Luận văn báo cáo về Lịch sử báo chí thế giới
Nghiên cứu về sự ra đời và phát tiển của lịch sử báo chí trên thế giới là nội dung của luận văn báo cáo này.Luận văn dành cho các bạn sinh viên chuyên ngành báo chí tham khảo.
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
----------
Báo cáo Lịch sử báo chí thế giới
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 3
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
LỜI NÓI ĐẦU
1. Đề tài nghiên cứu “Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong việc hưởng thụ thông
tin giữa các khu vực trên thế giới” là một đề tài thú vị thuộc lãnh địa Lịch sử Báo chí Thế
giới. Việc thực hiện đề tài này sẽ tạc dựng một bức tranh toàn cảnh về thực trạng hưởng
thụ thông tin hiện nay trên thế giới, những khu vực tràn ngập thông tin và những khu vực
thiếu thốn thông tin hết sức.
2. Nhóm tác giả đề tài, với vốn kiến thức ít ỏi của mình, hy vọng làm sáng rõ các cực
hưởng thụ thông tin trên thế giới, sự mất cân đối và bất bình đẳng trong việc hưởng thụ
thông tin. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cố gắng trỏ ra căn nguyên của thực
trạng, hệ luỵ cũng như kiến nghị những giải pháp bước đầu.
3. Đây là một địa hạt thú vị của truyền thông nhưng chưa có những đề tài nghiên cứu
một cách bài bản và hệ thống. Nhóm tác giả đề tài dựa trên đối tượng, phạm vi nghiên
cứu là các tài liệu hữu ích trên báo, đài, internet; các tài liệu là các cuốn sách, giáo trình
về lịch sử báo chí... giải quyết vấn đề trên cơ sở các thao tác khoa học: tổng hợp, phân
tích, đối chiếu so sánh...
4. Đề tài gồm 3 chương, được cấu trúc như sau:
Chương 1: Một số vấn đề lý luận chung về việc hưởng thụ thông tin của công
chúng trên thế giới
Chương 2: Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong việc hưởng thụ thông tin giữa
các khu vực trên thế giới
Chương 3: Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong việc hưởng thụ thông tin của
công chúng Việt Nam
5. Hy vọng đây sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích, thú vị cho các bạn sinh viên khoá
sau của Khoa Báo chí - Truyền thông và cũng là tài liệu tham khảo cho bất cứ ai quan
tâm tới lĩnh vực này.
6. Do hạn chế về khả năng, chắc chắn đề tài của chúng tôi còn có nhiều bất cập.
Chúng tôi mong đợi những đóng góp thiện chí trên tinh thần xây dựng.
Hà Nội, 5/2008
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 4
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
MỤC LỤC
Trang
Chương 1 7
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VIỆC HƯỞNG
THỤ THÔNG TIN CỦA CÔNG CHÚNG TRÊN THẾ GIỚI.
1.1. Các quan điểm về “thông tin”, “hưởng thụ thông tin”, “mất cân 7
đối” và “bất bình đẳng” trong việc hưởng thụ thông tin.
1.2. Các nhân tố ảnh hưởng tới vấn đề hưởng thụ thông tin của công 16
chúng báo chí
1.3. Phân chia các khu vực hưởng thụ thông tin trên thế giới theo hệ 30
tiêu chí.
32
Chương 2
SỰ MẤT CÂN ĐỐI VÀ BẤT BÌNH ĐẲNG TRONG VIỆC
HƯỞNG THỤ THÔNG TIN GIỮA CÁC KHU VỰC TRÊN
THẾ GIỚI.
2.1. Tổng quan chung về thực trạng mất cân đối và bất bình đẳng 32
trong việc hưởng thụ thông tin giữa các khu vực trên thế giới.
2.2. Khu vực Châu Á. 50
2.3. Khu vực Châu Âu. 62
2.4. Khu vực Châu Phi. 75
2.5. Khu vực Châu Mỹ. 89
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 5
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
2.6. Khu vực Châu Đại Dương. 100
2.7. Hậu quả của sự mất cân bằng và bất bình đẳng trong việc hưởng 108
thụ thông tin
2.8. Giải pháp giải quyết thực trạng mất cân đối và bất bình đẳng 112
trong hưởng thụ thông tin giữa các khuc vực trên thế giới.
127
Chương 3
SỰ MẤT CÂN ĐỐI VÀ BẤT BÌNH ĐẲNG TRONG VIỆC
HƯỞNG THỤ THÔNG TIN CỦA CÔNG CHÚNG VIỆT NAM.
3.1. Thực trạng hưởng thụ thông tin của công chúng Việt Nam. 127
3.2. Các giải pháp giải quyết thực trạng mất cân đối về hưởng thụ 142
thông tin của công chúng Việt Nam.
TÀI LIỆU THAM KHẢO 155
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 6
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ VIỆC HƯỞNG THỤ THÔNG TIN
CỦA CÔNG CHÚNG TRÊN THẾ GIỚI.
1.1. Các quan điểm về “thông tin”, “hưởng thụ thông tin”, “mất cân đối” và
“bất bình đẳng” trong việc hưởng thụ thông tin.
1.1.1. Quan điểm về “thông tin”, vấn đề “hưởng thụ thông tin” của công chúng.
Khái niệm “thông tin” được bắt nguồn từ tiếng La Tinh infometio, gốc của từ
tiếng Anh information. Lần đầu tiên thông tin được con người chú ý nghiên cứu về
mặt ý nghĩa xã hội của nó và được đề cập đến trong lý thuyết báo chí vào những
năm 20 - 30 của thế kỷ XX. Theo cách hiểu kinh điển thì thông tin chính là những
cái mới khác với những điều đã biết.
Kế thừa tư tưởng trên, khái niệm thông tin đi vào khoa học hiện đại, trước
hết là lý thuyết thông tin của Shannon (nhà toán học, vật lý) đưa ra năm 1948. Có
rất nhiều định nghĩa về thông tin. Ngoài cách tiếp cận theo góc độ trên, một số cách
tiếp cận đã có tầm khái quát hơn, chẳng hạn "thông tin là dữ liệu mà có thể nhận
thấy, hiểu được và sắp xếp lại với nhau hình thành kiến thức", hay "thông tin là sự
truyền đưa độ đa dạng" (R.Esbi) hoặc "thông tin là nội dung thế giới bên ngoài
được thể hiện trong sự nhận thức của con người" (N.Viner).
Trong cuốn sách bùng nổ truyền thông, hai ông Philippe Breton và Serge
Proulx giải thích theo hai hướng nghĩa: Thứ nhất là, nói về một hành động cụ thể
để tạo ra một hình dạng (forme), thứ hai là, nói về sự truyền đạt một ý tưởng, một
khái niệm hay một biểu tượng. Hai hướng này cùng tồn tại, một nhằm vào sự tạo
lập cụ thể, một nhằm vào sự tạo lập kiến thức truyền đạt. Nó thể hiện sự gắn kết
của hai lĩnh vực kĩ thuật và kiến thức.
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 7
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Theo từ Đại điển Tiếng Việt - Nguyễn Như Ý thì thông tin được hiểu một
cách khái quát là: truyền tin, đưa tin báo cho nhau biết hoặc: tin tức được truyền đi
cho biết; tin tức về các sự kiện diễn ra trong thế giới xung quanh.
Trong lĩnh vực truyền thông đại chúng, các thành viên của nó hoạt động chủ
yếu dựa trên nội dung của cá thông điệp, nhất là khi tiếp xúc với công chúng.
Người ta gọi đó là thông tin chất lượng.
Trong lí luận báo chí, khái niệm thông tin cũng đang tồn tại hai cách hiểu:
Một là, sự loan báo cho mọi người biết. Hai là, tri thức, tư tưởng do nhà báo tái tạo
và sáng tạo từ hiện thực cuộc sống. Nó là công cụ chủ yếu để nhà báo thực hiện
mục đích của mình.
Tiếp cận vấn đề hưởng thụ thông tin giữa các khu vực trên thế giới, chúng ta
hiểu khái niệm nghiêng về nghĩa thứ hai. Hưởng thụ: hưởng do có lao động, có
cống hiến, Đại từ điển Tiếng Việt – Nguyễn Như ý.
Hưởng thụ đó là quyền được hưởng những lợi ích trong xã hội. Hưởng thụ là
thước đo đời sống của con người, con người được hưởng thụ càng nhiều thì chứng
tỏ đời sống của họ càng cao.
Việc hưởng thụ thông tin, được coi là quyền lợi chính đáng trong xã hội của
mỗi công dân. Bởi xét cho cùng, thông tin là tri thức chung của nhân loại, con
người cần có thông tin để ứng xử và hoạt biến trong những điều kiện hoàn cảnh cụ
thể nhất định cho phù hợp và có lợi.
Vấn đề hưởng thụ thông tin được thể hiện qua việc sử dụng các phương tiện
thông tin đại chúng như số lượng báo, số đài, số tivi, số lượng máy internet... Tuy
nhiên, trên thực tế, để đạt được sự đồng đều trong hưởng thụ thông tin đối với mọi
người là một việc vô cùng khó khăn, đòi hỏi sự cố gắng không chỉ riêng từng cá
nhân mà cần nỗ lực chung của cả cộng đồng.
Hưởng thụ là hưởng do có cống hiến, tức là muốn hưởng thụ phải có sự cống
hiến. Trong hưởng thụ thông tin, nếu hiểu khái niệm cống hiến một cách linh hoạt
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 8
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
thì đó là những điều kiện căn bản, là “lượng” đảm bảo sự ra đời tương ứng của
“chất” hưởng thụ thông tin. Nghĩa là phải có những tiền đề nhất định thì mới có kết
quả theo nó. Ở đây phải hiểu là những yếu tố kinh tế, chính trị xã hội, văn hóa –
giáo dục, khoa học - kỹ thuật … làm nền tảng tác động đến việc truyền tải thông tin
tới công chúng.
Việc hưởng thụ thông tin có sự khác biệt giữa các khu vực, các nước, thậm
chí là các địa phương khác nhau trong cùng một quốc gia, tạo nên sự bất bình đẳng
và mất cân đối trong việc hưởng thụ thông tin, kéo theo hàng loạt hậu quả trong đó
phải kể đến sự chênh lệch về trình độ phát triển kinh tế, văn hóa, trình độ dân trí…
giữa các khu vực quốc gia đó.
Ở những nước có điều kiện kinh tế phát triển, các phương tiện truyền thông
đại chúng phát triển mạnh mẽ vì vậy hàng ngày công chúng được tiếp cận với một
khối lượng thông tin đa dạng, khổng lồ, phong phú từ các loại hình truyền thông
đại chúng khác nhau.
Ở những nước kém phát triển và chậm phát triển thì người dân ít có điều
kiện tiếp cận với các phương tiện truyền thông đại chúng, hơn nữa chính người dân
ở những vùng này chẳng mấy quan tâm đến những tin tức, những sự việc đang
hàng ngày, hàng giờ xảy ra xung quanh mình. Nên việc tiếp nhận thông tin của
công chúng ở những khu vực này còn hạn chế.
1.1.2. Quan điểm về “bất bình đẳng” trong hưởng thụ thông tin của công chúng .
Đại Từ điển Tiếng Việt – Nguyễn Như Ý định nghĩa bình đẳng (tính từ)
ngang nhau về nghĩa vụ và quyền lợi
Theo Từ điển Tiếng Việt (The Free Vietnamese Dictionary project) thì Bình
đẳng (bình: đều nhau, đẳng: thứ bậc) được hiểu là ngang hàng nhau về địa vị, về
quyền lợi. Từ đó có thể suy ra, bất bình đẳng là không ngang hàng nhau về địa vị,
nghĩa vụ, quyền lợi.
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 9
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Bất bình đẳng không tồn tại một cách ngẫu nhiên mà là một hiện tượng xã
hội phổ biến mang tính tất yếu do yếu tố cơ cấu xã hội và lành thổ tạo ra. Có nguồn
gốc khi một số cá nhân (một số nhóm xã hội) có đặc quyền kiểm soát và khai thác
một số cá nhân (một số nhóm xã hội) khác trong một số lĩnh vực chủ yếu của xã
hội nhằm chiếm lấy đặc quyền đặc lợi xã hội. Những xã hội khác nhau đã tồn tại
những hệ thống bất bình đẳng khác nhau do thể chế chính trị quyết định. Nó quyết
định đến phân tầng xã hội.
Biểu hiện rõ rệt nhất về mặt kinh tế là sự phân cực thành những nước giàu và
những nước nghèo, những nước cực giàu có và những nước khốn khó đến cùng cực
với các khoản nợ chồng chất không có khả năng trả. Điều này làm cho sự phân hoá
giàu - nghèo trở thành một đặc điểm của toàn cầu hoá hiện nay, nó thể hiện sự bất
bình đẳng của các nước và các dân tộc tham gia toàn cầu hoá. Đáng chú ý là sự bất
bình đẳng không chỉ thể hiện giữa các nước phát triển và các nước đang phát triển,
tức là giữa các nước phương Tây giàu có và phần còn lại của thế giới. Sự bất bình
đẳng còn thể hiện ngay trong số các nước phát triển, cũng như giữa các nước chậm
phát triển, giữa các khu vực khác nhau trong một quốc gia và giữa các dân tộc
trong một quốc gia nhiều dân tộc.
Từ khác nhau về địa vị dẫn đến sự khác nhau về nghĩa vụ, quyền lợi, mà
trước tiên là quyền lợi kinh tế như đã nói ở trên. Sự bất bình đẳng trong hưởng thụ
thông tin theo đó có thể hiểu là sự không ngang nhau về địa vị và theo đó cũng
không ngang bằng nhau về quyền được hưởng thụ thông tin. Có người bán thông
tin trong khi những người khác phải mua thông tin. Có những người tiếp cận được
loại thông tin này mà không tiếp cận được loại thông tin khác. Hoặc có người dù có
đủ điều kiện cũng không thể tiếp cận được thông tin...
Trong tiếp nhận truyền thông, sự phân phối tin tức hai cực, một cực có
những đặc quyền đặc lợi, được hưởng thụ những thành quả của truyền thông (có
đặc quyền, đặc lợi), và một cực bị “lờ” đi quyền được hưởng thụ thông tin (không
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 10
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
có đặc quyền, đặc lợi) lẽ ra là tất yếu. Bất bình đẳng trong truyền thông do đó làm
gia tăng bất bình đẳng giữa các nhóm xã hội, sự phân hoá giàu nghèo, địa vị chính
trị; bất bình đẳng giữa các tộc người; bất bình đẳng giữa giới nam và giới nữ....giữa
các quốc gia, khu vực.
Trong một thế giới của sự phát triển khoa học kỹ thuật ngày càng tăng, khi
mà xã hội lẽ ra phải đang được hưởng những lợi ích từ sự đi lên của kinh tế, thì
nhiều nước đang phải đối mặt với tình trạng mà trong đó sự chênh lệch giữa người
giàu và người nghèo "đang gia tăng với tốc độ đáng báo động". Ngay những nước
phát triển như Mỹ, Canada và Anh cũng không thoát khỏi xu thế này. Và mặc dù
đã và đang được chứng kiến sự tăng trưởng kinh tế ngoạn mục, hai quốc gia lớn
nhất châu Á là Trung Quốc và Ấn Độ cũng thất bại trong việc giải quyết vấn đề bất
bình đẳng. Tình trạng tương tự cũng xảy ra ở nhiều nước tại châu Á, châu Mỹ
Latin và châu Phi. Chỉ riêng tại khu vực phụ cận sa mạc Sahara, số người nghèo đã
tăng lên tới gần 90 triệu trong thời gian hơn 1 thập kỷ (từ 1990 tới 2001).
Tại khu vực châu Mỹ Latin, số người thất nghiệp đã tăng từ gần 7% năm
1995 lên 9% năm 2002, với nhiều người lao động buộc phải chuyển sang khu vực
kinh tế phi chính thức, nơi mà những điều kiện làm việc được miêu tả là "phi nhân
tính" và mức lương rất thấp. Tại những nước như Brazil, Guatemala và Bolivia,
chủng tộc và giới vẫn là những nhân tố quyết định đối với khả năng tiếp cận các cơ
hội kinh tế. Con cháu của người da vàng bản xứ và người gốc Phi có thu nhập
trung bình thấp hơn người da trắng từ 35% đến 65%, và có ít cơ hội tiếp cận với hệ
thống giáo dục và nhà ở hơn.
Trên thực tế, gần đây cường quốc giàu nhất thế giới này đã bắt đầu áp dụng
những sửa đổi luật nhằm loại trừ việc đưa ra những cam kết viện trợ cho các nước
nghèo, thay vào đó tập trung vào những vấn đề như an ninh và khủng bố. 8 mục
tiêu trong Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ gồm: giảm 50% tỷ lệ đói và nghèo;
phổ cập giáo dục cơ bản; giảm 2/3 tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh; giảm 3/4 tỷ lệ tử vong
của sản phụ, thúc đẩy bình đẳng về giới; đảm bảo sự bền vững của môi trường;
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 11
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
ngăn chặn sự lây lan của HIV/AIDS, bệnh sốt rét và các loại bệnh khác; xây dựng
sự cộng tác toàn cầu dành cho phát triển giữa các nước giàu và nghèo - tất cả đều
phải được thực hiện vào năm 2015.
Cộng đồng quốc tế đã cảnh báo về hậu quả của việc không hành động. "Thất
bại trong việc giải quyết tình trạng bất bình đẳng sẽ khiến cho việc nâng cao điều
kiện sống cho người nghèo và tạo lập công bằng xã hội trở nên khó khăn hơn bao
giờ hết. Nguy hiểm hơn, nó có thể dẫn đến sự bất ổn về mặt xã hội trên toàn thế
giới. Khi đó, tất cả mọi người trong chúng ta đều phải trả giá".
Xét trên một khía cạnh nào đó, truyền thông vẫn là “con đẻ” của chính trị,
của kinh tế, khoa học kỹ thuật... Sự bất bình đẳng trong chính trị, trong kinh tế, kéo
theo sự bất bình đẳng về truyền thông. Chừng nào trên thế giới còn tồn tại bất bình
đẳng giữa người với người, giữa dân tộc này với dân tộc khác, chừng đó còn tồn tại
bất bình đẳng về truyền thông.
1.1.3. Quan điểm về “mất cân đối” trong việc hưởng thụ thông tin của công
chúng.
Cân đối là hợp lý, hài hòa giữa các phần khác nhau, Đại từ điển Tiếng Việt
– Nguyễn Như Ý.
Mất cân đối, do đó có thể hiểu là không hài hòa, không hợp lý giữa các phần
khác nhau trong môt chỉnh thể chung thống nhất; chủ yếu nhấn mạnh đến cấu tạo,
cơ cấu của chỉnh thể đó.
Mất cân đối về hưởng thụ thông tin được hiểu là sự không hài hoà, không
cân xứng, không đồng đều giữa các vùng miền, quốc gia và giữa các lãnh thổ trên
thế giới, là sự chồng chéo ở nội dung và phân bố, thiếu hụt ở một số lĩnh vực và địa
bàn trong việc tiếp nhận thông tin.
Nhu cầu về việc thông tin của một số bộ phận chưa được đáp ứng đầy đủ là
do nhiều nguyên nhân khác nhau. Một số bộ phận dân cư nằm trong diện “đói
thông tin”, tập trung chủ yếu ở những nơi có địa lí hiểm trở khó khăn cho việc vận
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 12
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
chuyển các ấn phẩm báo chí, lắp đặt đường dây, những vùng có nền kinh tế kém
phát triển, xã hội phức tạp…
Mất cân đối trong hưởng thụ thông tin cần được nghiên cứu ở nhiều khía
cạnh khác nhau trên phương diện công chúng - chủ thể của việc tiếp nhận đối với
các loại thông tin: kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa – giáo dục, khoa học – kỹ
thuật…
Chẳng hạn xét về khách quan, thì sự mất cân đối đó có phải là tất yếu không
(do chưa đáp ứng đủ yếu tố tiền đề cần thiết như đã nói ở trên). Hoặc sự mất cân
đối là do đã đáp ứng đủ yếu tố cần thiết để hưởng thụ một lượng thông tin tương
ứng (trong trường hợp bình thường); nhưng khu vực, quốc gia đó lại không nhận
được lượng thông tin tương xứng (tức là không bình thường). Có thể là do chính
sách của nhà nước khu vực đó (mang đấu ấn giai cấp, dân tộc), hoặc cũng có thể là
do tác động ép buộc của thế lực bên ngoài (chỉ phổ biến loại thông tin này mà cấm
loại thông tin khác)… Đây cũng là một phần của hệ lụy bất bình đẳng trong hưởng
thụ thông tin mà đề tài nghiên cứu đề cập.
Xét về mặt chủ quan, thì sự mất cân đối về hưởng thụ thông tin còn phụ
thuộc vào nhu cầu loại thông tin mà công chúng ở nhóm khu vực, quốc gia đó có
nhu cầu. Chẳng hạn nhóm công chúng ở các nước kém phát triển (như Châu Phi)
thì cần lượng thông tin về y tế, giáo dục, kỹ thuật… hơn là thông tin về thời trang,
điện ảnh, các loại phương tiện kỹ thuật quá hiện đại… như ở các quốc gia, khu vực
phát triển. Sự cân đối trong tiếp cận thông tin, xét cho cùng cũng chỉ là tương đối,
không thể tuyệt đối hoàn toàn.
Vấn đề hậu quả của mất cân đối trong hưởng thụ thông tin cũng nên nhìn
nhận ở cả măt tích cực và hạn chế. Mặt tích cực thể hiện ở chỗ nó cung cấp những
thông tin mà công chúng cần, công chúng muốn chứ không phải tất cả những thông
tin mà thế giới có (nếu như chính nhóm công chúng ở khu vực hoặc quốc gia đó
được đáp ứng loại thông tin mong muốn). Điều này có tác động rất lớn tới việc
thúc đẩy xã hội đó phát triển theo hướng tiến bộ, đặc biệt là kinh tế. Mặt hạn chế là
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 13
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
chính chính sách của từng quốc gia khu vực, của thế lực bên ngoài tác động… nên
công chúng từng quốc gia, khu vực thiếu đi những thông tin cần thiết về thế giới,
có thể làn trì hoãn sự tiến bộ và phát triển của chính họ. Đôi khi chính họ cũng
không ý thức được tầm quan trọng của nó với bản thân, do vậy chưa có nhu cầu
lớn. Vấn đề đặt ra là sự cân đối giữa lượng thông tin họ cần và lượng thông tin họ
được tiếp nhận. Điều này lại chịu sự chi phối rất lớn của những yếu tố nền tảng
(kinh tế, chính trị xã hội, văn hóa – giáo dục, khoa học - kỹ thuật…) đề cập ở trên.
Dựa vào đặc điểm riêng của mình mà từng quốc gia, khu vực sẽ có cách thức giải
quyết vấn đề phù hợp.
Việc mất cân đối trong hưởng thụ thông tin đã làm cho thế giới bị chia mảng
thành những màu sắc đậm nhạt khác nhau. Ở một số bộ phận dân cư có đời sống
cao, mức hưởng thụ thông tin lớn, họ có cuộc sống phát triển đầy đủ, toàn diện cả
về mặt vật chất lẫn tinh thần. Số khác sống dưới mức tối thiểu, chẳng hạn một số
quốc gia ở Châu Phi lại thiếu thốn nghiêm trọng dẫn đến không thể tự cân đối
chính lượng thông tin của mình.
1.1.4. Mối quan hệ giữa bất bình đẳng và mất cân đối trong hưởng thụ thông tin
So sánh một cách tương đối thì, bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin là
do tác động ở bên ngoài lên chủ thể tiếp nhận thông tin (tức là nó mang tính khách
quan, ngoài ý muốn của chủ thể), còn mất cân đối lại nghiêng về phía chủ quan
(chính sách, hay chính chủ thể có mong muốn tiếp nhận loại thông tin như vậy).
Bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin là sự khác biệt về mức độ thông tin
hưởng thụ giữa nước này, khu vực này với nước khác hay khu vực khác (so với
mặt bằng chung) – biểu hiện bằng số liệu cân báo in, số tivi, số máy tính/ 1 đầu
người… còn mất cân đối là sự chênh lệch cơ cấu thành phần các loại thông tin
trong một “ gói” thông tin tương đối hoàn chỉnh.
Bất bình đẳng là sự không công bằng trong việc sở hữu (có) thông tin còn
mất cân đối là sự không đồng đều trong việc sử dụng (dùng) thông tin.
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 14
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Bất bình đẳng và mât cân đối trong việc hưởng thụ thông tin giữa các khu
vực trên thế giới thể hiện sự chênh lệch, không cân bằng, bất hợp lý trong quá trình
tiếp cận thông tin của công chúng giữa các khu vực khác nhau. Có khu vực công
chúng được cung cấp một khối lượng lớn thông tin theo những hình thức đa dạng
khác nhau nhưng bên cạnh đó lại có những khu vực công chúng không được
thường xuyên cập nhật những thông tin mới, các phương thức truyền thông còn hạn
chế tạo nên sự chênh lệch về trình độ dân trí, trình độ nhận thức và hơn nữa chính
là trình độ phát triển của chính các khu vực.
Bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin cũng là 1 trong những nguyên nhân
dẫn đến mất cân đối trong tiếp nhận thông tin. Việc giải quyết vấn đề bất bình đẳng
trong hưởng thụ thông tin khó hơn là việc giải quyết vấn đề mất cân đối trong
hưởng thụ thông tin. Cốt lõi của mọi vấn đề bất bình đẳng hay mất cân đối ở trên
chính là cơ sở hạ tầng (lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất..) và kiến trúc thượng
tầng ( chính trị, tôn giáo, luật pháp…) của chính quốc gia, khu vực đó trong đó cơ
sở hạ tầng đóng vai trò chính yếu.
Để giải quyết tình trạng bất bình đẳng, cần phải điều chỉnh sự mất cân đối
kinh tế giữa các nước cũng như trong nội bộ từng nước. Hiện nay, khoảng 80%
tổng sản phẩm quốc nội của thế giới thuộc về 1 tỷ người sống tại các nước phát
triển, trong khi đó 5 tỷ người sống tại các nước đang phát triển chia sẻ 20% còn lại.
Lo lắng về tiến độ chậm trễ trong việc đạt được các Mục tiêu Thiên niên kỷ
(MDG), tổng thư ký Liên Hiệp Quốc vừa mãn nhiệm Kofi Annan đã nhiều lần thúc
giục các nước giàu thực hiện cam kết của họ về việc chi ít nhất 0,7% tổng thu nhập
quốc dân cho công cuộc phát triển ở các nước nghèo.
Thế kỷ 21 là kỷ nguyên xã hội thông tin trong đó khoa học công nghệ cao
và tri thức con người có vị trí đặc biệt quan trọng. CNTT&TT trở thành lĩnh vực
then chốt trong xã hội thông tin hiện đại và được khẳng định là động lực phát triển
kinh tế - xã hội, thu hẹp khoảng cách số giữa các quốc gia và giữa các vùng miền
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 15
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
trong mỗi quốc gia. Trong bối cảnh toàn cầu hoá, CNTT&TT vừa đem lại cơ hội
tạo ra sự công bằng hợp lý chung cho mọi người nhưng cũng khoét sâu hố ngăn
cách thông tin giữa các nước đang phát triển và phát triển cũng như giữa nông thôn
và thành thị do trình độ khác nhau về phát triển các loại hình ứng CNTT&TT.
1.2.Các nhân tố ảnh hưởng tới vấn đề hưởng thụ thông tin của công chúng
báo chí
Có rất nhiều nhân tố ảnh hưởng tới vấn đề thụ hưởng thông tin của công
chúng báo chí. Trong phạm vi đề tài nghiên cứu, xin trỏ ra một số nhân tố cơ bản,
có ảnh hưởng sâu sắc tới việc hưởng thụ thông tin của công chúng trong bối cảnh
hiện nay: Chính trị, kinh tế, giáo dục, khoa học - kỹ thuật... và xu hướng toàn cầu
hoá.
1.2.1. Tác động của chính trị tới việc thụ hưởng thông tin của công chúng.
Mối liên hệ của chính trị với thông tin – truyền thông cũng đặt ra những vấn
đề trong việc hưởng thụ thông tin của công chúng giữa các khu vực khác nhau trên
thế giới.
Trước hết, hệ thống chính trị là nền tảng để lãnh đạo và điều chỉnh xã hội, vì
thế nó có sức ảnh hưởng đến các lĩnh vực của đời sống, trong đó có sự phát triển,
phân phối thông tin. Tính chất của mỗi nền chính trị, sự lạc hậu, áp đặt… là yếu tố
quan trọng, quyết định sự phát triển – không phát triển của con người.
Lĩnh vực thông tin cũng không nằm ngoài sự ảnh hưởng của chính tri. Đặc
biệt, trong những thập niên gần đây, thế giới bùng nổ về thông tin, kéo theo các
vấn đề kinh tế, xã hội…thì các nền chính trị ra sức quản lí và điều hành thông tin
sao cho thông tin trở thành công cụ lãnh đạo.
Trong vấn đề sự mất cân đối và bất bình đẳng trong việc hưởng thụ thông tin
của công chúng có thể chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng từ chính trị :
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 16
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
- Chính trị mỗi khu vực sẽ bảo vệ cho quyền lợi chế độ và hệ tư tưởng của
mình. Do đó, báo chí hay thông tin nói chung sẽ được chế độ chính trị ở nước đó
áp đặt về hệ tư tưởng. Nơi nào cũng muốn phát triển thông tin theo hướng có lợi
cho lợi ích dân tộc, giai cấp mình. Khi nào trên thế giới còn tồn tại những tư tưởng
về phân chia quyền lực, phân chia thành các nhóm phát triển, thì sự mất cân đối
trong thông tin còn chưa được giải quyết. Nền chính trị nào cũng muốn tạo ra
những thông tin có lợi cho mình.
- Chính trị định hướng sự phát triển của hệ thống thông tin. Đồng hành cùng
điều này có sự cân nhắc trong mối liên hệ với chiến lược phát triển các lĩnh vực
khác.
- Chính trị quyết định quyền tiếp cận thông tin cho công chúng. Những thông
tin nào được phép công bố và những thông tin nào thuộc bí mật quốc gia. Quyền
tiếp cận thông tin cũng là một trong những yếu tố gây nên mất cân đối và bất bình
đẳng thông tin.
- Với những đặc thù về địa lí, văn hóa, phong tục.. chính trị ở các nơi có sự
ảnh hưởng trong nội dung thông tin được xuất bản ra.
- Quyền tự do thông tin hầu như đã dược phổ biến trên toàn thế giới. Chính trị
qui định phạm vi của quyền tự do ấy. Ở Hoa kì, dư luận rất phẫn nộ vì những thông
tin cá nhân không được tôn trọng và bảo mật xứng đáng Chính quyền Mĩ cho phép
mình xâm phạm những thông tin riêng tư của công dân vì lí do an ninh chính trị.
1.2.2. Tác động của nhân tố kinh tế tới vấn đề hưởng thụ thông tin của công
chúng.
Kinh tế có ảnh hưởng, chi phối tới mọi hoạt động của xã hội. Hoạt động tiếp
nhận thông tin của công chúng cũng không nằm ngoài sự chi phối của nó. Ở những
điều kiện kinh tế khác nhau, khả năng tiếp nhận và việc hưởng thụ thông tin của
công chúng cũng khác nhau. Sự chênh lệch về kinh tế dẫn tới mức độ và cơ hội
hưởng thụ thông tin của công chúng cũng không đồng đều.
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 17
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Kinh tế phân chia khu vực công chúng hưởng thụ thông tin
Sự chênh lệch về kinh tế đã tạo ra những khu vực khác nhau trong việc
hưởng thụ thông tin của công chúng. Thứ nhất là khu vực công chúng có nhiều cơ
hội hưởng thụ thông tin do điều kiện kinh tế phát triển cao.
Ở những nước có nền kinh tế phát triển, mức sống cao, các phương tiện
truyền thông cũng phát triền nên công chúng có nhiều cách khác nhau để tiếp cận
với thông tin, cơ hội hưởng thụ thông tin của công chúng ở đây cũng lớn hơn.
Thông tin từ chữ viết (báo in, sách), từ tiếng nói (đài phát thanh, truyền miệng), từ
hình ảnh (truyền hình, điện ảnh), từ Internet, từ hãng thông tấn đều dồi dào và sẵn
có. Công chúng có điều kiện khai thác nguồn thông tin khổng lồ này hầu như ở mọi
nơi, mọi lúc: cơ quan, trường học, tại nhà, quán caffe…
Thứ hai là khu vực công chúng có cơ hội hưởng thụ thông tin còn hạn chế do
điều kiện kinh tế còn kém phát triển.
Những khu vực có nền kinh tế kém phát triển (như các nước ở châu Phi,
một số nước vùng Nam Mỹ…) radio là phương tiện chủ yếu. Chi phí thấp là yếu tố
quan trọng để loại hình truyền thông này chiếm ưu thế ở đây. Báo in, truyền hình
và Internet còn hạn chế, phổ biến hơn ở thành phố và đô thị của những nước này.
Ở khu vực này, công chúng có ít cơ hội hơn trong việc hưởng thụ thông tin.
Có thế lấy Việt Nam làm một ví dụ cho thấy sự phân chia này. Mức độ hưởng thụ
thông tin giữa thành thị và nông thôn qua các phương tiện thông tin đại chúng rất
chênh lệch. Trên 70% dân số sống ở nông thôn nhưng tỷ lệ được hưởng thụ báo chí
ở nông thôn chỉ chiếm 25%. Khu vực công chúng có nhiều cơ hội hưởng thụ thông
tin tập trung ở thành thị.
Kinh tế chi phối cách tiếp nhận thông tin của công chúng
Mọi người đều có nhu cầu tiếp cận với thông tin để nhận thức về bản thân về
cuộc sống và sử dụng thông tin vào những mục đích riêng. Nhưng do điều kiện
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 18
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
kinh tế khác nhau dẫn tới khả năng tiếp nhận thông tin và cách tiếp cận thông tin
cũng khác nhau với mỗi khu vực công chúng.
Với đối tượng công chúng có điều kiện kinh tế ổn định, đầy đủ, họ hướng tới
nhu cầu giải trí nhiều hơn. Những thông tin về kinh tế, chính trị - xã hội luôn được
cập nhật hằng ngày hàng giờ qua tất cả các phương tiện truyền thông, họ quá đầy
đủ về thông tin và chủ động đi tìm những thông tin họ cần. Tức là họ tiếp nhận
thông tin một cách chủ động. Đồng thời khả năng tiếp nhận thông tin và tiêu thụ
thông tin của họ cũng cao hơn do được tiếp xúc với những phương tiện truyền
thông hiện đại một cách thường xuyên.
Ngược lại là khu vực công chúng có ít cơ hội hưởng thụ thông tin. Cuộc
sống khó khăn, những cuộc mưu sinh đã chiếm phần lớn thời gian của họ. Họ cũng
không có nhiều cơ hội lựa chọn cho mình loại hình truyền thông để tiếp cận và tìm
kiếm thông tin. Vì vậy họ tiếp nhận thông tin một cách thụ động, không có định
hướng, mục đích và khả năng tiếp nhận, tiêu thụ thông tin của họ cũng kém hơn so
với khu vực công chúng trên.
1.2.3. Tác động của khoa học kỹ thuật tới vấn đề hưởng thụ thông tin của công
chúng.
Sự phát triển nhanh chóng của khoa học kỹ thuật đã tạo ra những điều kiện
và phương tiện vật chất mở đường cho sự hình thành và phát triển nhanh chóng của
toàn cầu hóa. Cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật mà đặc biệt là công nghệ thông
tin (CNTT) và viễn thông đã tạo điều kiện cho các hoạt động thông tin với tốc độ
nhanh và cường độ mạnh. Xa lộ thông tin siêu cao tốc đang dần trở thành đường
dẫn truyền quan trọng bậc nhất cho sự lan rộng, sâu và nhanh của các quan hệ quốc
tế. Những rào cản về thời gian và khoảng các địa lý dần được khắc phục. Các quốc
gia dân tộc ngày càng gần gũi hơn nhờ sự phát triển của khoa học kỹ thuật. Những
hình ảnh và thông tin được truyền hình trực tiếp về các sự kiện đang diễn ra ở mọi
miền trên trái đất.
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 19
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Các tiến bộ khoa học kỹ thuật có ý nghĩa to lớn về xã hội và kinh tế, khiến
dân chúng có thể tìm kiếm thông tin nằm ngoài cộng đồng họ, kết nối với dân cư
các cộng đồng khác, chia sẻ quan tâm và học hỏi từ những người có kinh nghiệm
và kiến thức.
Một điều không thể phủ nhận là tất cả các nước có nền kinh tế và KHKT
phát triển thì hệ thống truyền thông của họ cũng rất phát triển. Sự phát triển mạnh
mẽ của KHKT tác động trực tiếp đến cung cấp thông tin cũng như nhu cầu thông
tin của công chúng.
Mỹ và Châu Âu là nơi có mặt bằng KHKT phát triển chính điều đó khiến
cho ngành CNTT của họ phát triển như vũ bão.
* Mỹ không chỉ là cường quốc số một về kinh tế, về KHKT, về quân
sự…mà còn là người khổng lồ trong lĩnh vực truyền thông. Trung bình cứ 1 người
dân Mỹ sở hữu tới 2 radio và 1 tivi. Để đáp ứng nhu cầu thông tin của số lượng
máy thu khổng lồ này, nước Mỹ có 1.285 đài truyền hình và hơn 10.000 đài phát
thanh (1994). Đại bộ phận đài phát thanh và truyền hình Mỹ thuộc sở hữu tư nhân.
Một đối thủ không thể xem thường của truyền hình là mạng lưới truyền hình cáp
với 67 triệu thuê bao (1996).
* Trung bình mỗi người Anh ngồi trước màn hình 3 giờ rưỡi để thu nhận
thông tin. Hơn 97% hộ gia đình Anh có tivi màu, 73% có đầu máy video. Nhà nào
cũng có radio và có tới 70% người Anh bắt sóng radio hàng ngày.
Ngành phát thanh, truyền hình phát triển khá mạnh nhờ sự can thiệp của
KHKT. Đài phát thanh và truyền hình Anh (BBC) cung cấp thuê bao duy nhất với
2 kênh truyền hình BBC1, BBC2, 5 đài phát thanh phủ sóng toàn lãnh thổ. Hệ
thống điện tử Anh tăng trưởng với tốc độ chóng mặt về số lượng với 3 kênh truyền
hình tư nhân, 3 đài phát thanh tư nhân phát sóng toàn quốc và khoảng 200 đài khu
vực.
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 20
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
Báo in: 10 tờ báo hàng ngày và 9 tờ báo có phạm vi phát hành trên cả nước
thêm vào đó là khoảng 1400 tờ báo địa phương và 6500 tạp chí định kỳ, tạo nên
diện mạo phong phú cho báo chí Anh. Tiêu thụ số lượng báo không nhỏ này là một
trong những lượng độc giả đông đảo nhất các nước phát triển: 60% người Anh
trưởng thành đọc 1 tờ báo hàng ngày thuộc báo quốc gia, hơn 65% mua báo chủ
nhật. Số lượng độc giả lớn hơn vậy thường xuyên đọc báo địa phương.
* Pháp. Nước Pháp sở hữu 117 tờ báo hàng ngày với 12,7 triệu bản mỗi ngày
hay 216 bản/1000 dân(1996). Tạp chí thì trung bình 1.350 bản/1000 người. Theo
số liệu thống kê 1996 cứ 1000 người dân Pháp thì có 943 radio và 596 tivi, đài phát
thanh: 41 đài AM và 846 đài FM.
* Nhật: đất nước mặt trời mọc, đất nước có nền KHKT phát triển nhất ở
Châu Á cũng là một cường quốc về báo chí, gần 126 triệu người dân Nhật mỗi
ngày tiêu thụ tới 73 triệu bản báo xuất bản hàng ngày của 122 đầu báo khác nhau
(580 bản/1000 dân). Trung bình 1000 người Nhật có 684 tivi và 957 radio.
Các quốc gia có tiềm lực khoa học kỹ thuật mạnh, kéo theo sự phát triển của
truyền thông. Xét trên nhiều khía cạnh, khoa học kỹ thụât không phát triển, truyền
thông cũng không thể phát triển được.
Trong thời đại phát triển mạnh mẽ của CNTT, toàn cầu hóa truyền thông đại
chúng, sự phát triển nhanh chóng của các phương thức, tư duy kỹ thuật đã khiến
cho nhu cầu thông tin ngày càng cao của con người và xã hội.
Những đổi mới trong công nghệ thông tin đã đưa thế giới đến một kỷ nguyên
của các phương tiện truyền thông dân chủ, trong đó con người tiếp cận với tin tức
và thông tin mà không bị giới hạn bởi những rào cản nào. Sự đổi mới này đã làm
xuất hiện các loại phương tiện truyền thông mới, với những phương thức phân phối
mua bán và sử dụng thông tin mới.. Một số dạng truyền thông mới xuất hiện mà
nhờ có sự phát triển như vũ bão của CNTT đem lại trong tiêng Anh dọi là: blogs,
podcast, digital music (âm nhạc kỹ thuật số), digital Djs ( người giới thiệu đĩa hát
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 21
Sự mất cân đối và bất bình đẳng trong hưởng thụ thông tin...
KTS), digital Film making ( làm fim KTS), và cả digital citizens ( những công dân
KTS)
Những chiếc điện thoại thông minh và người sử dụng không chỉ dùng để gọi,
nghe, mà còn có thể nghe nhạc, chơi game, xem video, rồi chiếc máy tính cũng
được nâng đời để có thêm chức năng truyền tin như máy quay, truyền hình trực
tiếp, truyền hình ảnh trực tiếp (Webcam) hay các bản tin tự gửi (newsletter) ngoài
ra những phương tiện đa năng kết hợp với TV, đài, điện thoại đang tạo ra những
giá trị gia tăng vô cùng to lớn và cũng rất tiện ích cho người sử dụng. Sự nhanh
chóng và tiện ích này chính là nhờ sự phát triển của KHKT.
Với công nghệ kỹ thuật số chi phí thấp và việc phát song nhờ vệ tinh đã vượt
qua các biên giới để đưa tin tức với đủ mọi quan điểm trên thế giới. Tính đến cuối
2005, hơn 2 tỷ người, gần 1/3 dân số thế giới đã có điện thoai di động, gần 800
triệu điện thoại di động được bán ra mội năm trên thê giới. Đến năm 2008, ước tính
có khoảng 600 triệu người có thể có ngay lập tức có được thông tin của các sự kiện
nhờ các camera kỹ thuật số tinh vi, trong đó phần nhiêu nhờ tính năng của những
chiếc điện thoại di dộng của họ. Những công cụ này tạo ra một “hệ thống thông tin
toàn cầu” có khả năng chưa từng có để tạo lập, sản xuất, chia sẻ và tham gia vào
những gì diễn ra của cuộc sống. Mạng lưới toàn cầu cho phép con người đưa tin
tức, suy nghĩ, ý tưởng và hình ảnh đi bất cứ đâu, vào bất kỳ thời điểm nào.
Chính sự phát triển của khoa học kỹ thuật, của công nghệ thông tin, mạng
thông tin toàn cầu internet đã giúp con người hy vọng vào sự bình đẳng, cân đối
trong phân phối thông tin và hưởng thụ thông tin của mọi đối tượng công chúng
trên thế giới.
1.2.4. Tác động của giáo dục tới vấn đề hưởng thụ thông tin của công chúng.
Giáo dục và truyền thông đại chúng có mối quan hệ trực tiếp và mật thiết với
nhau. Việc tiếp nhận bất cứ thông tin gì đều phụ thuộc vào trình độ giáo dục của
Nhóm 4 – K50 – Khoa Báo chí và Truyền thông – ĐHKHXH&NV, Hà Nội. 22
