá tr và quy t nh c a chúng ta. T
duy phân tích cung c p nh ng công c cho quy trình c a s" t" ánh giá.
Ch d&n nh' này bao g m m t th o lu n ng(n v nh ng n n t ng c a t duy
phân tích. Nó không ph i là m t s" nghiên c u toàn di n, c ng không ph i là
m t cu!n sách giáo khoa y . M c ích là làm n%i b t m t s! các khái
ni m và nguyên t(c quan tr ng h)n c a t duy phân tích a ra m t n
t ng chung c a l nh v"c này. nghiên c u xa h)n, ng #i c có th tìm
ki m nh ng cu!n sách và nh ng ngu n tr"c tuy n li t kê cu!i bài.
2. Ý Ngh a
1
Critical Thinking
www.kinhtehoc.com 1
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Ngh a en2 là m t c tính c a nh ng s" di n t b$ng ngôn ng . Ngh a en
c a m t chu*i t+ c quy t nh b i nh ng tính ch t ng pháp c a nó và
nh ng ý ngh a mà nó c n nh m t cách thông th #ng !i v i nh ng t+
ó. Ngh a en c a m t l#i nói s khác v i ng ý nói chuy n c a nó – thông tin
mà nó c chuy n t i m t cách ng m ng m trong nh ng ng c nh nói chuy n
riêng bi t, khác v i ngh a en c a l#i nói.
Ví d , gi s ta h'i Th o là cô y có mu!n i xem phim hay không và cô ta tr
l#i, “tôi r t m t”. M t cách t" nhiên chúng ta s suy ra r$ng Th o không mu!n
i xem phim. Nh ng i u này không ph i là ph n ngh a en c a nh ng gì Th o
ã nói. H)n n a, thông tin mà cô ta không mu!n i c suy lu n m t cách
gián ti p. T )ng t", gi s chúng ta nghe S )ng nói, “Tí thích sách”. Chúng ta
có th b o S )ng nói r$ng Tí thích c. Nh ng i u này ph n l n là ng ý nói
chuy n, và không ph i là ph n ngh a en c a nh ng gì mà S )ng ã nói. Có
th là Tí ghét c và cô ta thích sách ch vì cô ta ngh r$ng c sách là cách u
t t!t. Nh ng n u ây là m t tr #ng h p, thì s" kh,ng nh c a S )ng v&n
úng.
M t i m quan tr ng c minh h a b i ví d này là khi chúng ta mu!n tìm ra
m t l#i nói có úng hay không, nó là ngh a en c a l#i nói mà chúng ta s xem
nh là v y, và không ph i là ng ý nói chuy n c a l#i nói. ây là i u quan
tr ng c bi t trong v n c nh pháp lu t. N i dung c a m t b n h p ng a ra
m t cách tiêu bi u ngh a en c a nh ng m c trên h p ng, và n u có s" tranh
ch p v b n h p ng, thì cu!i cùng nó c gi i quy t b$ng ngh a en c a
nh ng m c trên b n h p ng, và không c gi i quy t b i cái mà ng #i ta
hay ng #i khác ngh theo ng ý ng m.
S Vô Ngh a3
Trong ngôn ng thông th #ng, tính “vô ngh a” ôi khi c s d ng m t cách
khá là b+a bãi. Nh ng yêu c u không quan tr ng ho c tr!ng r*ng ôi khi c ng
c di n t b i t+ “vô ngh a”. Ví d , gi s Tùng c h'i r$ng anh ta s i
d" ti c hay không, và anh ta tr l#i “n u tôi t i, tôi s t i.” Nói m t cách chính
xác, ây là m t l#i nói tr!ng r*ng vì nó không cung c p c b t k- m t thông
tin h u d ng nào v vi c Tùng có th t i hay không. Nh ng câu nói ó thì
ngh a và úng ng pháp m t cách hoàn h o. Là m t câu chính xác s không
di n t nh ng l#i nói vô ngh a nh v y.
3. Nh ng nh Ngh a
2
Literal Meaning
3
Meaninglessness
www.kinhtehoc.com 2
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
S" thi u rõ ràng v ngh a có th c n tr nh ng l p lu n hay và gây tr ng i cho
hi u qu truy n t thông tin. M t cách làm cho ngh a rõ ràng h)n là s
d ng nh ngh a. M t nh ngh a c c u thành b i 2 ph n - m t nh T+ và
m t NH NGH.A. nh T+ là m t t+ hay m c t+ mà nó c nh ngh a, trái
l i nh Ngh a là m t nhóm t+ hay nh ng khái ni m c s d ng trong nh
ngh a mà nó c gi s r$ng nó cùng ngh a nh nh T+. Ví d , trong ngh a
c a “chàng c thân”, v i ngh a “m t ng #i àn ông ch a có v ”, t+ “chàng
c thân” là nh T+, và “m t ng #i àn ông ch a có v ” là nh Ngh a.
Chúng ta có th chia các nh ngh a thành 4 lo i:
nh Ngh a Báo Cáo
M t nh ngh a báo cáo4 ôi khi c ng ã bi t nh là m t nh ngh a t+ v"ng.
Nó báo cáo ý ngh a t n t i c a m t t+. i u này bao g m t+ “ng #i àn ông
ch a có v ” nh ví d trên, hay nh ngh a c a “s! nguyên” khi nh(c n b t
k- m t s! nguyên nào l n h)n 1 và có th chia h t cho 1 và chính nó. M t nh
ngh a báo cáo di n t t+ chính xác mà nó nh ngh a.
nh Ngh a Qui nh
M t nh ngh a qui nh5 c s d ng gi i thích ý ngh a t n t i c a m t t+.
Nó c s d ng n nh m t ngh a m i cho m t t+, b t lu n m t t+ ó ã
có ngh a hay không. N u nh ngh a qui nh c ch p nh n, thì t+ cs
d ng theo cách m i mà nó c ra l nh. Ví d , gi s m t nh ngh a qui nh
c ngh nh ngh a “MBA” theo ngh a “ ã có gia ình nh ng v&n c p
b ”. Ch p nh n m t nh ngh a nh th , chúng ta có th i theo s" bi u di n
nh ng ng #i khác là MBA6.
nh Ngh a Chính Xác
M t nh ngh a chính xác7 có th c xem nh là m t t% h p c a nh ng nh
ngh a báo cáo và qui nh. M c ích c a nh ng nh ngh a chính xác là làm
cho ngh a c a các t+ chính xác h)n !i v i m t vài m c ích. Ví d , m t công
ty xe buýt có th mu!n a ra m t s" gi m giá cho nh ng ng #i cao tu%i.
4
Reportive Definition
5
Stipulative Definition
6
TQ hi u ính: MBA vi t t(c cho Master of Business Administration, có ngh a là Th c S Qu n Tr Kinh
Doanh. Nh ng MBA còn có ngh a ti ng lóng là “Married but Available”, ngh a là “ ã có gia ình nh ng
v&n c p b ”. N u chúng ta quy nh MBA theo ngh a th 2, thì chúng ta có r t nhi u MBA khác trong
nhóm mày râu!!! Trong ti ng Vi t, chúng ta c ng có nhi u t+ nh v y l(m. “Yêu n c” là yêu quê h )ng
t n c, hay thích u!ng n c nhi u l(m? Tên thu!c CAPTAIN, HERO có th c ch bi n ra nhi u
ngh a khác nhau!
7
Precising Definition
www.kinhtehoc.com 3
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Nh ng ch tuyên b! r$ng ng #i già có th tr ti n xe ít h)n s d&n n nhi u
cu c tranh cãi, vì nó không nói rõ bao nhiêu tu%i s là m t ng #i già. Vì v y
ng #i ta có th nh ngh a “m t ng #i già” nh “b t k- m t ng #i nào 65 tu%i
tr lên”. ây là m t nh ngh a hi n nhiên gi a nhi u nh ngh a có th có.
M t cách t )ng t", nh ng nh ngh a chính xác r t quan tr ng trong vi c l p ra
nh ng quy lu t và nh ng quy t(c. Chúng ta có th mu!n lo i tr+ hay tr+ng ph t
vi c qu y r!i tình d c, nh ng chúng ta c n m t nh ngh a chính xác v qu y
r!i tình d c ng #i ta bi t cái nào là thích h p và cái nào thì không. Ví d ,
m t giáo s sinh v t cho m t bài ki m tra b t ng# v gi i tính con ng #i t!t
h)n h t không n n tính chuy n này nh là “s" qu y r!i tình d c” d i b t k-
nh ngh a nào.
Sau cùng, nh ng nh ngh a chính xác có th c s d ng gi i quy t l i
nh ng cu c tranh cãi mà liên quan n nh ng khái ni m chính mà ý c a nh ng
ng #i này có th không rõ ràng. Gi s 2 ng #i ang tranh lu n v nh ng
thú v t nh chim hay kh không uôi có ngôn ng hay không. gi i quy t l i
cu c tranh cãi này, chúng ta c n chính xác h)n khi nói ngh a c a “ngôn ng ” là
gì. N u “ngôn ng ” c a chúng ta d"a vào b t k- h th!ng liên l c nào, thì d
nhiên nh ng con chim và nh ng con thú khác s d ng ngôn ng . Theo cách
khác, “ngôn ng ” có th c s d ng theo m t ph )ng h ng khác, yêu c u
m t cú pháp t%ng h p và ng ngh a h c, cho phép m t ng #i s d ng ngôn
ng !i v i thông tin liên l c v nh ng !i t ng hay nh ng tình hu!ng i u
khi n theo th#i gian và không gian t+ v trí c a ngôn t+. Theo cách nh v y,
các h th!ng liên l c c a h u h t nh ng thú v t s không kh n ng là ngôn
ng .
nh Ngh a Thuy t Ph c
M t nh ngh a thuy t ph c8 là b t k- nh ngh a nào mà nó g(n v i m t c m
xúc, xác th"c hay làm gi m i ngh a c a m t t+ khi nó không còn n a. Ví d ,
nhi u ng #i ph n !i vi c n o thai, có th nh ngh a “n o thai” là “s" gi t h i
nh ng a tr/ còn ngây th)”. nh ngh a này mang m t hàm ý ch!ng !i vì
m c “s" gi t h i” cho r$ng n o thai là gi t ng #i phi pháp, và nó c ng th+a
nh n r$ng phôi thai c ng là m t con ng #i. M t nh ngh a nh v y ch(c ch(n
không thích h p trong m t cu c tranh lu n h p lý trên nguyên t(c o c c a
vi c n o thai, m c dù nó có th h u d ng nh m t công c hùng bi n.9
8
Persuasive Definition
9
TQ hi u ính: chúng ta c n ý t i nh ngh a thuy t ph c, vì khi chúng ta ch p nh n nh ngh a thuy t
ph c, thì ch a tranh c i, chúng ta ã thua. Theo ví d trên, n u chúng ta ch p nh n phôi thai là con ng #i,
thì t t nhiên “n o thai” là “gi t ng #i”. Vì th , chúng ta c n ph i tìm hi u tr ng tâm c a v n : “phôi thai
có ph i là con ng #i hay ch a?”
www.kinhtehoc.com 4
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
nh Ngh a cL ng
Tiêu chu0n cho nh ng nh ngh a c l ng10 tùy thu c vào lo i nh ngh a
mà chúng ta ang xem xét. V i nh ngh a báo cáo, i u quan tr ng là a ra
nh ngh a m t cách chính xác có c mà cách s d ng t+ nó ã nh ngh a.
c bi t, i u này có ngh a là nh ngh a s không quá r ng ho c không quá
h1p.
M t nh ngh a quá r ng hay quá mênh mông n u nh Ngh a áp d ng nh ng
th mà nh T+ không áp d ng. Ví d , nh ngh a m t máy bay là m t máy
móc có th bay c, nh ngh a này quá r ng vì tr"c th ng thì c ng là m t cái
máy có th bay, nh ng chúng không ph i là máy bay.
M t nh ngh a quá h p n u nh Ngh a không áp d ng nh ng th mà nh
T+ áp d ng; ví d : nh ngh a m t tam giác là m t hình ph,ng v i 3 c nh b$ng
nhau.
Chú ý r$ng m t nh ngh a có th là v+a quá r ng và c ng quá h1p vào cùng
m t th#i i m. N u b n nh ngh a “rau” là nh ng cái lá có th n cc ab t
k- cây nào, nh ngh a này quá h1p vì nó không có tính n cà chua và khoai
tây. M t khác, nó c ng quá r ng vì lá trà c ng có th n c nh ng nó không
ph i là rau.
V n áng nói là ho c m t nh ngh a quá mênh mông ho c quá h1p không
x y ra v i nh ng nh ngh a qui nh, vì nh ngh a ó không th hi n cách s
d ng hi n có. Nh ng i u quan tr ng là nh ngh a qui nh c n tránh s" vòng
vo, mâu thu&n và t!i ngh a.
4. Các i u Ki n C n Và
Nh ng i u ki n c n và giúp chúng ta hi u và gi i thích c nh ng m!i
quan h khác nhau gi a các khái ni m, và tình tr ng m t vi c liên k t v i
nh ng vi c khác nh th nào.
Nói r$ng X là m t i u ki n c n !i v i Y thì có ngh a r$ng không th có Y
mà không có X. Nói cách khác, s" v(ng m t c a X b o m có s" v(ng m t
c a Y. M t i u ki n c n ôi khi c ng c g i là “m t i u ki n ch y u”.
M t vài ví d :
• M t hình t giác thì c n ph i có 4 c nh.
• M t ng #i lính gi'i thì c n ph i có i u ki n là: d ng c m.
10
Evaluative Definition
www.kinhtehoc.com 5
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
• Không ph i m t s! ch2n là c n thi t tr thành m t s! nguyên.
th y c X không ph i là 1 i u ki n c n c a Y, chúng ta d dàng tìm ra
m t tình hu!ng khi Y có m t nh ng X thì không. Ví d :
• Giàu không ph i là i u ki n c n !i v i vi c c nhi u s" tôn kính,
vì m t nhà ho t ng xã h i r t c tôn kính có th th t s" r t nghèo.
• S!ng trên c n không ph i là i u ki n c n làm m t loài ng v t có
vú. Cá voi là loài ng v t có vú, nh ng chúng s!ng d i bi n.
Trong cu c s!ng h$ng ngày, chúng ta c n bi t khái ni m v i u ki n c n r t
th #ng xuyên, ngay c dù cho chúng ta có th ang s d ng nh ng t+ khác
nhau. Ví d , khi chúng ta nói nh ng câu nh là “cu c s!ng c n ph i có
oxigen”, i u này thì c ng t )ng t" nh nói r$ng oxigen là i u ki n c n thi t
!i v i vi c t n t i c a s" s!ng.
M t tình tr ng nào ó c a v n có th có nhi u h)n m t i u ki n c n thi t.
Ví d , tr thành m t ng #i ch)i piano hay trong bu%i hòa nh c, có k thu t
t!t v ngón tay là m t i u ki n c n. Nh ng i u này ch a . M t i u ki n
c n thi t khác là gi'i bi u di n nhi u bài nh c b$ng piano.
K ti p, chúng ta nói n nh ng i u ki n . nói r$ng X là m t i u ki n
!i v i Y thì nói r$ng s" có m t c a X b o m s" có m t c a Y. Nói cách
khác, không th có X mà không có Y. N u X có m t, thì Y c ng ph i có m t.
L p l i m t s! ví d :
• Là m t t giác là i u ki n có 4 c nh.
• Có th chia h t cho 4 là i u ki n là m t s! ch2n.
th y c r$ng X không ph i là i u ki n !i v i Y, chúng ta a ra
tr #ng h p khi X có m t nh ng Y thì không. Ví d :
• Yêu m t ng #i không là i u ki n c yêu. M t ng #i hèn h
và x u xa yêu m t ng #i có th không c ng #i ta yêu.
• Trung thành thì không tr thành m t ng #i trung th"c b i vì h(n
có th nói d!i b o v ng #i mà h(n trung thành.
Nh ng bi u th c nh là “N u X thì Y”, hay “X thì !i v i Y”, có th c ng
c hi u nh khi nói r$ng X là m t i u ki n !i v i Y. Chú ý r$ng m t s!
tình tr ng c a v n có th có nhi u h)n m t i u ki n . Xanh da tr#i là
i u ki n có màu s(c, nh ng d nhiên xanh lá cây hay màu ' thì c ng là
i u ki n có màu s(c.
www.kinhtehoc.com 6
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Cho 2 i u ki n b t k- X và Y, chúng có th liên k t v i nhau theo 4 cách:
• X thì c n nh ng không cho Y.
• X thì nh ng không c n !i v i Y.
• X thì c n và !i v i Y. (hay “cùng chung c n và ”)
• X thì không c n c ng không !i v i Y.
S" phân lo i này r t h u d ng khi chúng ta mu!n làm sáng t' 2 khái ni m liên
k t v i nhau nh th nào. ây là các ví d :
• Có 4 c nh thì c n nh ng không là m t hình vuông (vì hình ch
nh t có 4 c nh nh ng nó không ph i là hình vuông).
• Có m t a con trai thì nh ng không c n thi t làm ba m1 (làm ba
m1 có th ch có m t a con gái).
• Là m t ng #i àn ông ch a k t hôn thì và c n thi t là m t “ng #i
àn ông ch a có v ”.
• Là m t ng #i cao thì không c n c ng không là m t con ng #i
thành t.
Hi u bi t các i u ki n c n và r t h u d ng trong vi c gi i thích nh ng m!i
quan h gi a nh ng khái ni m tr+u t ng. Ví d , trong vi c gi i thích nhu c u
t" nhiên c a s" bình ,ng, chúng ta có th nói r$ng nguyên t(c c a lu t pháp
thì c n thi t nh ng không cho s" bình ,ng.
5. Nh ng Sai L m c a Ngôn Ng
Nh ng khó kh n v ngôn ng h c là vi c l m d ng ngôn ng nh khi ngôn
ng th #ng s d ng không rõ ngh a, bóp méo hay t o nh ng l#i nói, xu t hi n
nhi u thông tin sâu s(c h)n nh ng gì chúng th t s" có.
S L ng Ngh a
Có nhi u lo i L 3ng Ngh a11 khác nhau. S" L 3ng Ngh a V T+ V"ng12
c p n tr #ng h p khi m t t+ có nhi u h)n m t ngh a trong ngôn ng . Ví d ,
t+ “deep” có th có ngh a là sâu s(c (“Cái mà b n ã nói r t là sâu”), hay nó có
th th #ng c dùng di n t chi u sâu v t lý (“Cái h! này r t sâu”). M t
cách t )ng t" !i v i nh ng t+ nh “young” (s" thi u kinh nghi m hay tu%i
tr/), “bank” ( áy sông hay t% ch c tài chính), vân vân.
11
Ambiguity
12
Lexical Ambiguity
www.kinhtehoc.com 7
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
S" L 3ng Ngh a Do Ám Ch x y ra khi ng c nh không làm rõ là m t i t+
hay s! l ng ang c c p t i. Ví d , l#i nói sau ây không nói rõ ai là
ng #i b th )ng:
• “Ally ánh Georgia và sau ó cô ta b(t u ch y máu.” Ai ch y máu?
Ally hay Georgia, hay m t ng #i th 3?
Nhi u ng #i thích nói nh ng l#i chung chung, nh là “các nhà chính tr thì n
h!i l ”. Th t ra, câu nói này ng ý r$ng không có nhà chính tr nào mà không
n h!i l . Nh ng d nhiên chúng ta có th ph n ch ng v i nhi u ví d khác cho
cách l p lu n nh th này. Vì v y ng #i ta nói “Tôi th t s" không có ý nói m*i
hay t t c các nhà chính tr .” Nh ng sau ó thì chính xác ai là ng #i c
13
c p n?
S" L 3ng Ngh a V Cú Pháp ngh a là có nhi u h)n m t ngh a do có nhi u h)n
m t cách gi i thích c u trúc ng pháp. i u này có th x y ra ngay c khi
nó làm rõ cái nào là ngh a c a nh ng t+ riêng bi t. Xem xét câu “chúng ta s
th o lu n b o l"c trên ti-vi.” Nó có th có ngh a là cu c th o lu n s c i u
khi n m t cách b o l"c trong m t ch )ng trình ti-vi, hay nó có th có ngh a là
b o l"c trên TV là ch th o lu n.
Khi có liên quan n v n ngôn ng L 3ng Ngh a, chúng ta nên làm rõ ng
c nh nào !i v i ng #i nghe s" gi i thích nào là chính xác. Khi chúng ta b(t
g p s" L 3ng Ngh a, chúng ta có th c! g(ng làm sáng t' ý ngh a m t cách d t
khoát b$ng cách li t kê ra danh sách t t c nh ng s" gi i thích khác nhau có th
có. Qui trình c a s" thay %i l i s" L 3ng Ngh a này c bi t nh là “s" rõ
ràng”. Thông th #ng, tránh né s" L 3ng Ngh a ch ng d ng !i v i nh ng
tình hu!ng khi chúng ta mu!n liên l c m t cách hoàn toàn chính xác. Tuy
nhiên, trong các ho t ng v n ch )ng, s" L 3ng Ngh a có th th t s" là m t
ngh thu t.
S M H
M t t+ là m) h 14 n u nó có m t ranh gi i không chính xác. Khi m t tr#i m c
thì vùng xung quanh tr nên t!i, nh ng không có biên gi i rõ r t khi mà vùng
xung quanh chuy n t+ sáng sang t!i. Vì v y “t!i” và “sáng” là nh ng t+ m) h .
“Cao” thì c ng m) h vì có nh ng tr #ng h p khó mà nói c là m t ng #i
có cao hay không, nh ng s" do d" này không ph i do thi u hi u bi t v chi u
13
TQ hi u ính: ti ng Vi t chúng ta c ng có nh ng t+ t )ng t". “Quy n” nh là cú m hay là quy n
hành. “Vô Th ng S ” là v s không cao (ngh a là lùn) hay là v s không có ai cao h)n (t c là cao nh t).
“Tôi có o” ngh a là tôi làm o t c, hay tôi có theo m t tôn giáo?
14
Vagueness
www.kinhtehoc.com 8
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
cao c a con ng #i. B n có th bi t m t cách chính xác m t ng #i cao bao
nhiêu, nh ng b n v&n không th quy t nh r$ng anh ta có cao hay không.
Nh ng t+ này là do ngôn ng m) h , ví d : “núi” (b" nh th nào m i g i là
núi), “khéo léo” (c s t nh nh th nào m i g i là khéo léo), “r/” (giá th p
t i âu m i g i là r/).
Chú ý r$ng chúng ta nên phân bi t gi a s" M) H và s" L 3ng Ngh a. M t t+
có th m) h ngay c dù cho nó không có s" L 3ng Ngh a, và nh ng nh
ngh a khác nhau c a m t t+ L 3ng Ngh a có th th t s" r t chính xác.
Khi chúng ta c n s" chính xác và nâng cao ki n th c, chúng ta nên tránh s" m)
h . Nhi u sinh viên th #ng thích h'i nh ng câu nh là:
• Có ph i h c k- này s có r t nhi u bài t p nhà không?
• Có ph i bài ki m tra cu!i khóa s r t khó không?
Nh ng d nhiên nh ng t+ nh “khó” và “r t nhi u” là m) h . Nó không làm rõ
xem là nh ng câu h'i này nên c tr l#i nh th nào! Nh ng yêu c u m) h
thì c ng th #ng x y ra trong vi c bói toán. ây là m t tr #ng h p:
• Chu0n b thay %i h ng i vào tu n này vì có vài chuy n x y ra b t
ng#.
Vì nó không rõ ràng là cái gì c nói n khi thay %i vi c h ng i (m t s!
ng #i ch(n #ng i c a b n trên v a hè nên b n không th i trên m t #ng
th,ng?), ng #i ta có th d dàng tìm ra m t s" ki n hay m t cái khác nh là
“b$ng ch ng” ch ng th"c l#i tiên oán. Gi!ng nh !i v i l#i tiên oán khá
vô ngh a này:
• M t ph n tin t c s nh h ng n th tr #ng c% phi u trong m t ph m
v nào ó.
Sai l m khi nói r$ng t duy phân tích yêu c u là chúng ta lo i tr+ t t c s" m)
h . Nh ng câu m) h có th h u d ng m*i ngày trong cu c s!ng vì thông
th #ng chúng ta không ph i quá chính xác. Tùy vào m c hi n nhiên trong
m t ng c nh mà chúng ta nên chính xác bao nhiêu.
S Thi u Ngh a
M t t+ không ngh a n u nh c tính và m!i t )ng quan mà nó th hi n tùy
thu c vào m t tham s! n a c ch rõ b i ng c nh, tr"c ti p hay ng ý. i u
này bao g m nh ng t+ nh “h u d ng”, “quan tr ng”, “t )ng t"” và “t!t h)n”.
Th"c t thì t t c các !i t ng “h u d ng” và “quan tr ng” ch trong m t s!
www.kinhtehoc.com 9
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
s" quan tâm nào ó, ch không ph i trong m i tr #ng h p. Ví d , có ph i tình
yêu thì quan tr ng h)n ti n không? À, còn tùy. N u b n thi u n n ch t, thì
ti n là quan tr ng h)n. Nh ng n u b n ang tìm ki m m t ng #i nào ó cho
cu c #i b n, thì tình yêu có l s t!t h)n cho b n.
Do ó ch nói r$ng cái gì ó h u d ng hay quan tr ng thì vô ngh a tr+ khi làm
rõ là nó h u d ng hay quan tr ng theo cách nào. ây là 2 l#i nói m&u mà ngh a
c a chúng thì không y :
• “Có ph i bài thi cu!i khóa n m nay s t )ng t" nh bài n m ngoái
không?”
• “ 1p thì t!t h)n là gi'i. Nh ng ... gi'i thì t!t h)n là x u.”- Oscar Wilde
(1854 – 1900)
S Bóp Méo
S" bóp méo15 là v n s d ng nh ng t+ v i nh ng liên t ng ng ngh a
không thích h p, hay s d ng nh ng t+ theo cái cách mà làm l ch i so v i
ngh a chu0n c a nó mà không có các d u hi u rõ ràng.
Vi c s d ng nh ng bi u l c m xúc không thích h p là m t ví d tiêu bi u
c a s" bóp méo. Nhi u s" bi u l trong ngôn ng là nh ng di n t không trong
sáng nh ng mang theo nh ng hàm ý tiêu c"c ho c tích c"c. Xét l i s" liên
t ng v vi c n o thai v i t i gi t ng #i. Gi s m t ng #i nào ó tranh lu n,
“n o thai là s" gi t ng #i c a m t a tr/ không ai mong mu!n và do ó s
không c cho phép.” T+ “t i gi t ng #i” mang hàm ý là m t hành ng sai
trái, vì t i gi t ng #i thì th #ng là gi t ng #i phi pháp. Khi m t lý l ph n !i
vi c n o thai là v n này, thì không có gì ph i bàn lu n vì ng #i ta ã gi
nh tr c n o thai là sai trái, i u c n c ch ng minh m t cách chính xác
h)n. Tuy nhiên, ng #i nào ó mà không c0n th n và b' qua vi c phát hi n ra
hàm ý tiêu c"c có th d dàng b th!ng tr b i lý l .
S C Th Hóa
S" c th hóa16 xem m t ý t ng ho c m t tính ch t tr+u t ng nh th nó là
m t !i t ng v t lý c th . Ví d , m t kh0u hi u trên m t ch )ng trình truy n
hình n%i ti ng nói “S" th t ngoài ó”. i u này xem s" th t nh th nó là
m t !i t ng v t lý mà nó có th ho c ây ho c ngoài m t n)i nào ó.
Nh ng s" th t là m t tính ch t tr+u t ng c a nh ng yêu c u và lý thuy t, và
nó không c n nh b t c ch* nào. Vì v y ây là m t ví d c a s" c th
15
Distortion
16
Reification
www.kinhtehoc.com 10
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
hóa. D nhiên, chúng ta bi t m t cách i khái ý ngh a mu!n nói là gì. Ý là cái
có th gi!ng “s" th t v [m t v n nào ó] là cái mà chúng ta có th khám
phá n u nh chúng ta có s" c! g(ng.” M t ví d khác, gi s câu tuyên
truy n ph% bi n là “L ch s thì công b$ng.” M t ng #i hay m t h th!ng
nguyên t(c ho c pháp lu t có th là công b$ng hay không công b$ng, nh ng s"
công b$ng thì th t s" không ph i là m t tính ch t c a l ch s , l y m t ph n s"
th t v cái ã x y ra trong quá kh . Nh ng m t l n n a chúng ta có th oán
ng #i nói ngh gì khi mà nói nh v y. Có l ý ngh a ch a "ng là gi!ng nh
“qua th#i gian con ng #i s t o c nh ng quan i m chính xác và công b$ng
v v n ang th o lu n.”
Hai ví d ây cho th y r$ng s" c th hóa trong b n ch t c a nó không c n b
ph n !i. Nó làm t ng tác ng m nh m và th #ng c s d ng trong v n
th) và các phép 0n d . Tuy nhiên, n u m c ích c a chúng ta là truy n t
thông tin m t cách rõ ràng và )n gi n, thì ta nên tránh s" c th hóa. N u m t
yêu c u mà dùng s" c th hóa di n t y ý ngh a và cung c p c
nhi u thông tin, thì nó còn có th c di n t m t cách rõ ràng h)n b$ng
ngôn ng )n gi n không có s d ng s" c th hóa. Vì v y, nói chung, tr+ khi
b n mu!n tác ng m nh m , còn không thì hãy tránh s" c th hóa. Nh ng
n u b n ph i s d ng nó, hãy m b o ch(c ch(n r$ng b n bi t b n th t s"
mu!n nói cái gì.
Ph m Trù Sai L m
ây là sai l m c a vi c qui nh m t tính ch t cho m t vài !i t ng mà theo
m t cách logic thì nó không th có, hay m t cách chung h)n là miêu t sai
ph m trù c a nó. Xem xét câu th #ng th y “nh ng ý t ng xanh không màu
ng m t cách mãnh li t”. Câu này ch a "ng m t s! nh ng ph m trù sai l m,
vì nh ng ý t ng xanh không th nói là không có màu s(c, và nh ng ý t ng
thì không ph i là m t v t ch t mà nó có th ng . Cách ây vài n m, sinh viên
Lu t i H c H ng Kông gi ng m t kh0u hi u nói r$ng “Chúng Tôi Là Lu t
Pháp”. ây là m t ph m trù sai l m vì lu t pháp là nh ng quy nh và nh ng
nguyên t(c, và ng #i ta thì không ph i là lu t pháp. D nhiên, ôi khi con
ng #i nói r$ng “tôi là lu t pháp” có ý r$ng h là ch và m i ng #i nên nghe
theo nh ng gì mà h ra l nh. Nh ng i u này trái ng c v i ý t ng c a s"
công b$ng và nguyên t(c c a lu t pháp mà nó là trung tâm !i v i nh ng nhóm
ng #i dân ch hi n i. Sinh viên lu t nên bi t nhi u h)n nh ng kh0u hi u
tuyên b! nh th .
6. Nh ng Khái Ni m Logic C B n
www.kinhtehoc.com 11
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Tính Kiên nh17
Hai (hay nhi u h)n) nh ng câu nói không kiên nh v i m*i câu khác khi mà
m t cách logic không th nào t t c chúng u úng vào cùng m t lúc. Ví d ,
“trái t thì ph,ng” và “trái t hình c u” là nh ng câu nói không kiên nh vì
không có th gì mà có th v+a ph,ng và v+a hình c u. Nói cách khác, n u b n
có 2 câu nói mà c hai u úng thì chúng ch(c ch(n không kiên nh.
18
S K Th a Theo Th T
M t câu X d&n n Y n u Y theo sau X m t cách logic. Nói cách khác, n u X
là úng thì Y c ng ph i úng, ví d : “30 ng #i v+a m i ch t trong các cu c
n%i lo n” d&n n “h)n 20 ng #i ã ch t trong các cu c n%i lo n”, nh ng
không th suy ng c l i.
N u X d&n n Y và chúng ta tìm ra r$ng Y sai thì chúng ta s k t lu n r$ng X
c ng sai. Nh ng d nhiên, n u X d&n n Y và chúng ta tìm ra r$ng X sai thì
không c suy ra r$ng Y c ng sai.
N u X d&n n Y nh ng Y không d&n n X, thì chúng ta nói r$ng X là m t
yêu c u m nh h)n Y (hay “Y thì y u h)n X”). Ví d , “t t c nh ng con chim
thì có th bay” m nh h)n là “h u h t nh ng con chim thì có th bay”, mà câu
này thì l i m nh h)n câu “m t s! con chim thì có th bay”.
M t yêu c u m nh h)n thì d nhiên nó có th d sai h)n. s d ng m t ví d
tiêu bi u, gi s chúng ta ca ng i X nh ng không ch(c r$ng X có ph i là t!t
nh t hay không, chúng ta có th s d ng m t yêu c u y u h)n “X là m t trong
nh ng cái t!t nh t” h)n là s d ng m t yêu c u m nh h)n “X là t!t nh t”. Vì
v y chúng ta c n không b ph m t i nói láo c khi n u X có tr thành cái t!t
nh t.
Tính T ng ng H p Lý19
N u 2 câu nói d&n n m t câu khác thì chúng t )ng )ng v i nhau m t cách
logic. Ví d , “m i ng #i b b nh” thì t )ng )ng v i “không ai không b nh”,
và “ r/ thì không t!t” thì th"c s" t )ng )ng v i “ t!t thì không r/”. N u
2 câu t )ng )ng nhau m t cách logic và m t cách c n thi t, chúng ph i luôn
có cùng m t giá tr úng.
7. Nh ng Lý L
17
Consistency
18
Entailment
19
Logical Equivalence
www.kinhtehoc.com 12
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Trong cách s d ng thông th #ng, t+ “lý l ”20 thu#ng c dùng nói n
m t cu c tranh lu n gây c n gi a 2 hay nhi u phe khác nhau. Nh ng trong
logic và t duy phân tích, t+ này có ý ngh a khác nhau. 4 ây, m t lý l c
l y là m t danh sách c a nh ng l#i nói, m t trong nh ng cái ó là ph n K t
Lu n và nh ng cái khác là Ti n hay S" Gi nh c a lý l . a ra m t lý l
là cung c p m t t p h p nh ng ti n nh là nh ng lý do ch p nh n k t
qu . Kh n ng xây d"ng, nh n bi t và ánh giá các lý l là m t ph n c!t y u
c a t duy phân tích.
ây là m t ví d c a m t lý l ng(n c u thành b i 3 câu nói. Hai câu u là
ti n , và câu cu!i là k t lu n:
• M i con v t có th b)i
• Donald là m t con v t
• Donald có th b)i
Lý l trong cu c s!ng hi n th"c th #ng không c th hi n theo ki u ng(n
g n nh v y, v i nh ng ti n và nh ng k t lu n ã trình bày m t cách rõ
ràng. V y chúng ta nh n ra chúng b$ng cách nào? Không có nguyên t(c máy
móc d dàng nào c , và chúng ta th #ng ph i d"a vào ng c nh mà quy t
nh cái nào là ti n và k t lu n. Nh ng ôi khi công vi c có th làm cd
dàng h)n b i s" có m t c a nh ng ám ch v ti n và k t lu n nào ó. Ví d ,
n u m t ng #i nói m t câu, và thêm “ i u này là do...”, thì nó g n nh có th
là cái mà câu u tiên c th hi n nh là m t k t lu n, c xác minh b i
nh ng câu nói sau ó. Nh ng t+ nh “sau t t c ”, “gi s ” và “t+ khi” thì c ng
th #ng dùng t tr c nh ng ti n , m c dù rõ ràng là không trong
tr #ng h p nh “tôi ã ây t+ bu%i tr a”. Các k t lu n, nói cách khác, thì
th #ng t tr c b#i t+ nh “do ó”, “vì v y”, “nó là do”. Tuy nhiên ôi khi
thì nh ng k t lu n c a m t lý l có th không c vi t ra m t cách rõ ràng. Ví
d nó có th c th hi n b i m t câu h'i tu t+:
• Làm sao b n có th tin r$ng s" s a %i ó thì có th ch p nh n c?
Nó không công b$ng c ng không h p pháp!
Chúng ta có th xây d"ng l i lý l m t cách rõ ràng nh sau:
• S" s a %i thì không công b$ng và nó c ng không h p pháp.
• Vì v y, s" s a %i thì không th ch p nh n c.
20
Arguments
www.kinhtehoc.com 13
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
K n ng c t!t bao g m kh n ng xây d"ng l i các lý l mà nó c th hi n
m t cách không m ch l c, và k n ng vi t và di n t t!t bao g m kh n ng
th hi n nh ng lý l m t cách có h th!ng và rõ ràng.
8. Giá Tr Và Tính H p Lý
M t lý l có giá tr 21 là m t trong nh ng khái ni m quan tr ng nh t trong t
duy phân tích, vì v y b n nên ch(c ch(n r$ng b n hoàn toàn hi u rõ ch này.
M t cách c) b n, m t lý l có giá tr là cái mà khi các ti n d&n n k t lu n.
Nói cách khác, m t lý l có giá tr , m t cách c n thi t, là tr #ng h p mà k t
lu n úng n u nh ng ti n u úng.V y ây là m t lý l có giá tr :
• Barbie thì ã trên 90 tu%i. Vì v y Barbie trên 20 tu%i .
M t cách hi n nhiên, n u ti n úng thì không th nào mà k t lu n l i sai. Vì
v y lý l th"c s" có giá tr . Chú ý r$ng giá tr c a lý l không ph thu c vào
vi c ti n th"c s" có úng hay không. Ngay c n u Barbie th"c s" ch 10
tu%i, lý l c ng v&n có giá tr . S" giá tr ch yêu c u r$ng khi nh ng ti n
úng thì k t lu n c ng v y. Nó tùy vào m i quan h logic gi a các ti n và
k t lu n. Nó không ph thu c vào vi c nó th"c s" sai hay úng. M t lý l có
giá tr có th có nh ng ti n sai và m t k t lu n sai. M t lý l có giá tr có th
có ti n sai nh ng có m t k t lu n úng, nh khi Barbie là trên 30 tu%i.
Tuy nhiên, ây không ph i là m t lý l có giá tr . Nó không có giá tr :
• Barbie thì trên 20 tu%i. Vì v y Barbie thì trên 90 tu%i.
Lý l không có giá tr vì có th là ti n úng và k t lu n thì sai, nh khi
Barbie thì 30 tu%i, hay 80 tu%i. G i cách ph n ch ng này là Ví D Ph n Ch ng
v i lý l . M t cách c) b n, chúng ta ang nh ngh a r$ng m t lý l có giá tr
khi không có ví d ph n ch ng. làm t ng thêm k n ng c a b n trong vi c
ánh giá nh ng lý l , ó i u quan tr ng mà b n có th khám phá và xây d"ng
là nh ng ví d ph n ch ng. Có kh n ng cung c p nh ng ví d ng c l i, thì
nó giúp b n thuy t ph c nh ng ng #i khác r$ng m t lý l nào ó là sai.
Chú ý r$ng m t lý l không có giá tr có th có nh ng ti n úng và m t k t
lu n úng. Lý l không có giá tr trên là m t ví d , n u Barbie 99 tu%i. Nh
r$ng nh ng ti n úng và m t k t lu n úng thì không có giá tr , b i vì
m!i quan h logic gi a chúng thì thi u.
21
Valid
www.kinhtehoc.com 14
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Chú ý r$ng chúng ta ang phân bi t gi a úng và có giá tr . Nh ng câu
(nh ng ti n và k t lu n) có th là úng hay sai, nh ng chúng không có giá
tr hay vô giá tr . Nh ng lý l có th là có giá tr hay không có giá tr , nh ng
chúng s không bao gi# c di n t là úng hay sai.
S H p Lý22
Cho m t lý l có giá tr , t t c chúng ta bi t r$ng n u nh ng ti n là úng, thì
k t lu n c ng v y. Nh ng có giá tr không b o m chúng là nh ng ti n hay
k t lu n có úng hay không. N u m t lý l có giá tr , và t t c nh ng ti n
úng thì nó c g i là m t lý l H p Lý. D nhiên, theo sau m t cái nh
ngh a nh v y thì m t lý l h p lý c ng ph i có m t k t lu n úng.
Trong cu c th o lu n, s r t t!t n u nh chúng ta có th cung c p nh ng lý l
h p lý ng h m t quan i m. Nh ng ý ngh a này cho th y r$ng lý l c a
chúng ta có giá tr , và nh ng ti n ót tc u úng. B t c ai mà không
ng ý s ph i ch ra r$ng nh ng ti n c a chúng ta không úng, hay lý l thì
không có giá tr , ho c c hai. Cách th c ti n hành m t cu c th o lu n h p lý
này là nh ng cách chúng ta nên làm theo n u chúng ta mu!n c i thi n t duy
phân tích c a chúng ta.
Nh ng Gi nh n
Khi ng #i ta a ra nh ng lý l mà ôi khi nh ng gi nh nào ó là hoàn toàn
ng ý. Ví d :
• ng tính là sai trái vì nó không t" nhiên.
Lý l này không có giá tr . M t s! ng #i a ra m t lý l nh v y thì có th
oán ch+ng trong u m t gi nh 0n r$ng b t c cái gì không t" nhiên là
sai. Tr+ khi gi nh này c c ng thêm thì lý l trên m i có giá tr .
M t khi i u này c ch ra, chúng ta có th h'i r$ng nó có úng hay không.
Chúng ta có th a ra ví d , r$ng có r t nhi u th mà nó “không t" nhiên”
nh ng th #ng thì không b xem là sai trái (ví d : ch)i game trên máy truy n
hình, m t ca m%, ph )ng pháp tránh th thai). Nh ví d minh h a, ch ra c
m t gi nh 0n trong m t lý l có th giúp chúng ta gi i quy t l i hay làm sáng
t' nh ng v n liên quan trong cu c tranh lu n.
Trong cu c s!ng h$ng ngày, nh ng lý l chúng ta th #ng b(t g p là nh ng lý l
khi mà nh ng gi nh quan tr ng không c nói th,ng. Nó là m t ph n quan
22
Soundness
www.kinhtehoc.com 15
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
tr ng c a t duy phân tích mà chúng ta s có th nh n ra nh ng gi nh 0n hay
nh ng gi nh ng m nh v y. Cái cách làm i u này là nhìn xem s" gi
nh thêm nào làm nó có giá tr .23
9. Nh ng M u Lý L Có Giá Tr
M t cách hi n nhiên nh ng lý l có giá tr th hi n m t vai trò r t quan tr ng
trong s" tranh lu n, b i vì n u chúng ta b(t u v i nh ng gi nh úng, và
ch s d ng nh ng lý l có giá tr thi t l p nh ng k t lu n m i, thì nh ng k t
lu n c a chúng ta c ng ph i úng. Nh ng làm cách nào chúng ta quy t nh là
m t lý l có giá tr hay không? ây là ch* th hi n hình th c logic. B$ng
cách s d ng nh ng bi u t ng c bi t chúng ta có th di n t nh ng m&u lý
l có giá tr , và trình bày rõ ràng nh ng nguyên t(c ánh giá “giá tr ” c a
m t lý l . Chúng tôi gi i thi u m t ít nh ng m&u lý l có giá tr bên d i.
B n nên h c có th nh n ra nh ng m&u ó và s d ng chúng trong cu c
tranh lu n.
Modus Tínens
Xem xét nh ng lý l sau:
• N u v t th này c làm b$ng ng thì nó s d&n i n. V t này thì
c làm b$ng ng, vì v y nó s d&n i n.
• N u không có s! nguyên l n nh t thì 510511 không ph i là s! nguyên
l n nh t. Không có s! nguyên nào l n nh t. Vì v y 510511 không ph i
là s! nguyên l n nh t.
• N u Lâm là tín o Ph t thi anh ta s không n th t l n. Lâm là m t
tính o Ph t. Vì v y Lâm s không n th t l n.
Ba lý l này thì d nhiên là có giá tr . H)n n a b n có th chú ý r$ng chúng
t )ng t" nhau. i m chung c a chúng là có cùng m t c u trúc hay hình th c:
• N u P thì Q. P. Do ó Q.
4 ây, ký t" P và Q c g i là nh ng ký t" câu. Chúng c s d ng coi
nh là t ng tr ng cho m t câu nói. B$ng cách thay th P và Q v i nh ng câu
thích h p, chúng ta có th a ra 3 lý l có giá tr ban u. i u này cho th y 3
lý l trên có cùng m t c u t o. C ng theo c u t o này thì nh ng lý l là có giá
tr , chúng ta có th th y c r$ng b t c lý l c a cùng m t c u t o là m t
23
TQ hi u ính: tr thành con ng #i có t duy phân tích t!t, chúng ta nên l(ng nghe và tìm ra nh ng gi
nh ng m c a ng #i khác, và ng th#i xem xét coi các gi nh ng m ó úng hay sai.
www.kinhtehoc.com 16
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
lý l có giá tr . B i vì m&u lý l c bi t này khá chung chung, nó c tm t
cái tên. Nó c bi t nh là MODUS TÍNENS.
Tuy nhiên, +ng nh m l&n Modus Tínens v i c u t o sau ây c a lý l , nó thì
không có giá tr !
• Xác nh n k t qu - N u P thì Q. Q. Do ó, P.
a ra nh ng lý l c a c u t o này là m t sai l m -- t o ra m t sai l m cho
cu c tranh lu n. Sai l m c bi t này c bi t khi xác nh n k t qu .
• N u Jane s!ng London thì Jane s!ng Anh. Jane s!ng Anh (=Q).
Vì v y Jane s!ng London (=P).24
• N u Bình i mua s(m thì Dung s không c vui. Dung thì không
c vui. Vì v y Bình i mua s(m.
Hy v ng b n có th b(t k p nh ng tình hu!ng khi nh ng ti n c a nh ng lý
l này là úng nh ng nh ng k t lu n thì sai. Chúng s cho th y r$ng nh ng lý
l không có giá tr .
4 ây là m t s! nh ng m&u lý l có giá tr khác:
Modus Tollens
• N u P thì Q. Không Q. Do ó, không P.
4 ây, “không-Q” )n gi n có ngh a là ph nh n Q. Vì v y n u Q là “Hôm
nay thì nóng” thì “không-Q” có th c s d ng nh là “không ph i là tr #ng
h p hôm nay tr#i nóng”, hay “hôm nay không nóng.”
• N u Nông c M nh s t i H ng Kông ngày hôm nay, báo chí s báo
cáo v i u này. Nh ng không có t #ng trình nào nh v y trên báo,
vì v y Nông c M nh s không n H ng Kông ngày hôm nay.
Nh ng hãy phân bi t Modus Tollens v i m&u lý l sai sau ây:
• Ph nh n ti n - N u P thì Q, không-P. Do ó, không-Q.
• N u Elsie có trình , cô y s tìm c m t vi c làm t!t. Nh ng Elsie
không có trình . Vì v y cô ta s không có c m t vi c làm t!t.25
24
TQ hi u ính: Jane s!ng Anh, nh ng không ph i thành ph! London thì sao?
25
TQ hi u ính: Elsie không có trình , nh ng cô ta may m(n có công vi c t!t thì sao?
www.kinhtehoc.com 17
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Suy Lu n Gi Thuy t26
• N u P thì Q, n u Q thì R. Do ó, n u P thì R.
• N u Chúa t o ra v tr thì v tr s hoàn h o. N u v tr là hoàn h o
thì s không có cái ác. V y n u Chúa t o ra v tr thì s không có cái
ác.
Suy Lu n Phân Bi t27
• P hay Q. Không-P. Do ó, Q; P hay Q, không-Q. Do ó, P.
• Ho c là chính ph a ra nh ng c i cách giáo d c mà có th th y c
nhi u h)n n a, ho c nh ng tr #ng t!t s ch là tr #ng t nhân cho
nh ng h c sinh giàu có. Chính ph thì không d" nh th"c hi n c i t o
giáo d c trong nh ng ngày g n ây. Vì v y nh ng tr #ng t!t s ch là
nh ng tr #ng t nhân cho nh ng h c sinh giàu có.
28
Song
• P hay Q. N u P thì R. N u Q thì S. Do ó, R hay S.
Khi R thì t )ng t" nh S, chúng ta có m t c u t o )n gi n: P hay Q. N u P thì
R. N u Q thì R. Do ó, R.
• Chúng ta gia t ng thu ho c không. N u chúng ta t ng thu , ng #i dân
s không vui. N u chúng ta không t ng, ng #i dân s c ng không vui.
(B i vì chính ph s không ti n cung c p nh ng d ch v công
c ng.) Vì v y dù th nào thì ng #i dân c ng không vui.
Ch ng Minh B i Suy Lu n Ra i u Vô Lý29
N u nh b n mu!n ch ng minh r$ng m t câu S nào ó là sai thì theo cách th c
sau:
• u tiên gi s r$ng S úng.
26
Hypothetical Syllogism
27
Disjunctive Syllogism
28
Dilemma
29
Reductio Ad Absurdum
www.kinhtehoc.com 18
Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
• T+ s" gi nh là nó úng, ch ng minh r$ng nó s d&n n b t tr(c hay
nh ng yêu c u khác mà nó sai hay vô lý.
• K t lu n S ph i là sai.
Nh ng b n mà có th phát hi n ra m!i liên h m t cách nhanh chóng thì có th
chú ý r$ng i u này không ph i là cái gì khác h)n mà chính là vi c ng d ng
Modus Tollens. Ví d , gi s ng #i nào ó yêu c u quy n c s ng, thì ch(c
ch(n là gi t ng #i trong b t c tình hu!ng nào thì c ng là sai. Bây gi# gi s
r$ng i u này là úng. Thì chúng ta s ph i k t lu n r$ng gi t ng #i do t" v
thì c ng sai. Nh ng ch(c ch(n i u này không úng. N u ai ó e d a cu c
s!ng c a b n và ch có m t cách t" c u mình là gi t k/ t n công mình thì
h u h t ng #i ta s ng ý r$ng i u này có th ch p nh n c, và nó nh là
m t i u theo pháp lu t. Vì yêu c u ban u d&n n m t k t qu không th
ch p nh n c nên chúng ta s k t lu n r$ng quy n c s ng không ph i là
tuy t i.
Nh ng M u Khác
D nhiên là có nh ng m&u lý l có giá tr suy lu n khác.
M t s! thì quá rõ ràng mà c p t i, ví d :
• P và Q. Do ó Q.
Có th hi u r$ng b n có th không nh tên c a nh ng cái m&u này. i u quan
tr ng là b n có th nh n ra nh ng m&u lý l này khi b n tình c# b(t g p chúng
trong cu c s!ng h$ng ngày, và b n có th xây d"ng các ví d c a nh ng m&u
này.
10. Quan H Nhân Qu
“Ng #i ta không nên nh m l&n gi a s" t )ng quan30 và quan h nhân qu 31”,
ây là m t l#i khuyên r t quan tr ng c a quan h nhân qu mà chúng ta ph i
nh .
Gi s nh ng s" ki n A thì liên quan tr"c ti p v i nh ng s" ki n B. M t sai
l m chung trong nguyên nhân tranh lu n là nh y v t n k t lu n r$ng A là do
B. i u này s là m t k t lu n h p t p b i vì có nh ng s" gi i thích khác
bác b' k t lu n trên t+ u:
Tr t T Nhân Qu B o Ng c
30
Correlation
31
Causation
www.kinhtehoc.com 19
