Lịch sử Thăng Long - Hà Nội
Khu vực kinh đô nằm giáp sông Hồng, sông Tô Lịch, sông Kim Ngưu và có chu vi hơn 30 km. Hệ thống thành luỹ, cùng với 3 con sông và các con đê của chúng như là hào bao bọc quanh kinh đô. Kinh đô Thǎng Long gồm có Hoàng Thành được bao quanh bằng bức tường thành, bên trong là hệ thống cung điện và sân điện, Kinh Thành là nơi cư trú của các quan lại, tướng lĩnh, binh lính và nhân dân. Cùng tham khảo tài liệu dưới đây để biết thêm về Thăng Long qua các thời kỳ các bạn nhé!
Lịch sử Thǎng Long - Hà Nội
Khu vực kinh đô nằm giáp sông Hồng, sông Tô Lịch, sông Kim Ngưu và có chu vi hơn 30
km. Hệ thống thành luỹ, cùng với 3 con sông và các con đê của chúng như là hào bao bọc
quanh kinh đô. Kinh đô Thǎng Long gồm có Hoàng Thành được bao quanh bằng bức tường
thành, bên trong là hệ thống cung điện và sân điện, Kinh Thành là nơi cư trú của các quan
lại, tướng lĩnh, binh lính và nhân dân.
Thǎng Long thời Lý (1009 - 1225):
Cuối nǎm 1009, tại Hoa Lư (Ninh Bình) Lý Công Uẩn được lập làm vua, sáng lập vương
triều Lý, nǎm sau ông rời đô ra thành Đại La, đổi tên là Thǎng Long. Trên cơ sở thành Đại
La, Lý Công Uẩn xây dựng một kinh thành mới, về đại thể được giới hạn bằng ba con sông,
phía đông là sông Hồng, phía bắc và phía tây là sông Tô, phía nam là sông Kim Ngưu. Khu
hoàng thành ở gần hồ Tây là nơi có các cung điện hoàng gia và nơi thiết triều, tất cả được
bao bọc bằng một toà thành xây gạch. Phần còn lại là khu dân sự, chia ra làm các phường,
trong đó có phường nông nghiệp, phường thủ công nghiệp và phường thương nghiệp, tách
biệt hoặc đan xen. Cả hai khu (hoàng thành và dân sự) được gọi là kinh thành, bao bọc bởi
toà thành, phát triển từ đê của 3 sông nói trên. Như vậy đê cũng là tường thành, và do đó
sông là hào nước che chở.
Trong khu dân sự có những kiến trúc tôn giáo: Nǎm 1028 đền Đồng Cổ được xây trên bờ
sông Tô, nǎm 1049 chùa Diên Hựu (Một Cột) được xây ở phía tây hoàng thành, nǎm 1057
xây tháp chùa Báo Thiên, nǎm 1070 xây Vǎn Miếu và nhà học cho thái tử sau phát triển
thành Quốc Tử Giám, trung tâm giáo dục đào tạo. Từ điện Giảng Võ trong hoàng thành, nǎm
1170, phát triển thành Xạ Đình (sân bắn) đặt ở phía nam kinh thành...
Như vậy, chỉ trong khoảng trên một trǎm nǎm, sau khi trở thành kinh đô, Thǎng Long đã
được xây dựng trở thành trung tâm chính trị - kinh tế - vǎn hoá lớn nhất và tiêu biểu cho cả
nước. Thành lũy, đê điều, các loại kiến trúc cung điện, chùa chiền, công trình vǎn hoá... tất
cả hoà quyện với thiên nhiên tạo nên dáng vẻ riêng của kinh thành.
Thǎng Long thời Trần (1226 - 1400):
Nhà Lý sau hai thế kỷ cầm quyền đã đến lúc suy thoái. Nhà Trần thay thế, chấm dứt tình
trạng loạn ly, thiết lập lại trật tự chính trị - xã hội. Nền vǎn minh Đại Việt tiếp tục phồn
thịnh. Nhà Trần củng cố lại hoàng thành, xây thêm cung điện. Kinh thành vẫn giữ gianh giới
cũ nhưng đông đúc hơn. Nǎm 1230 hoạch định các đơn vị hành chính, kinh đô chia làm 61
phường. Khu vực này còn tiếp nhận nhiều khách buôn và cư dân nước ngoài đến sinh sống
làm ǎn. Nǎm 1274 có 30 thuyền Trung Quốc xin cư trú, được cho ở tại phường Nhai Tuân
(khu vực Hoè Nhai, Hàng Than ngày nay) lập phố, mở chợ. Ngoài thương nhân người Hoa
có cả người Hồi hột (Ouigour), Chà Và (Java), sư người Hồ (ấn Độ)...
Thǎng Long còn tụ hội nhiều nhà vǎn hoá lớn: Nguyễn Thuyên (Hàn Thuyên) đặt cơ sở
cho sự ra đời của nền vǎn hoá tiếng Việt; Lê Vǎn Hưu, nhà sử học uyên bác; Các ông Vua
anh hùng kiêm thi sĩ tài hoa Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông; Các vị tướng kiêm nhà vǎn,
nhà thơ, nhà ngôn ngữ Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật. Và cũng sáng
ngời thay tấm gương một nhà trí thức mô phạm cương trực, tiết tháo, Chu Vǎn An...
Thǎng Long đời Trần không chỉ có xây dựng và sáng tạo nghệ thuật mà còn phải đánh
giặc và đánh giỏi: trong vòng 30 nǎm (1258 - 1288) ba lần quân Nguyên - Mông sang xâm
lược, ba lần chúng vào được Thǎng Long nhưng đều phải chuốc lấy sự thất bại.
Qua ba lần thử lửa, Thǎng Long vẫn đứng vững, xứng đáng là một đô thành anh hùng.
Thǎng Long dưới Triều Hồ (1400 - 1407):
Kinh đô mới được xây dựng ở tỉnh Thanh Hoá có tên là Tây Đô. Thǎng Long khi đó gọi là
Đông Đô
Đến thời thuộc Minh (1407 - 1428): Đông Đô đổi tên gọi là Đông Quan
Thǎng Long dưới triều Lê (1428 - 1527):
Tháng 4/1428 Lê Lợi từ dinh Bồ Đề chuyển vào thành Đông Đô. Ngày 29 tháng tư ông lên
ngôi Hoàng Đế. Nǎm 1430 đổi Đông Đô thành Đông Kinh, nǎm 1466 đổi gọi là phủ Trung
Đô, Thành cũ vẫn được dùng, có mở thêm về phía Đông. Theo bản đồ vẽ nǎm 1490 thì trong
cùng là một toà thành hình chữ nhật xây gạch đó là Cấm thành, cửa chính là Đoan Môn. Bên
trong có các cung điện mà thâm nghiêm nhất là điện Kính Thiên. Nǎm 1467 có việc làm hai
lan can bằng đá ở thềm điện (có thể đó là hai trong số bốn lan can đá trạm rồng hiện còn ở
trong khu thành cổ).
Thǎng Long thời Mạc - Lê Trung Hưng - Lê Mạt (1527 - 1788):
Nǎm 1527 triều Mạc (1527 - 1592) lên thay nhà Lê. Chính sách được nới rộng, trong thời
gian đầu đã tạo ra được tình trạng xã hội ổn định, công thương nghiệp nǎng động, Phật giáo
và Đạo giáo phục hưng.
Đông Kinh trở lại tên gọi Thǎng Long, vẫn là kinh đô. Chỉ đổi tên huyện Vĩnh Xương
thành Thọ Xương.
Một nét mới trong kiến trúc Thǎng Long là bên cạnh hoàng thành của vua Lê, xuất hiện
phủ chúa Trịnh, cơ quan đầu não đích thực của chính quyền trung ương bấy giờ. Đó là một
toà thành hình chữ nhật mà hai cạnh dài có thể là các đoạn đầu phố Quang Trung và phố Bà
Triệu, hai cạnh ngang là phố Tràng Thi và phố Trần Hưng Đạo.
Hồ Gươm lúc này còn rộng, gồm hai phần là Tả Vọng (khu vực hồ hiện nay) và Hữu
Vọng (ngày nay là khu vực từ Bách Hoá tổng hợp chạy xuống đầu phố Lò Đúc). Hồ rộng
đến mức có thể thao diễn thuỷ chiến nên còn có tên là hồ Thuỷ Quân. Nhiều công trình được
xây quanh hồ và trên hồ: cung Tây Long (chỗ khách sạn Sofitel), cung Khánh Thụy (đền
Ngọc Sơn), đền Bà Kiệu... và Thǎng Long với tư cách một thành thị vẫn có bộ mặt phát triển
của kinh tế hàng hoá và sự mở rộng quan hệ ngoại thương, thế kỷ XVII - XVIII là giai đoạn
hưng thịnh của các thành thị trên qui mô cả nước.
Nhiều thành thị cũ trở nên thịnh vượng và một loạt thành thị thương cảng mới ra đời trong
đó đứng đầu vẫn là Thǎng Long.
Thǎng Long là một trung tâm vǎn hoá lớn. Người Thǎng Long tự hào về nếp sống thanh
lịch với những công trình nghệ thuật và kiến trúc: chùa, đền, đình, am, miếu với những
tượng, hương án, y môn, cửa võng chạm khắc tinh tế, có cả một dòng tranh Tự Tháp (một
làng ven Hồ Gươm), sau đó là dòng tranh Hàng Trống đặc sắc. Tên tuổi những danh nhân
gốc Thǎng Long: Đoàn Thị Điểm, Đặng Trần Côn, Ngô Thì Sĩ, Bùi Huy Bích... và các vị lập
nghiệp ở đây như Lê Quý Đôn, Nguyễn Gia Thiều đã làm cho vǎn hoá Thǎng Long thêm
sáng giá.
Thǎng Long thời Tây Sơn (1788 -1802):
Mùa hè nǎm 1786, quân Tây Sơn tiến ra Đàng Ngoài lật đổ chế độ chúa Trịnh. Ngày
21/7/1786 quân Tây Sơn đã làm chủ Thǎng Long. Nền thống trị của họ Trịnh tồn tại 241
nǎm (1545 - 1786), trong đó có 194 nǎm ở Thǎng Long, bị lật nhào bằng chiến công này.
Phong trào Tây Sơn đã kiểm soát cả nước, xoá bỏ tình trạng chia cắt Đàng Trong- Đàng
Ngoài kéo dài trên hai thế kỷ.
Cuối nǎm 1788 Thǎng Long và đất nước Đại Việt phải đương đầu với một cuộc xâm lược
quy mô lớn của đế chế Mãn Thanh.
Lúc này nhà Thanh đang cường thịnh muốn bành trướng xuống phía nam, đã phái 29 vạn
quân xâm lược Đại Việt. Quân Tây Sơn theo kế của Ngô Thì Nhậm bỏ Thǎng Long rút về
giữ phòng tuyến Tam Điệp-Biện Sơn chờ lệnh Nguyễn Huệ. Ngày 16-12-1788 quân Thanh
vào Thǎng Long.
Tin đó bay về Phú Xuân (Huế), ngày 22-12-1788 Nguyễn Huệ lên ngôi vua lấy hiệu
Quang Trung rồi lập tức lên đường ra Bắc đuổi giặc. Ngày 15-1-1789 tập kết tại Tam Điệp.
Đúng đêm giao thừa tết Kỷ Dậu (25-1-1789) đại quân Tây Sơn vượt Tam Điệp và cuộc tấn
công bắt đầu. Sáng mùng 5 Tết (30/1/1789) cùng một lúc đánh đồn Ngọc Hồi và đồn Đống
Đa. Trưa hôm đó đại thắng, quân Thanh tháo chạy, tướng chỉ huy bỏ rơi cả ấn tín!
Cho đến nay, ở gò Đống Đa hàng nǎm vẫn mở hội để kỷ niệm chiến thắng rực rỡ này.
Quang Trung đóng đô ở Huế, Thǎng Long là thủ phủ của Bắc Thành (Bắc Bộ ngày nay).
Tuy vậy hoàng thành vẫn được chính quyền Tây Sơn tu sửa. Những chính sách khuyến
nông, phát triển công thương của Quang Trung đã tác động đến kinh tế vùng Thǎng Long.
Diện mạo của Kim Liên đẹp và thanh nhã bên hồ Tây như hiện còn là có từ thời Tây Sơn.
Kiệt tác Phú Tụng Tây Hồ của Nguyễn Huy Lượng được viết trong thời này. Nhiều chuông
to, đẹp cũng được đúc vào thời này. Tác phẩm Ai Tư Vãn của bà Ngọc Hân, vǎn thơ của
Phan Huy ích, Ngô Thì Nhậm, Đoàn Nguyên Tuấn... đều mang nhịp đập của một thời Tây
Sơn hào hùng.
Lịch sử Tây Sơn ngắn ngủi nhưng đã để lại những dấu ấn đậm đà trên trang sử Thǎng
Long - Hà Nội.
Thǎng Long - Hà Nội dưới triều Nguyễn (1802 - 1945)
Nǎm 1802 Gia Long lên ngôi, đóng đô ở Phú Xuân, Thǎng Long vẫn là thủ phủ của Bắc
Thành (có 11 trấn). Nǎm 1805, Gia Long ra lệnh phá thành cũ xây trên đó một toà thành mới
mà nay vẫn còn nhận diện: tường bắc giáp phố Phan Đình Phùng; tường tây giáp đường
Hoàng Diệu; tường Nam giáp đường Trần Phú và tường đông là đường Phùng Hưng. Như
vậy thành mới tương đương với Cấm Thành đời Lê.
Nǎm 1831, Minh Mạng cải cách bộ máy hành chính, bỏ các trấn chia cả nước làm 29 tỉnh,
trong đó có tỉnh Hà Nội gồm thành Thǎng Long, huyện Từ Liêm của trấn Tây Sơn và ba phủ
ứng Hoà, Thường Tín, Lý Nhân của trấn Sơn Nam.
Các công trình vǎn hoá và sinh hoạt vǎn hoá cũng có những biến đổi. Quốc Tử Giám dời
vào Huế, Vǎn Miếu thuộc tỉnh Hà Nội quản lý. Trường thi Hương ở chỗ nay là phố Tràng
Thi. Phường Hoè Nhai và sau đó là phố Hàng Giấy là nơi vui chơi giải trí, đàn ca. Một số
cửa ô được xây dựng lại, trong đó có ô Quan Chưởng (1817).
Cửa Ô
Hà Nội với bao nhiêu cửa ô, chúng ta được biết qua bài hát của Vǎn Cao có câu: "Nǎm cửa
ô đón mừng đoàn quân tiến về.........", và cũng chỉ biết hiện nay còn một cửa ô duy nhất còn
lại cái cổng ba cửa như cổng thành.
Theo nhà sử học Biệt Lam Trần Huy Bá trích bản đồ Hà Nội nǎm Minh Mạng 12 (1831) thì
Hà Nội có 16 cửa ô, đặt tên theo làng theo tổng. Mỗi cửa ô thời ấy có lẽ là một chiếc cổng
ngày mở đêm đóng bởi mỗi phường như một làng, khép kín, có cây có rào, có tuần đinh
canh phòng để ngǎn ngừa đạo chích và dè chừng hoả hoạn.
Người Hà Nội từ giữa thế kỷ XX trở đi đã không còn nhiều người biết đến những cửa ô đã
mai một vào thời gian, chìm đi trong quá khứ. Những Tây Luông (sau Nhà hát Lớn) Thuỵ
Chương (đầu Quán Thánh-Thuỵ Khuê) Đông Yên (Hàng Cau-Hàng Bè) Mỹ Lộc (đầu Hàng
Bạc) Trừng Thanh (Hàng Mắm) Phúc Lâm (Hàng Đậu) Thạch Khối (Hàng Than) Yên Tỉnh
(dốc Hàng Than) Nhân Hoà (Hàn Thuyên).... rồi chỉ còn mang máng như những hoài niệm
đẹp, đó là những cửa ô Yên Phụ, Đồng Lầm, Chợ Dừa, Cầu Dền, Đống Mác, Cầu Giấy... và
cửa ô còn lại cái cổng duy nhất: Ô Quan Chưởng.
Ô Đồng Lầm: Chỗ ngã tư Đại Cồ Việt - Kim Liên
Ô Chợ Dừa: Về phía tây, Nơi có cái chợ nhỏ bé từng một thời họp dưới bóng dừa lao xao
bát ngát, dẫn tới Trại Tóc, Trại Nhãn... xuôi sang phía bên kia là con đê La Thành.
Ô Cầu Dền: Phố Huế nối với Bạch Mai
Ô Đông Mác: ở tận cùng phố Lò Đúc, chỗ gặp phố Lương Yên, ngày xưa là một cửa ô. Cửa
ô đó mở ở đúng góc Đông nam của toà thành đất vòng giữa bao quanh khu đông dân cư của
kinh thành Thǎng Long xưa và có nhiều tên gọi khác nhau, tên Đông Mác là tên gọi nôm na
của cửa ô này.
Ô Cầu Giấy:
Ô Quan Chưởng: Ngay cạnh chợ Đồng Xuân, một cửa ô duy nhất còn lại cái cổng ba cửa
như cổng thành, có vọng lầu, bằng gạch vồ nâu đỏ, có cả tấm bia đá của Tổng đốc Hoàng
Diệu cho dựngnǎm 1882 cấm ngặt binh lính quan nha không được sách nhiễu người dân qua
lại đây vào thành. Cổng ô được xây dựng nǎm 1749, hơn hai trǎm nǎm rồi, là chứng nhân
của lịch sử và tấm bia đá kia trǎm nǎm chưa mòn..........
Ô Yên Hoa: Nay là Yên Phụ, ô Yên phụ là nơi mà đào Nhật Tân, quất Nghi Tàm, hoa Tứ
Tống ... phải vượt qua mà vào Hà Nội....
BẢO TỒN DI SẢN KIẾN TRÚC TRONG QUY HOẠCH PHÁT TRIỂN THỦ ĐÔ
