Luận văn tốt nghiệp: Phát triển thương mại điện tử toàn cầu - Thương mại điện tử trong khuôn khổ WTO
Luận văn tốt nghiệp: Phát triển thương mại điện tử toàn cầu - Thương mại điện tử trong khuôn khổ WTO sử dụng phương pháp trừu tượng hóa, và phân tích thống kê để tìm hiểu trên khía cạnh quan hệ kinh tế quốc tế những vấn đề thương mại điện tử đặt ra cho hệ thống thương mại quốc tế dưới sự điều chỉnh của tổ chức WTO từ góc nhìn của các nước đang phát triển.
…………..o0o…………..
LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
Phát triển TMĐT toàn cầu - TMĐT
trong khuôn khổ WTO
1
MỤC LỤC
Trang
Lời cảm ơn .......................................................................................................i
Mục lục ........................................................................................................... ii
Danh mục bảng, biểu, hộp và phụ lục .........................................................iv
LỜI NÓI ĐẦU ..............................................................................................03
CHƯƠNG I TỔNG QUAN VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ (TMĐT) 03
1. Khái niệm TMĐT ........................................................................... 03
1.1 Định nghĩa TMĐT và "thương mại"trong TMĐT 03
1.2 Các phương tiện TMĐT và tính ưu việt của Internet ................. 03
1.3 Các hình thức hoạt động TMĐT ................................................06
2. Lợi ích kinh tế từ TMĐT ................................................................06
2.1 Phát triển "hệ thống thần kinh" của nền kinh tế .........................07
2.2 Giảm chi phí sản xuất, tiếp thị, giao dịch và bán hàng ...............07
2.3 Mở rộng cơ hội gia nhập thị trường và thay đổi cấu trúc thị trường................................................
2.4 Thúc đẩy công nghệ thông tin phát triển, tạo điều kiện sớm tiếp cận "nền
kinh tế số hóa" .............................................10
3. Tình hình phát triển TMĐT trên thế giới.. ....................................10
2
3.1 Toàn thế giới ...............................................................................10
3.2 TMĐT ở các khu vực ..................................................................14
4. Môi trường phát triển của TMĐT ..................................................15
4.1 Các đòi hỏi của TMĐT ...............................................................15
4.2 Các cấp độ môi trường cho TMĐT ............................................ 17
Chương II Phát triển TMĐT toàn cầu - TMĐT trong khuôn khổ WTO..............................................
1. Phát triển TMĐT toàn cầu .............................................................18
1.1 TMĐT thúc đẩy thương mại quốc tế ..........................................18
1.2 Thách thức của TMĐT và các nỗ lực tiếp cận TMĐT ở cấp độ toàn cầu........................................
1.2.1 Nước Mỹ .........................................................................19
1.2.2 Liên minh Châu Âu (EU) ................................................... 21
1.2.3 Các tổ chức khu vực .........................................................21
1.2.4 Các tổ chức quốc tế .........................................................22
2. TMĐT trong khuôn khổ WTO ....................................................... 23
2.1 Vai trò của WTO trong TMĐT toàn cầu và các "diễn viên" chính..................................................
2.2 Quá trình đưa TMĐT vào chương trình nghị sự của WTO. ....... 24
2.3 Các vấn đề đặt ra ........................................................................ 25
2.3.1 GATT hay GATS .............................................................. 26
2.3.2 Đánh thuế giao dịch TMĐT ............................................28
2.3.3 Mở cửa thị trường công nghệ thông tin ........................... 29
2.3.4 Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ ............................................ 30
3. Nhận xét chung ................................................................................ 32
Chương III thương mại điện tử toàn cầu và các nước đang phát triển............................................ 34
1. Lợi ích tiềm năng của TMĐT ở các nước đang phát triển ........... 34
2. Thách thức đối với các nước đang phát triển trong TMĐT ....... 35
2.1 "Hố ngăn cách số" (digital divide) ........................................... 35
2.2 Lệ thuộc công nghệ ................................................................... 37
2.3 Thách thức từ các đề xuất TMĐT toàn cầu ............................... 38
2.3.1 Bị động trong quá trình hoạch định chính sách chung ... 38
2.3.2 Thâm hụt thương mại và bảo hộ thị trường ..................... 38
2.3.3 Mất nguồn thu ngân sách từ thuế quan ...........................39
2.3.4 Đối diện với những bất ổn tài chính quốc tế ...................40
2.3.5 Quyền sở hữu trí tuệ gây khó khăn cho việc tiếp cận tiến bộ khoa học
kỹ thuật ................................................ 40
3
3. Xây dựng chính sách phát triển TMĐT ở các nước đang phát triển...................................................
4. Phát triển TMĐT ở Việt Nam .........................................................42
4.1 Tính tất yếu phải phát triển TMĐT ở Việt Nam ........................42
4.2 Thực trạng TMĐT ở Việt Nam ..................................................44
4.2.1 Tình hình phát triển công nghệ thông tin .........................44
4.2.2 Mức độ sẵn sàng cho TMĐT ..........................................46
4.3 Xây dựng chiến lược phát triển và hội nhập TMĐT toàn cầu .....49
4.3.1 Các chương trình chính phủ đã triển khai về TMĐT .......49
4.3.2 Một số kiến nghị về định hướng phát triển TMĐT trong thời gian tới................................
kết luận ....................................................................................................54
Chú thích .......................................................................................................v
Danh mục tài liệu tham khảo .....................................................................vii
Phụ lục 1 ........................................................................................................xii
Phụ lục 2 .......................................................................................................xiii
DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HỘP VÀ PHỤ LỤC
Trang
Bảng 1 Tốc độ và chi phí truyền gửi bộ tài liệu 40 trang.......... 08
Bảng 2 Các quan điểm chủ yếu về TMĐT trong WTO.............. 25
Bảng 3 Những khác nhau cơ bản giữa GATT và GATS.......... 27
Bảng 4 Tỷ lệ các đơn vị ở Hà Nội có trang web riêng................ 47
Biểu đồ 1 So sánh chi phí mua phần mềm qua các phương 08
tiện
Biểu đồ 2 Thời gian (Internet) đạt mức 50 triệu người sử dụng 11
Biểu đồ 3 Số người sử dụng Internet trên thế giới qua các năm 12
4
Biểu đồ 4 Sử dụng Internet và kinh doanh điện tử ở Mỹ.............. 12
Biểu đồ 5 TMĐT trên thế giới, một vài thống kê và dự báo......... 13
Biểu đồ 6 Phân bố số người dùng Internet và doanh thu
TMĐT trên thế
giới............................................................................... 13
Biểu đồ 7 Động cơ thúc đẩy các doanh nghiệp Mỹ sử dụng
Internet....................................................................................... 20
Biểu đồ 8 Tỷ lệ cước phí thuê bao Internet hàng tháng so với
thu nhập bình quân đầu người........................................... 36
Biểu đồ 9 Thu ngân sách trên thế 39
giới.................................................
Hộp 1 Lịch sử Internet....................................................................... 05
Hộp 2 Những khó khăn trong thu thập số liệu về TMĐT....... 10
Phụ lục 1 Một số định nghĩa về TMĐT trên thế xii
giới.......................
Phụ lục 2 Những vấn đề được 4 cơ quan WTO nghiên xiii
cứu..........
5
LỜI NÓI ĐẦU
Kể từ khi nền kinh tế hàng hóa xuất hiện, thương mại tự do và tốc độ lưu
thông hàng hoá luôn là động lực chủ yếu thúc đẩy sự phát triển của sức sản
xuất và từ đó quyết định phương thức sản xuất mới. 1000 năm trước, con
đường tơ lụa xuyên sa mạc qua nhiều quốc gia, nối các đế chế La Mã với đế
chế Trung Hoa không chỉ mang tơ lụa và vàng bạc làm giàu cho nhiều nước
mà còn giúp truyền bá công nghệ và triết lý. Những phát kiến địa lý vào thế
kỷ 14, 15 không chỉ đem lại sự phồn vinh cho các cường quốc hàng hải mà
còn là một tiền đề quan trọng hình thành nên chủ nghĩa tư bản và phương thức
sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Sự phát triển của công nghệ thông tin toàn cầu ngày nay mà đại diện tiêu biểu
của nó là mạng Internet cũng có thể được nhìn nhận dưới cùng một góc độ với
hai phát kiến trên, nhưng mang tính khác biệt về chất ở chỗ biên giới quốc gia
bị vượt qua chỉ sau một cú nhấp chuột (mouse click). Ảnh hưởng của Internet
vì thế mang tính toàn cầu và nó trở thành một phần của quá trình toàn cầu
hoá, vốn đã và đang biến đổi sâu sắc mọi mặt xã hội loài người từ kinh tế,
chính trị đến văn hoá, xã hội. Nghiên cứu, dự đoán nhằm mục đích tìm kiếm
các phương thức thích ứng với những tác động từ diễn biến chóng mặt của
6
quá trình toàn cầu hoá nói chung và của hệ thống thông tin toàn cầu nói riêng
trở thành một đòi hỏi bức thiết của mọi quốc gia để tồn tại và phát triển.
Từ quan điểm lịch sử và biện chứng, có thể thấy được những tác động quyết
định, thách thức và cơ hội lớn nhất Internet đặt ra trong dài hạn nằm trong
lĩnh vực kinh tế-thương mại. Internet đặt nền tảng cho sự hình thành của nền
kinh tế trực tuyến (online economy), trong đó con người cũng như phương
tiện sản xuất và sản phẩm hàng hóa, đều có thể liên lạc trực tiếp với nhau, và
liên tục, không cần đến giấy tờ, càng không phải đối mặt thực thể. Dòng lưu
chuyển thông tin và thương mại hàng hoá, dịch vụ trong không gian không có
biên giới hay thương mại điện tử mở ra khả năng giảm chi phí giao dịch, tiếp
cận thị trường và thúc đẩy tiến bộ công nghệ, từ đó thay đổi cấu trúc của nền
kinh tế quốc gia và toàn cầu. Thương mại điện tử do vậy được nhìn nhận như
một lực lượng thúc đẩy tự do hoá thương mại quốc tế và tăng trưởng kinh tế.
Tuy nhiên, chính tính chất phi biên giới ấy của thương mại điện tử lại đặt ra
những yêu cầu điều chỉnh mới đối với những khuôn khổ thương mại quốc tế
hiện tại (trong tổ chức thương mại quốc tế WTO) cũng như chính sách kinh tế
nói chung và chính sách thương mại nói riêng của từng nước. Những điều
chỉnh đó đến lượt mình lại tác động trực tiếp đến sự phát triển của thương mại
điện tử và viễn cảnh kinh tế quốc gia và toàn cầu cũng như quan hệ giữa các
quốc gia trong những năm tới. Trong bối cảnh như vậy, các nước đang phát
triển nhìn thấy ở thương mại điện tử cơ hội phát triển cho tương lai, nhưng
đồng thời lại phải đối mặt với thách thức trong hiện tại không dễ vượt qua về
công nghệ, về tri thức và đặc biệt là những thách thức đến từ những đề xuất
thương mại điện tử toàn cầu của các nước phát triển, trong khi vẫn còn đang
chật vật tìm cách thoát ra khỏi vòng luẩn quẩn của đói nghèo và lạc hậu. Ưu
tiên chính sách của các nước này, vì thế, là làm cách nào bắt kịp với sự phát
triển của thương mại điện tử trên thế giới, đồng thời đối phó hiệu quả với
những nguy cơ đến từ quá trình đó.
Thương mại điện tử là một lĩnh vực khá mới. “Việc dự đoán tương lai phát
triển như thế nào cho chính xác thật khó khăn vì số liệu biến đổi rất mau
chóng và khoa học kỹ thuật mới không ngừng phát triển... Thế nhưng trước
7
khi tiến vào vùng đất còn nhiều điều chưa biết này, tốt hơn chúng ta nên có
trong tay một bản đồ, tuy không hoàn chỉnh, mà chỉ là một mô hình thô thiển
đơn giản, để dò dẫm từng bước và từng bước sửa đổi tu chỉnh, vẫn hơn là
không có gì trong tay” (Alvin Toffler). Với một quan niệm như vậy, khóa
luận sử dụng phương pháp trừu tượng hóa, và phân tích thống kê để tìm hiểu
trên khía cạnh quan hệ kinh tế quốc tế những vấn đề thương mại điện tử đặt ra
cho hệ thống thương mại quốc tế dưới sự điều chỉnh của tổ chức WTO từ góc
nhìn của các nước đang phát triển. Nội dung của khóa luận được chia làm 3
chương
Chương I “Tổng quan về thương mại điện tử” trình bày các vấn đề cơ
bản nhất về thương mại điện tử như định nghĩa, phương tiện và ứng dụng
của thương mại điện tử, lợi ích khi sử dụng thương mại điện tử, thực
trạng phát triển của thương mại điện tử trên thế giới và môi trường hoạt
động của thương mại điện tử.
Chương II “Phát triển thương mại điện tử toàn cầu - thương mại điện tử
trong khuôn khổ WTO” tìm hiểu tác động của thương mại điện tử đối
với thương mại quốc tế; những phản ứng của khu vực và quốc tế trước
thương mại điện tử; những nỗ lực tìm kiếm một khuôn khổ điều chỉnh
thương mại điện tử quốc tế và các vấn đề nảy sinh khi đặt thương mại
điện tử dưới sự điều chỉnh của WTO như mở cửa thị trường, phân loại
giao dịch thương mại điện tử, thuế quan và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ.
Chương III “ Thương mại điện tử toàn cầu và các nước đang phát triển”
phân tích các cơ hội và thách thức mà sự phát triển của thương mại điện
tử toàn cầu đặt ra đối với các nền kinh tế đang phát triển, những khía
cạnh chính sách cần tập trung; một phần trọng tâm sẽ đánh giá tiềm năng
và khả năng phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam, đề xuất các chính
sách vĩ mô để hội nhập có hiệu quả vào thương mại điện tử toàn cầu.
Bài khóa luận tiếp thu một số các nghiên cứu ở Việt Nam và trên thế giới.
Tuy nhiên, do khả năng và kiến thức còn hạn chế, người viết rất mong có
được sự chỉ bảo và góp ý của các thầy cô và các bạn để bài viết được hoàn
chỉnh hơn.
8
CHƯƠNG I TỔNG QUAN VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ
1. Khái niệm thương mại điện tử (TMĐT)
1.1 Định nghĩa TMĐT và "thương mại" trong TMĐT
Là một lĩnh vực tương đối mới, TMĐT được nói đến bằng nhiều tên gọi khác
nhau. Mặc dù tên gọi “thương mại điện tử” (electronic commerce) được sử
dụng nhiều nhất và trở thành quy ước chung, được đưa vào các văn bản quốc
tế, các tên gọi khác như: “thương mại trực tuyến” (online trade), “thương mại
điều khiển học” (cybertrade), “kinh doanh điện tử” (electronic business) hay
“thương mại không có giấy tờ” (paperless commerce)... vẫn được sử dụng và
được hiểu với cùng nội dung.
Hiện nay trên thế giới chưa có một định nghĩa nào về TMĐT được chấp nhận
rộng rãi. Tuy nhiên, nhiều chính phủ và tổ chức đã phát triển các khái niệm
khác nhau về TMĐT dựa trên các ứng dụng của nó (xem phụ lục 1) để có thể
thu thập được số liệu hữu ích i . Những cố gắng đó đưa đến một khái niệm tổng
quát về TMĐT, đó là “việc sử dụng rộng rãi các phương pháp điện tử để làm
thương mại” hay “việc trao đổi thông tin thương mại thông qua các phương
tiện công nghệ điện tử, mà nói chung không cần phải in ra giấy trong bất cứ
công đoạn nào của quá trình giao dịch”. ii
Thông tin trong khái niệm trên được hiểu là bất cứ gì có thể truyền tải bằng
kỹ thuật điện tử, bao gồm cả thư từ, các tệp văn bản, các cơ sở dữ liệu, các
bảng tính, các bản vẽ thiết kế bằng máy tính điện tử, các hình đồ hoạ, quảng
cáo, hỏi hàng, đơn hàng, hoá đơn, biểu giá, hợp đồng, các mẫu đơn, các biểu
báo cáo, hình ảnh động, âm thanh...
Khái niệm “thương mại” trong TMĐT đã được chuẩn hoá trong “Đạo luật
mẫu về TMĐT” do uỷ ban Liên Hiệp Quốc về Luật thương mại quốc tế
(UNCITRAL) ban hành. Thương mại theo đó không chỉ bó hẹp trong việc
mua bán hàng hoá và dịch vụ mà là “mọi vấn đề nảy sinh ra từ mọi mối quan
hệ mang tính chất thương mại, dù có hay không có hợp đồng”. Các mối quan
hệ đó hiện nay bao gồm khoảng 1300 lĩnh vực iii bao quát một phạm vi rất
9
rộng. Do vậy việc áp dụng TMĐT sẽ làm thay đổi hình thái hoạt động của hầu
như các hoạt động kinh tế.
1.2 Phương tiện của TMĐT và tính ưu việt của Internet
Theo định nghĩa trên, các phương tiện kỹ thuật của TMĐT có thể chia làm 6
loại gồm điện thoại, máy fax, truyền hình , hệ thống thanh toán và chuyển tiền
điện tử, mạng nội bộ và mạng liên nội bộ, Internet và Web. iv
Điện thoại là phương tiện được dùng phổ biến nhất. Toàn thế giới có khoảng
1 tỷ đường dây thuê bao điện thoại và 340 triệu người dùng điện thoại di
động. v Một số loại dịch vụ có thể được cung cấp qua điện thoại như bưu điện,
ngân hàng, tư vấn, giải trí... Tuy nhiên, hạn chế của công cụ này là chỉ truyền
tải được âm thanh, mọi giao dịch cuối cùng vẫn phải kết thúc bằng việc in ra
giấy. Chi phí sử dụng điện thoại còn phụ thuộc khoảng cách liên lạc.
Fax có thể thay thế dịch vụ đưa thư và gởi công văn truyền thống, nhưng
không truyền tải được âm thanh, hình ảnh động và hình ảnh 3 chiều; chất
lượng truyền tải lại không được tốt.
Truyền hình là công cụ TMĐT rất phổ thông. Trên thế giới hiện có khoảng 1
tỷ máy thu hình vi . Do có khả năng tác động tới hàng tỷ người xem, truyền
hình có vai trò rất quan trọng trong thương mại, đặc biệt là quảng cáo (quảng
cáo trên truyền hình chiếm 1/4 tổng chi phí quảng cáo ở Mỹ) vii . Truyền hình
có thể cung cấp nhiều dịch vụ thông tin giải trí nhưng nhược điểm lớn nhất
của công cụ viễn thông này chỉ mang tính 1 chiều, không mang tính tương
tác.
Hệ thống kỹ thuật thanh toán điện tử giúp tiến hành khâu thanh toán trong
giao dịch thương mại và tài chính mà không cần đến tiền mặt, rất phổ biến ở
các nước công nghiệp phát triển. Thanh toán điện tử sử dụng rộng rãi các máy
rút tiền tự động (ATM: Automatic teller machine) thẻ tín dụng (credit card),
thẻ mua hàng (purchasing card), thẻ thông minh (smart card)...
Mạng nội bộ và mạng liên nội bộ là toàn bộ mạng thông tin của một tổ chức
và các liên lạc mọi kiểu giữu các máy tính điện tử trong đó, cộng với các liên
10
lạc di động. Hệ thống này đòi hỏi tổ chức phải có cơ sở hạ tầng và tiêu chuẩn
thông tin riêng.
Internet và Web có thể thay thế các phương tiện trên với một phạm vi rộng
hơn và một hiệu quả lớn hơn nhiều lần nhờ sử dụng công nghệ hiện đại và có
tính tương tác cao với trong và ngoài hệ thống và giữa nhiều người với nhau.
Đối với nhiều sản phẩm có thể số hoá, tất cả các giai đoạn từ sản xuất đến lưu
thông, phân phối và tiêu dùng có thể thực hiện trực tuyến qua máy tính theo
một quy trình tự động hóa cao độ với thời gian vô cùng nhanh chóng so với
mua hàng theo phương thức truyền thống hay đặt hàng qua điện thoại và
chuyển giao bằng phương tiện hữu hình, như trong mô hình dưới đây:
(1)Quảng cáo phần mềm trực tuyến
Ngân hàng
(2) Đặt hàng theo mẫu (3)Chuyển đơn đặt hảng dữ liệu ở
Khách Canđa của
(5) Yêu cầu trả tiền Công ty
hàng công ty
Microsoft ở
Thụy sĩ (6) Thẻ tín dụng (4)Tự động tải phẩn mềm Microsoft
Mỹ
(7)Chuyển phần mềm (7) Chphầ
11
Hộp 1 Lịch sử Internet
Internet bắt nguồn từ những năm 60 khi các nhà nghiên cứu ở Mỹ tìm kiếm những cách thức
mới để liên lạc với nhau. Năm 1969, mạng ARPANET (Advanced Research Projects Agency
Network ) được thiết lập giữa 4 trường đại học của Mỹ với sự giúp đỡ của Bộ Quốc phòng.
Mạng ARPANET cho phép người sử dụng liên lạc với nhau qua “Giao thức chuẩn điều khiển
mạng” (Network Control Protocol). Theo giao thức chuẩn này , một thông tin được phân chia
thành những “gói” (packets) dữ liệu nhỏ tại nơi gửi đi, hòa vào dòng luân chuyển dữ liệu kết
nối giữa các máy tính và được nhập lại như cũ tại nơi đến.
Trong những năm đầu, mạng ARPANET được sử dụng để gửi e-mail (lần đầu tiên vào năm
1971), tổ chức thảo luận trực tuyến, khai thác dữ liệu từ xa và giúp truyền các tệp dữ liệu giữa
các cơ quan thuộc chính phủ, các công ty và các trường đại học. Bộ Quốc phòng Mỹ lúc đầu
có ý định sử dụng mạng này như một công cụ thông tin trong chiến tranh nhưng cuối cùng đã
từ bỏ. Trong thời gian này, một số mạng khác sử dụng cho nghiên cứu và giáo dục như
BITNET và NSFNET cũng ra đời.
Trong những năm 80, giao thức chuẩn quốc tế TCP/IP (Transmission Control
Protocol/Internet Protocol) được đưa ra, thiết lập những tiêu chuẩn lưu chuyển thông tin giữa
các mạng và cho phép xác định người sử dụng thông qua các địa chỉ Internet (Internet
addresses) hoặc tên miền (domain names). Điều này làm cho các mạng độc lập có thể kết nối
với nhau. Từ đó, mạng Internet hình thành và ngày càng phát triển. Chỉ tính đến năm 1997, đã
có 110 nước kết nối Internet. Ngày nay, việc Internet đã có mặt ở hầu hết các nước trên thế
giới.
Năm 1990 mạng WWW (World Wide Web) ra đời, lần đầu tiên mở ra khả năng truyền tải trên
mạng các trang web kết hợp giữa đồ họa và văn bản. Với khả năng chứa đựng và chuyển tải
một lượng thông tin khổng lồ và đa dạng, web ngày nay đã được cả thề giới chấp nhận làm
tiêu chuẩn giao tiếp thông tin và được ứng dụng trong hầu hết các lĩnh vực, nhất là lĩnh vực
dịch vụ và thương mại.
N ồ H bb Z k R “H bb ’ I t t Ti li ”
Ở một khía cạnh khác, Internet và Web là phương tiện truyền dẫn đa chức
năng với khả năng chuyển tải kết hợp nhiều loại dữ liệu khác nhau từ văn bản,
âm thanh đến hình ảnh, đồng thời có khả năng kết hợp với nhiều phương tiện
khác nhau, điều mà không phương tiện nào trước đó làm được.
Internet cũng mở rộng phạm vi của TMĐT đến những lĩnh vực trước đây bị
giới hạn bởi khoảng cách không gian như y tế, giáo dục, dịch vụ pháp lý, kế
toán... Một ví dụ đơn giản là ngày nay người ta có thể lấy bằng cử nhân hay
master do các trường đại học nổi tiếng trên thế giới cấp mà không phải ra
nước ngoài bằng cách ghi danh vào các khóa học trên mạng.
TMĐT đã tồn tại trước khi Internet ra đời nhưng sự xuất hiện của Internet và
Web là một bước ngoặt bởi lẽ thương mại đang trong tiến trình toàn cầu hóa
và hiệu quả hóa. Hai xu hướng đó đòi hỏi phải áp dụng Internet và Web như
các phương tiện đã được quốc tế hóa cao độ và có hiệu quả sử dụng cao.
12
Chính bước ngoặt này đã đặt ra nhiều vấn đề cần phải giải quyết. Trên thực tế,
người ta đã và đang nghiên cứu kết hợp các phương tiện thương mại điện tử
truyền thống với Internet. Bài khóa luận vì vậy tập trung vào TMĐT sử dụng
Internet như một công cụ chủ yếu.
1.3 Hình thức hoạt động TMĐT viii T
Mặc dù có hơn 1300 lĩnh vực áp dụng nhưng TMĐT có thể được phân làm 5
hình thức chủ yếu là:
Thư điện tử (e-mail).
Thanh toán điện tử (electronic payment).
Trao đổi dữ liệu điện tử (EDI: electronic data exchange) (chủ yếu).
Giao gửi số hóa các dung liệu (digital delivery of content) tức là mua bán
các sản phẩm có thể số hóa và chuyển giao qua mạng như âm nhạc, phim
ảnh, phần mềm máy tính...
Bán lẻ hàng hóa hữu hình (giao dịch qua mạng nhưng giao hàng theo
phương thức thông thường).
Các hình thức giao dịch này được tiến hành giữc 3 nhóm chủ yếu là: doanh
nghiệp, người tiêu dùng và chính phủ theo mô hình đưới đây, với quan hệ
doanh nghiệp - doanh nghiệp (B2B: Business to business) và doanh nghiệp -
người tiêu dùng (B2C: Business to consumer) là chủ yếu:
Người tiêu
dùng - công
dân
Mua bán và thanh toán Thông tin,
trực tuyến, dịch vụ luật pháp,
khách hàng... thuế...
Tiêu dùng chính phủ
Doanh Chính
trực tuyến, thông tin
nghiệp phủ
pháp luật pháp, quản lý, thuế...
13
Trao đổi dữ liệu Trao đổi
mua bán, thanh toán thông tin...
hàng hóa và lao vụ...
Doanh Chính
nghiệp phủ
2. Lợi ích kinh tế từ TMĐT
Những tiến bộ nhanh chóng về công nghệ trong TMĐT đặt ra vấn đề đáng
quan tâm: sự phổ biến của TMĐT và mạng Internet sẽ tác động như thế nào
đến các nhân tố trong nền kinh tế và ảnh hưởng ra sao đối với tăng trưởng và
phát triển kinh tế? Vấn đề này có thể tiếp cận từ 2 góc độ: chi phí và thị
trường. Hầu hết các nghiên cứu đã có về TMĐT đều xác định các công ty vừa
và nhỏ (SMEs: Small and medium enterprises) là đối tượng hưởng lợi nhiều
nhất từ quá trình này. ix Mặc dù vậy, đây chỉ là những đánh giá sơ khởi và có
thể có nhiều yếu tố khác gây hiệu ứng ngược lại chưa được tính đến.
2.1 Phát triển "hệ thống thần kinh" của nền kinh tế
Dòng thông tin được ví như hệ thống thần kinh của nền kinh tế. Thông tin có
được cung cấp đầy đủ và kịp thời thì doanh nghiệp mới có thể xây dựng được
chiến lược sản xuất - kinh doanh bắt kịp xu thế thị trường, nhà nước mới có
thể đề ra chính sách quản lý đất nước phù hợp, còn người tiêu dùng thì có
nhiều lựa chọn hơn. Internet và Web giống như một thư viện khổng lồ cung
cấp một nguồn thông tin phong phú và dễ truy nhập với các công cụ tầm cứu
(search) hiệu quả như Google, Infoseek, Webcrawler hay Alta Vista. Qua
mạng Internet, chính phủ, doanh nghiệp và người tiêu dùng có thể giao tiếp
trực tuyến liên tục với nhau mà không bị hạn chế bởi khoảng cách. Nhờ đó, cả
sự hợp tác lẫn quản lý đều nhanh chóng và liên tục; các bạn hàng mới, các cơ
hội kinh doanh được phát hiện nhanh chóng trên bình diện toàn quốc, khu vực
và thế giới. Lợi ích này có ý nghĩa đặc biệt đối với các SMEs, vốn bị hạn chế
về khả năng và tiềm lực trong tiếp cận và khảo sát thông tin thị trường. Hơn
14
nữa, “khả năng tiếp cận thông tin làm giảm thiểu sự bất ổn và các rủi ro
khó dự đoán trong nền kinh tế". x
2.2 Giảm chi phí sản xuất, tiếp thị, giao dịch và bán hàng
Nhìn từ góc độ kinh tế vi mô, chi phí là một trong các yếu tố quyết định trực
tiếp lợi nhuận của doanh nghiệp và hành vi của người tiêu dùng. Chi phí sản
xuất kinh doanh bao gồm nhiều yếu tố từ sản xuất đến lưu thông, phân phối.
Giữ nguyên các điều kiện khác, doanh nghiệp luôn có xu hướng tìm cách
giảm chi phí sản xuất kinh doanh để tăng sức cạnh tranh và tăng lợi nhuận,
còn người tiêu dùng luôn muốn mua hàng hóa với giá rẻ hơn. Suy rộng ra tầm
vĩ mô, chi phí ảnh hưởng đến sức cạnh tranh của cả nền kinh tế và cơ cấu kinh
tế theo đó mà hình thành. TMĐT qua Internet tác động đến yếu tố chi phí
trong chuỗi giá trị thị trường (value-chain), hướng nền kinh tế đến hiệu quả.
TMĐT giúp giảm chi phí sản xuất, trước hết là chi phí văn phòng. Các văn
phòng không có giấy tờ chiếm diện tích nhỏ hơn rất nhiều, chi phí tìm kiếm
và chuyển giao tài liệu giảm nhiều lần, đặc biệt là trong khâu in ấn. Theo số
liệu của hãng General Electricity của Mỹ, tiết kiệm trên hướng này đạt tới
30%. xi Từ quan điểm chiến lược, các nhân viên có năng lực được giải phóng
khỏi nhiều công đoạn sự vụ có thể t9ập trung vào nghiên cứu phát triển, sẽ
đưa đến những lợi ích to lớn lâu dài.
TMĐT giúp giảm thấp chi phí bán hàng và chi phí tiếp thị. Bằng phương
tiện Internet, một nhân viên bán hàng có thể giao dịch được với rất nhiều
khách hàng. Catalogue điện tử trên Web phong phú hơn nhiều và thường
xuyên cập nhật so với catalogue in ấn chỉ có khuôn khổ giới hạn và luôn lỗi
thời. Theo số liệu của hãng máy bay Boeing của Mỹ, đã có tới 50% khách
hàng đặt mua 9% phụ tùng qua Internet và các đơn hàng về lao vụ kỹ thuật
theo phương thức này ngày càng tăng lên. xii
Với TMĐT, người tiêu dùng và các doanh nghiệp tiết kiệm đáng kể thời gian
và chi phí giao dịch (quá trình từ quảng cáo, tiếp xúc ban đầu, giao dịch đặt
hàng, giao dịch giao hàng, giao dịch thanh toán). thời gian giao dịch qua
Internet chỉ bằng 7% thời gian giao dịch qua Fax, và bằng khoảng 0.5 phần
nghìn thời gian giao dịch qua bưu điện; chi phí cho giao dịch qua Internet chỉ
15
bằng khoảng 5% chi phí giao dịch qua Fax hay bưu điện chuyển phát nhanh;
chi phí thanh toán điện tử qua Internet chỉ bằng 10% đến 20% chi phí thanh
toán theo lối thông thường. xiii
Bảng 1 Tốc độ và chi phí truyền gửi bộ tài liệu 40 trang
Đường truyền Thời gian Chi phí (USD)
New York đi Tokyo
Qua bưu điện 5 ngày 7.40
Chuyển phát nhanh 24 giờ 26.25
Qua máy Fax 31 phút 28.83
Qua Internet 2 phút 0.10
New York đi Los Angeles
Qua bưu điện 2-3 ngày 3.00
Chuyển phát nhanh 24 giờ 15.50
Qua máy Fax 31 phút 9.36
Qua Internet 2 phút 0.10
Nguồn: ITU, “Challenges to network”, 1997, Geneva
biÓu ®å 1 So s¸nh chi phÝ mua phÇn
mÒm qua c¸c ph−¬ng tiÖn
15
5
0.35 S1 USD
Internet §iÖn tho¹i B¸n lÎ th«ng th−êng
Nguồn: http://www.forrester.com
Trong hai yếu tố cắt giảm này, yếu tố thời gian có ý nghĩa lớn hơn vì tốc độ
lưu thông có ý nghĩa sống còn trong kinh doanh và cạnh tranh. Bên cạnh đó,
việc giao dịch nhanh chóng, sớm nắm bắt được nhu cầu còn giúp cắt giảm số
lượng và thời gian hàng nằm lưu kho (inventory), cũng như kịp thời thay đổi
16
phương án sản phẩm bám sát được nhu cầu của thị trường. Nhiều năm trước
đây, rút ngắn chu thời sản xuất (cycle time) là một trong các nhân tố quan
trọng nhất giúp các công ty Nhật Bản giành được thắng lợi trong cạnh tranh
với các công ty Hoa Kỳ.
2.3 Mở rộng cơ hội gia nhập thị trường và thay đổi cấu trúc thị trường
Khả năng truy cập và phát tán (diffusion) thông tin nhanh chóng qua Internet
với chi phí thấp là cơ hội lớn cho các SMEs gia nhập thị trường. Chi phí lập
một cửa hàng ảo trên Internet (gồm các chi phí đầu tư thiết kế trang web, chi
phí đăng ký và duy trì tên miền (domain name)) chỉ bằng một phần rất nhỏ so
với việc lập một cửa hàng hữu hình nhưng trong nhiều trường hợp, hiệu quả
đem lại có thể lớn hơn nhiều lần. xiv Internet cho phép đưa thông tin đến từng
cá nhân, vì thế chỉ cần một trang web bắt mắt với nhiều ý tưởng sáng tạo,
doanh nghiệp có thể được đông đảo người tiêu dùng biết đến. Cửa hàng bán lẻ
trực tuyến Amazon.com là một điển hình trong nhiều ví dụ. Điều đó cho thấy
so với việc tạo lập danh tiếng trên thị trường theo phương cách truyền thống,
TMĐT qua Internet rõ ràng có những lợi thế nhất định.
Tính chất cạnh tranh trên thị trường một phần tùy thuộc vào số lượng đối thủ
cạnh tranh có mặt trên thị trường đó. TMĐT không chỉ tạo điều kiện gia nhập
thị trường dễ dàng mà còn tạo áp lực cho mọi doanh nghiệp phải “hiện hữu
trực tuyến” (online presence). Tuy nhiên, khác với thị trường truyền thống,
cạnh tranh trên thị trường TMĐT chủ yếu là cạnh tranh ở khả năng thông tin
nhanh chóng và hiệu quả. Điều này tạo cơ hội đồng đều cho các thành phần
tham gia cạnh tranh. Mặc dù trong môi trường mới, các doanh nghiệp lớn và
danh tiếng có thể có một khởi đầu thuận lợi hơn so với những doanh nghiệp
“sinh sau đẻ muộn” nhưng điều đó không có nghĩa là họ có lợi thế hơn trong
việc nắm bắt thông tin để điều chỉnh hoạt động sản xuất kinh doanh phù hợp
với nhu cầu thị trường. xv
Chu thời sản xuất được rút ngắn trên cơ sở tiết kiệm thời gian và chi phí giao
dịch tất yếu dẫn đến những điều chỉnh nhất định trong cách thức tổ chức
doanh nghiệp và những thay đổi mới ở nhiều ngành kinh doanh. Lấy
ngành vận tải du lịch làm một ví dụ; trước đây các công ty hàng không
17
thường bán vé máy bay qua mạng lưới các đại lý phân phối vé được thiết lập
khắp nơi, nhưng với TMĐT qua Internet, các công ty này có thể bán vé trực
tiếp cho khách hàng và tiết kiệm được khoản hoa hồng phải trả cho đại lý.
Điều này sẽ làm cho các công ty hàng không có xu hướng sáp nhập hoạt động
bán vé vào trong hoạt động của mình, còn các đại lý có thể chuyển sang hình
thức môi giới thông tin, so sánh giá cả và dịch vụ được cung cấp bởi các công
ty khác nhau, vì khách hàng có khả năng sẽ trả một khoản tiền để có được
thông tin theo yêu cầu. xvi
2.4 Thúc đẩy công nghệ thông tin phát triển, tạo điều kiện sớm tiếp cận
"nền kinh tế số hóa"
TMĐT phát triển dựa trên nền tảng cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin hiện
đại. Do vậy, phát triển TMĐT sẽ tạo nên những nhu cầu đầu tư mới trong
lĩnh vực hạ tầng cơ sở và dịch vụ công nghệ thông tin. Theo dự báo của
OECD xvii , phần đóng góp của công nghệ thông tin trong nền kinh tế toàn cầu
sẽ đạt mức từ 3-5% thời kỳ 1993-2008. Ở các nước công nghiệp phát triển tỷ
lệ này cao hơn rất nhiều ( ở Mỹ hiện nay khoảng 15% GDP) xviii . Các nhà
nghiên cứu dự đoán kinh tế thế giới có xu hướng tiến đến “nền kinh tế số hóa”
hay “nền kinh tế mới” lấy tri thức và thông tin làm nền tảng phát triển. Đây là
khía cạnh mang tính chiến lược đối với các nước đang phát triển vì nó đem lại
cả nguy cơ tụt hậu lẫn cơ hội tạo “bước nhảy vọt“ (leap-frog) bắt kịp xu thế
phát triển của nhân loại. xix
3. Tình hình phát triển TMĐT trên thế giới
18
3.1 Toàn thế giới
Hộp 2 Khó khăn trong thu thập số liệu về TMĐT
Để phân tích tầm quan trọng của TMĐT trên phương diện số lượng, phải có một định nghĩa cụ
thể định hướng việc thu thập số liệu làm cơ sở cho nghiên cứu. Tuy nhiên, việc này là rất khó
khăn vì TMĐT hiện nay đang ở trong tình trạng®å 2 loạn ngắn hạn” (short-term turbulence)
BIÓU “hỗn
về định nghĩa. Nếu bao Thêi cả thanh toán bằng thẻ tín dụng, khối lượng TMĐT là rất lớn.
gồm gian ®¹t ®Õn 50 triÖu ng−êi sö dông
Nhưng thanh toán chỉ là một khâu trong một giao dịch TMĐT, nhân tố quan trong hơn là việc
chấp nhận một đề nghị giao kết hợp đồng qua phương tiện điện tử (ở đây là Internet). Các số
Internet
liệu thống kê về TMĐT vì vậỵ phải phản ánh được quyết định mua hàng và doanh thu được
Ph−¬ng tiÖn
thực hiện qua phương tiệnTruyÒn h×nh đã nói ở phần trước, mạng Internet là phương tiện duy
điện tử. Như
nhất cho phép tiến hành nhiềuc¸ nh©n dịch khác nhau trong TMĐT, nhưng hầu hết các giao
M¸y tÝnh loại giao
dịch TMĐT hiện nay được thực hiện kết hợp với các phương thức thương mại truyền thống,
Radio
đặc biệt trong ký kết hợp đồng chính thức (trên giấy tờ) hoặc trong khâu giao hàng. Chính vì
vậy, việc phân loại giao dịch giữa TMĐT với thương mại truyền thống là rất khó khăn và số
§iÖn tho¹i
liệu thu thập được nhiều khi không thể0hiện chính xác tầm quan trọng của TMĐT.
20 40 60 80
Một hạn chế khác của số liệu về TMĐT hiện có là tính chủ quan trong các ước đoán. Hiện nay
Sè n¨m
nhiều tổ chức trên thế giới1 cho ra những ước đoán khá chênh lệch nhau về TMĐT. Các số
liệu này lại tập trung vào nước Mỹ, nơi TMĐT phát triển nhất, và bỏ qua nhiều giao dịch
xuyên biên giới khác. Mặc dù vậy, những số liệu có được vẫn là một căn cứ quan trọng để xác
định thực trạng TMĐT hiện nay trên thế giới.
N ồ GAO “I t ti l El t i C D fi iti d P li I li ti ” M h 2002
Nền tảng cũng như hạ tầng cơ sở mang tính chất tiên quyết của TMĐT quốc
tế là Internet và các phương tiện truyền thông hiện đại (vệ tinh viễn thông,
cáp, vô tuyến, các khí cụ điện tử...) đang phát triển rất nhanh chóng cả về
phạm vi bao phủ, phạm vi ứng dụng lẫn chất lượng vận hành. Nếu như điện
thoại cần hơn 70 năm để đạt mức 50 triệu người sử dụng thì Internet chỉ cần
khoảng 3 năm.
Nguồn: ITU, “Internet for development”, 1999
Internet đã đi qua 2 giai đoạn và đang bước vào giai đoạn phát triển thứ 3
Giai đoạn 1 đặc trưng cho giai đoạn hình thành và phát triển từ đầu 1970
đến cuối 1997. Vào thời điểm cuối 1997, tốc độ truy cập trung bình
khoảng 1.5Mbps. Nội dung truyền tải chủ yếu là văn bản và đồ họa.
Giai đoạn 2 nâng cấp hạ tầng kỹ thuật của Internet giai đoạn 1 lên tốc độ
chuẩn 35 Mbps, phát triển công nghệ ATM vào thể hiện nội dung.
Giai đoạn 3 là thời điểm công nghệ mạng di động mở rộng phạm vi hoạt
động của Internet bằng hệ thống vô tuyến sử dụng vệ tinh với mục tiêu
ứng dụng mọi lúc, mọi nơi. Đồng thời, công nghệ “Đường thuê bao số
19
hóa không đồng bộ” (ASDL: asynchronous digital subscriber line) cho
phép tăng tốc độ tải dữ liệu từ Internet xuống rất nhiều. Các hệ thống
truyền tải băng thông rộng (wide band) được ứng dụng phổ biến ở các
nước công nghiệp phát triển và đang được đưa vào các nước đang phát
triển. xx Theo ước tính của các chuyên gia công nghệ thông tin trên thế
giới, cứ 12 tháng, lượng thông tin qua Internet lại tăng lên gấp ba (định
luật Gilder). xxi Đây là điều kiện lý tưởng cho TMĐT bùng nổ.
Số website cũng như số người sử dụng Internet cũng không ngừng tăng lên.
Nếu như năm 1996 mới có khoảng 12.9 triệu website với số người sử dụng là
67.5 triệu người thì đến cuối năm 2002 con số đó lần lượt là 2.5 tỷ và trên 600
triệu. xxii Năm 2001, số người sử dụng Internet ở các nước đang phát triển
chiếm 1/3 toàn thế giới. Trong đó khu vực Châu Á TBD có mức phát triển
nhanh nhất, tăng thêm 21 triệu người. Trung Quốc trở thành quốc gia có số
người sử dụng Internet nhiều thứ 2 trên thế giới (sau Mỹ) với con số 56 triệu
người. Dự đoán năm 2005 sẽ có hơn 1 tỷ người trên thế giới sử dụng Internet,
70% trong số đó làm những công việc liên quan đến TMĐT. xxiii
BiÓu ®å 3 Sè ng−êi sö dông Internet
trªn thÕ giíi qua c¸c n¨m (triÖu g−êi)
800
620
600 501
385
400 270
181
200 73 116
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Nguồn: http://www.nua.com/surveys, “ More than 600 millions people have net access”,
November 1, 2002
Với sự kết hợp hữu cơ 3 bộ phận công nghiệp: máy tính ( mạng, máy tính,
thiết bị điện tử, phấn mềm và các dịch vụ khác), truyền thông (điện thoại hữu
tuyến, vô tuyến và vệ tinh) và nội dung thông tin (cơ sở dữ liệu, các sản phẩm
nghe nhìn, vui chơi, giải trí, xuất bản và cung cấp thông tin), TMĐT đã được
20
