Lễ hội truyền thống việt nam
Đến nay ở Minh Đức, huyện Ứng Hóa, tỉnh Hà Tây người dân vẫn có thói quen gọi con trâu là con nghé cho dù con trâu đó đã làm "cha" làm "mẹ", chân đã bại, răng đã long không thể kéo cày.
- Theo như lời kể của các bậc cho niên: Xa xưa, vùng này là rốn nước đồng chiêm, nghiệp canh nông cả năm chỉ ở một mùa mà vẫ bắp bênh.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1
Muåc luåc
Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå .............................................................................2
Lïî höåi àïìn Ba Xaä....................................................................................2
Vuâng Duyïn haãi Trung Böå .......................................................................5
Lïî höåi chuyïín muâa ................................................................................5
Lïî höåi àua thuyïìn................................................................................17
Höåi Àöí giaân ...........................................................................................23
Lïî höåi àêìm Ö Loan ..............................................................................26
Höåi Dinh Thêìy .....................................................................................29
Vuâng Têy Nguyïn...................................................................................35
Lïî boã maã cuãa ngûúâi Gia Rai Mthur ...................................................35
Lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh.................................................41
Lïî ùn cúm múái ......................................................................................46
Höåi àua voi ...........................................................................................50
Vuâng Nam Böå ..........................................................................................54
Lïî höåi chuâa Baâ .....................................................................................54
Lïî höåi Baâ Chuáa Xûá ..............................................................................63
Lïî höåi Dinh Cö .....................................................................................72
Lïî höåi chuâa Ngoåc Hoaâng .....................................................................76
Höåi chuâa Öng Böín................................................................................79
Lïî Kyâ An úã àònh Chêu Phuá.................................................................83
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 2
Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå
LÏ
ÏÎ Î H
HÖÖIÅ IÅ ÀÏN
Ì B
BAAX
XAAÄ Ä
Àïën nay úã Minh Àûác, huyïån ÛÁng Hoaâ, tónh Haâ Têy ngûúâi dên
vêîn coá thoái quen goåi con trêu laâ con ngheá cho duâ con trêu àoá àaä laâm
"cha" laâm "meå", chên àaä baåi, rùng àaä long khöng thïí keáo caây.
Theo nhû lúâi kïí cuãa caác bêåc cho niïn: Xa xûa, vuâng naây laâ röën
nûúác àöìng chiïm, nghiïåp canh nöng caã nùm chó úã möåt muâa maâ vêîn
bêëp bïnh. Cû dên àoái ngheâo xú xaác trïn àöìng trùæng, nûúác trong. Cho
túái khi coá ngûúâi hoå Maåc, tïn goåi laâ Trêu Trùæng ra daåy dên khoanh
vuâng ngùn nûúác vaâ tröìng caác giöëng luáa thñch ûáng theo tûâng muâa vuå.
Kïët quaã laâ dên àûúåc êëm no, quêìn cû trúã nïn phöìn thõnh vaâ truâ phuá.
Khi öng qua àúâi, nhúá cöng ún êëy, nhên dên trong vuâng quyïn tiïìn,
goáp sûác lêåp àïìn thúâ vaâ tön öng laâm àûác thaânh hoaâng vaâ cuäng tûâ àêëy
ngûúâi dên àõa phûúng coá thoái quen kyå huyá tïn goåi: Trêu.
Àïìn thúâ àûác thaánh Maåc Trêu àùåt úã núi trung têm cuãa nùm thön:
Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång vaâ Thõnh Haå.
Mùåt àïìn nhòn vïì hûúáng àöng, tröng ra mùåt höì sen baát ngaát. Hai bïn
taã hûäu àïìn, bïn laâ chi lûu cuãa doâng söng Nhuïå, bïn laâ àûúâng caái quan
uöën khuác nhû con röìng, con rùæn lûúån quanh. Àïìn coá kïët cêëu mùåt bùçng
theo kiïíu "nöåi cöng ngoaåi quöëc". Tûâ àûúâng lúán ài vaâo qua tam quan laâ
con àûúâng vóa gaåch nghiïng àûa ta àïën sên chêìu. Hai bïn àûúâng,
dûúái boáng cêy cöí thu, coá baây nhiïìu trêu àaá, ngûåa àaá, voi àaá vaâ choá àaá
tröng vûâa uy nghiïm vûâa dên daä. Chñnh àiïån khang trang chia laâm
ba lúáp, nïn thûúâng àûúåc goåi nöm laâ tam cung. Trïn caác vò keâo, chùæn
gioá, àùåc biïåt laâ cûãa voäng àûúåc chaåm tröí tinh vi bùçng nhiïìu hoåa tiïët
nhû: tûá linh, hoa laá, caá vûúåt Vuä Mön... Nöåi cung baây baâi võ àûác thaânh
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 3
hoaâng vaâ nùm baát nhang thúâ cuãa nùm laâng cuâng nhiïìu àöì tïë khñ: taân
loång, baát bûãu, xaâ mêu vaâ kiïåu rûúác...
Hai bïn chñnh àiïån, cuâng tröng ra sên chêìu laâ hai daäy nhaâ nùm
gian, ûáng múái nùm thön duâng laâm núi tiïëp khaách vaâ nhêån lïî trong
möîi kyâ lïî höåi...
Àïìn Ba Xaä tûá muâa baát tiïët hûúng bay. Song nhöån nhõp tûng bûâng
hún caã laâ kyâ lïî höåi thûúâng niïn 12 thaáng 6. Vaâ nhû àaä thaânh lïå, cûá
nùm nùm möåt kyâ múã lïî höåi to. Àïí chuêín bõ cho möîi kyâ lïî höåi, ngûúâi
nùm thön úã Minh Àûác nuöi nùm con ngheá. Trûúác ngaây lïî höåi caác con
ngheá àûúåc dùæt àïën thi. Con naâo vaâo giaãi thò àûúåc choån àïí höm sau múã
höåi giïët thõt tïë thêìn vaâ chia àïìu àïí nùm thön thuå löåc.
Ngaây khai höåi 12 thaáng 6, tûâ saáng súám, laâng thön àaä röån raä, tûng
bûâng. Ngûúâi cuãa nùm thön tröëng giong cúâ múã, kiïåu rûúác àûa thêìn
thaánh thúâ trong baãn haåt thön mònh vïì àïìn dûå höåi. Sau khi caã nùm
thön, anh trûúác em sau àaä tïì tûåu àöng àuã, lïî r ûúác nûúác bùæt àêìu. Vêîn
theo thûá tûå anh trûúác em sau, nùm àoaân rûúác ra cöng Nhuïå laâm lïî
rûúác nûúác. Ài àêìu möîi àoaân rûúác laâ àöåi cúâ. tiïëp sau laâ àöåi nhaåc, àöåi
kiïåu rûúác baát nhang hûúng aán, vaâ kiïåu rûúác chum nûúác. Chum nûúác
àûúåc quêy quanh bùçng vaãi trùæng, miïång phuã vuöng vaãi àoã. Túâi búâ
söng nùm thön, möîi thön duâng nùm chiïëc chaãi ra giûäa loâng söng lêëy
nûúác vïì laâm lïî möåc duåc.
Sau lïî möåc duåc laâ lïî tïë thêìn, lêìn lûúåt nùm thön laâm lïî tïë, tiïëp sau
laâ lïî tïë cuãa caác doâng hoå, caác gia àònh vaâ khaách thêåp phûúng. Trong
khi úã chñnh àïìn long troång diïîn ra lïî tïë, úã ngoaâi höì ngoaâi baäi àïìn,
diïîn ra nhiïìu troâ chúi söi àöång nhû muáa röìng, muáa lên, choåi gaâ, àêëu
vêåt. Söi nöíi vaâ cuöën huát ngûúâi xem hún caã laâ troâ àêåp bõ gaåo vaâ tuám
nûúác. Ngûúâi ta treo nhiïìu bõ gaåo vaâ tuám nûúác lïn möåt giaá treo. Ai àêåp
vaâo bõ gaåo thò àûúåc thûúãng Ai àêåp vaâo tuám nûúác, tuám nûúác vúä ra bùæn
tung toeá vaâo ngûúâi vaâ nhûäng tiïëng cûúâi röå lïn cuãa ngûúâi xem.
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 4
Lïî höåi àïìn Ba Xaä àaä tûâ lêu trúã thaânh lïå cuãa nùm thön: Thõnh
Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång, Thõnh Haå vaâ dên
chuáng thêåp phûúng keáo vïì dûå höåi rêët àöng. Àïí phuåc vuå cho viïåc ùn úã
cuãa khaách thêåp phûúng, nhiïìu ngûúâi àõa phûúng quêìn tuå gêìn àïìn
dûång nhaâ, lêåp quaán thaânh möåt núi buön baán sêìm uêët thúâi xûa. Chñnh
vò leä àoá maâ úã gêìn àïìn Ba Xaä ngaây nay coá möåt àõa danh àûúåc goåi laâ:
Phöë Cöëng Thêìn.
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 5
Vuâng Duyïn haãi Trung Böå
L
LÏÏÎ Î HÖ
ÖIÅ IÅ CH
HUYÏN
ÍN
Í M
MUUA
ÂA
Â
Rica Nûkar (Rija Nûgar - àoåc laâ Richaâ Nûn Cùçn) laâ möåt trong
nhûäng lïî höåi truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm vaâ àûúåc töí chûác vaâo àêìu
nùm. Lïî höåi Rica Nûkar coân laâ möåt trong nhûäng lïî höåi chung cho
ngûúâi Chùm (caã Chùm Baâlamön vaâ Chùm Baâ ni) vaâ mang tñnh khu
vûåc, toaân vuâng.
Ngay caái tïn cuãa lïî höåi àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët röång vaâ
chung cuãa lïî höåi: Nûkar coá nghôa laâ xûá súã, laâ àêët nûúác... Khöng chó
röång vaâ chung, caái tïn Nûkar, qua nghôa mang tñnh àõa lyá, chûâng
naâo cuäng cho thêëy àêy laâ möåt lïî höåi truyïìn thöëng xûa mang tñnh
toaân cöång àöìng cuãa ngûúâi Chùm chûá khöng thïí laâ möåt lïî höåi múái
àûúåc nhêåp vaâo tûâ bïn ngoaâi caách àêy vaâi thïë kyã. Àuáng laâ chûä Rica
coá thïí laâ Chaâ Vaâ hay Java nhû khöng ñt ngûúâi Chùm tin vaâ khöng ñt
nhûäng nhaâ nghiïn cûáu cho laâ nhû vêåy. Coân nhûäng taác giaã tûâ àiïín
Chaâm - Viïåt - Phaáp thò giaãi thñch thuêåt ngûä Rica (àoåc laâ Rijaâ) hay
Raca (àoåc laâ Raja) laâ lïî muáa, giaãi thñch thuêåt ngûä gheáp Rica Nûkar
hay Rica nûkar laâ lïî muáa töëng ön àêìu thaáng giïng Chùm.
Àuáng laâ Rica Nûkar laâ lïî höåi àêìu nùm, laâ lïî töëng ön, laâ lïî höåi
chung cho ngûúâi Chùm thuöåc caã hai àaåo Baâ la mön vaâ Baâni, laâ lïî höåi
coá muáa. Thïë nhûng thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc cuãa lïî höåi naây laâ gò
vaâ nhû thïë naâo thò cho àïën nay chûa möåt nhaâ khoa hoåc naâo àùåt thaânh
vêën àïì vaâ phên tñch vêën àïì cho thêåt sûå khoa hoåc. Caác taác giaã c uöën
"Ngûúâi Chùm úã Thuêån Haãi" vaâ cuöën "Vùn hoaá Chùm" àïìu chó daânh
veãn veån àuáng coá möåt trang àïí giúái thiïåu qua lïî höåi Rica Nûkar cuãa
ngûúâi Chùm. Caác taác giaã cuãa caác cöng trònh kïí trïn àïìu cho rùçng Rica
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 6
Nûkar laâ lïî cêìu xin Thêìn Meå xûá súã vaâ caác võ thêìn linh giuáp cho ngûúâi
Chùm traánh àûúåc nhûäng àiïìu xêëu xa, xui xeão trong nùm cuä nhû öëm
àau, haån haán, sêu bïånh, chuöåt boå phaá hoaåi muâa maâng... cêìu xin
nhûäng àiïìu töët laânh nhû sûác khoeã vaâ sûå bònh yïn cho xoám laâng vaâ
mûa thuêån gioá hoaâ, cêy cöëi töët tûúi.... Àuáng, chûác nùng cuãa Rica
Nûkar coá laâ nhû vêåy, nhûng khaái quaát nhû vêåy thò quaá chung, vaâ
chñnh vò vêåy nïn cuäng chûa thêåt truáng.
Theo nhûäng àiïìu tra àiïìn daä cuãa chuáng töi, Rica Nûkar trûúác
hïët laâ nghi lïî chuyïín muâa vaâ coá yá nghôa trûúác hïët àöëi vúái cöng viïåc
canh taác nöng nghiïåp khaá àùåc trûng cuãa ngûúâi Chùm úã möåt vuâng àêët
cuäng rêët àùåc biïåt trïn àêët nûúác ta. Cuäng theo chuáng töi, Rica Nûkor
laâ saãn phêím cuãa vuâng àêët Ninh Thuêån - Bònh Thuêån vaâ cuãa nhûäng
ngûúâi Chùm söëng vaâ laâm nöng nghiïåp úã àêy.
Mùåc dêìu cuäng nhû nhiïìu vuâng khaác trïn àêët Viïåt Nam laâ cuâng
nùçm trong vuâng khñ hêåu aá chêu gioá muâa, nhûng möåt söë àùåc àiïím cuãa
àõa thïë àaä khiïën cho vuâng Ninh- Bònh Thuêån trúã thaânh vuâng khö haån
nhêët nûúác ta.
Nhòn chung, theo caác nhaâ khoa hoåc, chñnh hïå thöëng gioá muâa naây
àaä êën àõnh hai muâa roä rïåt taåi Viïåt Nam. Tûâ thaáng 10 àïën thaáng 4 laâ
muâa khö, laâ khi aáp suêët trong vuâng höì Baikal lïn cao taåo nïn trung
têm cao aáp vúái nhûäng khöëi khñ laånh lan truyïìn xuöëng miïìn Nam. Àoá
laâ gioá muâa àöng bùæc. Coân tûâ thaáng 5 àïën thaáng 9 laåi laâ muâa mûa vò
vaâo thúâi gian naây úã têy bùæc êën Àöå hònh thaânh möåt trung têm haå aáp
lan dêìn vïì phña àöng. Trung têm naây "huát" khöng khñ tûâ vuâng cao aáp
àaåi dûúng vaâo taåo nïn gioá muâa têy nam úã Viïåt Nam.
Trong khi àoá, lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm thûúâng diïîn ra
vaâo quaäng suöët nûãa sau thaáng 4 hay àêìu thaáng 5, nghôa laâ vaâo luác
giao thúâi chuyïín muâa. Khöng phaãi ngêîu nhiïn thaáng àêìu tiïn cuãa
möåt nùm theo lõch Chùm laåi rúi vaâo nûãa cuöëi thaáng 4 vaâ nûãa àêìu
thaáng 5. Tuy coá nhûäng neát chung vïì hai muâa nhû vêåy, nhûng úã vuâng
àêët quanh Phan Rang vaâ Phan Rñ - àõa baân cû truá chñnh cuãa ngûúâi
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 7
Chùm, tñnh chêët hai muâa coá nhûäng neát nghiïåt ngaä hún nhiïìu so vúái
nhûäng núi khaác úã Viïåt Nam.
Do ba phña bõ nuái non bao boåc, chó coá phña Àöng laâ hûúáng ra
biïín, cho nïn vuä lûúång trung bònh haâng nùm cuãa Phan Rang rêët thêëp
695 mm vaâ chó trong 52 ngaây; trong khi àoá Àaâ Laåt nhêån 1769 mm
trong 168 ngaây, Nha Trang 1356 mm trong 116 ngaây. Do vêåy, theo
tñnh toaán cuãa caác nhaâ khoa hoåc, úã vuâng Phan Rang, thaáng 1, 2, 3, 4 laâ
thúâi gian khö haån hoaân toaân. Trung bònh söë ngaây mûa trong thaáng laâ
1 vaâ vuä lûúång khöng quaá 20 mm. Tiïëp theo mûa gia tùng dêìn vaâo
thaáng 5, 6, 7, 8 vaâ vuä lûúång haâng thaáng chó tûâ 40 àïën 69 mm. Thûåc sûå
mûa nhiïìu laâ vaâo caác thaáng 9, 10, 11 (vuä lûúång trung bònh thaáng trïn
100 mm). Àêy laâ thúâi kyâ chuyïín tiïëp giûäa hai luöìng gioá muâa. Vaâ thúâi
gian naây, do taác àöång cuãa caác thiïn khñ àï vaâ baäo töë úã Àöng Haãi, miïìn
trung Viïåt Nam noái chung vaâ vuâng Phan Rang noái riïng thûúâng coá
mûa, baäo, luåt, löåi.
ÚÃ vuâng àöìng bùçng duyïn haãi Phan Rñ, do möåt söë àùåc àiïím àõa lyá
húi khaác, nïn khñ hêåu coá mïìm hún so vúái úã vuâng Phan Rang. Vò úã
phña nam Phan Rñ, rùång Trûúâng Sún taåo thaânh möåt haânh lang röång
khoaãng 20km, nhûng cao chó tûâ 30 àïën 80m, cho nïn gioá êím coá thïí
vûúåt qua. Àiïìu trïn àaä khiïën cho khñ hêåu Phan Rñ gêìn giöëng àöìng
bùçng miïìn Nam. úã Phan Rñ, muâa mûa bùæt àêìu tûâ thaáng 5 àïën thaáng
10, tûâ thaáng 11 à ïën thaáng 4 laâ muâa khö. Mùåc dêìu vêåy, vuâng Phan Rñ
vêîn laâ vuâng rêët khö haån: vuä lûúång trung bònh haâng nùm laâ 770 mm
trong 70 ngaây; trong nhûäng thaáng muâa mûa vuä lûúång haâng thaáng chó
vaâo khoaãng 100 mm, (vuä lûúång töëi àa úã thaáng 5 vaâ thaáng 10).
Têët caã nhûäng àùåc àiïím khñ hêåu àaä phêìn naâo àûúåc thïí hiïån khaá
roä qua lõch cuãa ngûúâi Chùm. Möåt nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng coá 12
thaáng vaâ thaáng tñnh theo mùåt trùng vaâ nùm tñnh theo vò sao. Khi bùæt
àêìu coá trùng laâ àêìu thaáng vaâ khi tùæt trùng laâ cuöëi thaáng. Möîi thaáng
coá 29 hoùåc 30 ngaây (nhûäng thaáng leã 1, 3, 5, 7, 9, 11 coá àuã 30 ngaây;
nhûäng thaáng chùén 2, 4, 6, 8, 10, 12 chó coá 29 ngaây).
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 8
Coân nùm cuãa ngûúâi Chùm thò tñnh theo Sao Rua (Patû Pingu
Rung) nghôa laâ Sao Pleáiades theo danh tûâ khoa hoåc vaâ Sao Caây (Patic
Lingùl) nghô laâ Sao Baudrier d’Orion theo danh tûâ khoa hoåc. Theo
ngûúâi Chùm, khi Sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån, Sao Thêìn Nöng
(Patû Aco) nghôa laâ Sao Sirinh theo thuêåt ngûä khoa hoåc bùæt àêìu ngöìi
thùèng dêåy vïì phña Bùæc laâ bùæt àêìu muâa mûa, khúãi sûå viïåc caây bûâa vaâ
cuäng laâ bùæt àêìu cuãa möåt nùm.
Ngûúâi Chùm tin rùçng bao giúâ Sao Rua cuäng phaãi núã vaâo cuöëi
thaáng hai lõch Chùm vaâ caác öng thaây bao giúâ cuäng phaãi tñnh sao cho
khi Sao Rua núã phaãi àuáng vaâo cuöëi thaáng hai. Búãi vêåy, nùm naâo maâ
àïën cuöëi thaáng möåt röìi maâ Sao Rua haäy coân cao, nghôa laâ khöng thïí
núã kõp vaâo cuöëi thaáng hai thò caác öng thaây goåi luön thaáng möåt êëy laâ
thaáng múái vaâ coi nhû möåt thaáng thûâa cuãa nùm trûúác. Nïëu trûúâng húåp
trúâi u aám... maâ khöng xem àûúåc Sao Rua thò caác thaây xem Sao Caây
(núã sau Sao Rua möåt thaáng) àïí tñnh nùm. Vaâ, theo kinh nghiïåm cuãa
ngûúâi Chùm, chó sau khi Sao Rua núã th ò múái bùæt àêìu mûa. Vaâ khi Sao
Rua núã ra thò ngûúâi Chùm tin rùçng, seä coá nhûäng tia lûãa hay "tiïm
lûãa" - theo caách goåi cuãa ngûúâi Chùm - noáng - laâm chïët hoa maâu.
Nhòn sang caác dên töåc khaác cuâng chõu aãnh hûúãng cuãa vùn hoaá
êën Àöå thúâi xûa nhû ngûúâi Chùm, chuáng ta seä gùåp möåt bûác tranh vïì lïî
nùm múái rêët gêìn nhau vïì thúâi gian tiïën haânh lïî höåi, muåc àñch vaâ tñnh
chêët cuãa lïî höåi.
Ngaây tïët nùm múái cöí truyïìn cuãa ngûúâi Thaái úã Thaái Lan goåi laâ
Sööíng Kran vaâ thûúâng rúi vaâo giûäa thaáng Tû dûúng lõch (thaáng giïng
lõch Thaái xûa), nghôa laâ vaâo thaáng noáng nhêët trong nùm vaâ cuäng laâ
vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö trûúác khi coá nhûäng trêån mûa àêìu
kyâ cuãa gioá muâa keáo àïën. Vaâ tïët nùm múái Sööíng Kran cuãa ngûúâi Thaái
laâ nhûäng lïî cêìu vaâ àoán mûa xuöëng àïí bùæt àêìu möåt nùm laâm ùn múái.
Cuäng àoán tïët nùm múái vaâo khoaãng giûäa thaáng Tû dûúng lõch
nhû ngûúâi Thaái úã Thaái lan, ngûúâi Laâo úã Laâo coân goåi tïët nùm múái (Bun
pi maây) cuãa mònh laâ höåi teá nûúác (Bun huúát nêåm).
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 9
ÚÃ Cùmpuchia, tïët vaâo nùm múái (Chon chnam thmay) khöng
khaác gò nhiïìu so vúái tïët cuãa ngûúâi Thaái vaâ ngûúâi Laâo, nghôa laâ cuäng
vaâo thaáng 4 hoùåc thaáng 5 dûúng lõch, thúâi gian chuyïín muâa tûâ muâa
khö sang muâa mûa vaâ cuäng nhùçm muåc àñch cêìu mûa qua nhûäng tuåc
teá nûúác tùæm tûúång Phêåt...
Tïët nùm múái cuãa ngûúâi Miïën úã Myanma mang tïn võ thêìn (naát)
töëi cao Thagyarmin. Nguöìn göëc cuãa caái tïn àûúåc truyïìn thuyïët cuãa
ngûúâi Miïën truyïìn tuång trong nhûäng cêu chuyïån huyïìn thoaåi àaåi àïí
vúái nöåi dung nhû sau: "Xûa kia, caã mùåt àêët khöng hïì coá sûå söëng vaâ
àùæm chòm trong boáng töëi. Thêëy tònh caãnh nhû vêåy Chuáa tïí cuãa caác
thêìn laâ Thagyarmin beân ra lïånh cho mùåt trùng vaâ mùåt trúâi chiïëu
saáng mùåt àêët. Röìi thêìn taåo ra moåi vêåt. Khi mùåt àêët àaä coá cuöåc söëng
yïn öín röìi, thêìn vïì trúâi. Luác chia tay, võ thêìn töëi cao hûáa laâ haâng nùm
seä trúã laåi mùåt àêët vúái con ngûúâi vaâo dõp nùm m úái. Búãi vêåy, ngûúâi dên
lêëy tïn thêìn goåi ngaây tïët cuãa mònh". Mùåc dêìu caái tïn coá veã khöng gùæn
gò lùæm vúái tñnh chêët cuãa lïî höåi, nhûng Thagyarmin cuãa ngûúâi Miïën
bao giúâ cuäng laâ lïî tïët cuãa teá nûúác cêìu mûa vaâ bao giúâ cuäng rúi vaâo
nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö (vaâo möåt ngaây naâo àoá trong thaáng Tû
dûúng lõch).
Theo chuáng töi, coá leä cuäng khöng cêìn dêîn thïm vïì nhûäng ngaây
höåi nùm múái chuyïín muâa cuãa caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ nûäa vò
chó qua möåt söë nhûäng gò maâ chuáng töi vûâa dêîn1 cuäng chûâng naâo thêëy
Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm cuäng laâ lïî höåi nùm múái chuyïín muâa nhû
nhûäng lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác nhau úã khu vûåc Àöng
Nam AÁ.
Maâ khöng chó úã caác dên töåc Àöng Nam AÁ, úã ngûúâi ÊËn Àöå cuäng coá
möåt lïî höåi chuyïín muâa tûng bûâng maâu sùæc vaâ ûúát àêîm nûúác - tïët
Höli. Àöëi vúái ngûúâi ÊËn, tïët Höli laâ bùæt àêìu muâa xuên, nghôa laâ bùæt
àêìu coá mûa vaâ cuäng àûúåc diïîn ra haâng nùm vaâo thaáng 3 hoùåc thaáng 4
dûúng lõch. Möåt sûå truâng húåp hay coá sûå taác àöång cuãa ÊËn Àöå túái khu
vûåc Àöng Nam AÁ? Theo chuáng töi nghô, chùæc laâ do caã hai.
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 10
Àuáng laâ ngûúâi Chùm xûa cuäng nhû caác dên töåc khaác úã Àöng
Nam AÁ àaä tiïëp nhêån vaâ sûã duång hïå thöëng lõch Saka cuãa ÊËn Àöå. Cuäng
nhû ngûúâi êën, ngûúâi Chùm ào thaáng bùçng thaáng trùng êm lõch vaâ ào
nùm laåi bùçng nùm tñnh theo nùm mùåt trúâi (dûúng lõch). Möîi nùm cuãa
ngûúâi Chùm cuäng àûúåc chia ra laâm 12 thaáng. Nhûng, àiïìu lyá thuá laâ,
10 thaáng àêìu cuãa lõch Chùm àûúåc goåi theo söë thûá tûå laâ thaáng 1, thaáng
2... cho àïën thaáng 10 (pilantha, pilan twa, pilan klow, pilan paã, pilan
limû, pilan nùm, pilan touch, pilan talipùn, pilon, thelipùn vaâ pilan
tha pluh). Hai thaáng cuöëi cuâng cuãa nùm khöng phaãi laâ söë thûá tûå 11
vaâ 12 maâ laâ 2 tûâ maâ ngûúâi Chùm hiïån nay cuäng khöng hiïíu nghôa:
pilan puyh (àoåc laâ bilan puái) vaâ pilan nok (àoåc laâ bilan nok).
Theo chuáng töi, hai tïn cuãa thaáng 11 vaâ 12 cuãa lõch Chùm laâ hai
tïn cuãa hai thaáng cuãa nùm laâ pausha vaâ nokha. Hiïån tûúång duâng tïn
2 thaáng cuãa lõch ÊËn Àöå vaâo lõch riïng cuãa dên töåc mònh khöng chó coá úã
ngûúâi Chùm maâ coân coá úã caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vñ duå, trong
lõch truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Bali (dên töåc duy nhêët úã Inàönïxia coân
giûä laåi truyïìn thöëng cuãa ÊËn Àöå giaáo), hai thaáng cuöëi nùm lêëy tïn cuãa
lõch ÊËn Àöå laâ Diesta vaâ Saàa.
Coá thïí thêëy trong lõch cuãa ngûúâi Chùm nhûäng yïëu töë êën Àöå
khaác. Vñ duå 12 con giaáp cuãa lõch Chùm laâ tiïëp thu cuãa ÊËn Àöå. Mûúâi
hai nùm cuãa lõch Chùm coá tïn laâ: 1) Thùn takech (nùm con chuöåt); 2)
Thùn kapaw (nùm con trêu); 3) Thùn rimong (nùm con höí); 4) Thùn
tapay (nùm con thoã); 5) Thùn Inû kiray (nùm con röìng); 6) Thùn Ula
(nùm con rùæn); 7) Thùn Atheh (nùm con ngûåa); 8) Thùn pape (nùm
con dï); 9) Thùn kra (nùm con khó); 10) Thùn Mûnu (nùm con gaâ); 11)
Thùn athow (nùm con choá) vaâ 12) Thùn papy (nùm con lúån). Khöng
chó caách tñnh nùm maâ caã caác tïn thaáng cuãa lõch Chùm xûa nûäa cuäng
mang caác tïn ÊËn Àöå.
Àoåc caác bia kyá cöí Chùmpa, chuáng ta coá thïí tòm thêëy nhiïìu taâi
liïåu vïì lõch cöí cuãa ngûúâi Chùm. Vñ duå, trong têëm bia cuãa
Indravarman III coá niïn àaåi 840 Saka (918 DL) úã Thaáp Baâ (Nha
Trang) coá doâng: "Vaâo nùm Saka biïíu hiïån bùçng Vyoma-amburasi-
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 11
ianu (tûác nùm 840 Coka) vaâo ngaây chuã nhêåt, ngaây 12 nûãa töëi cuãa Suci
(thaáng Jyaistha hoùåc Asaâdha), àûác vua àuác pho tûúång vaâng nûä thêìn
Bhagavati" . Röìi thò caách tñnh möåt tuêìn 7 ngaây vaâ biïíu tûúång möîi
ngaây cuãa lõch Chùm cuäng theo kiïíu cuãa lõch ÊËn Àöå cöí.
Caác ngaây trong tuêìn cuãa lõch Chùm: ngaây chuã nhêåt biïíu tûúång
mùåt trúâi (Adit - tûâ chûä Rivit cuãa êën Àöå), ngaây thûá hai - mùåt trùng
(Thöm - tûâ chûä Söma), ngaây thûá ba - sao Hoaã (Angor- tûâ chûä Mangal),
ngaây thûá tû - sao Thuyã (Buát - Tûâ chûä Bud), ngaây thûá nùm -sao Möåc
(Jip - tûâ chûä Bruha), ngaây thûá saáu - sao Kim (Suk - tûâ chûä Sukra) vaâ
ngaây thûá baãy - sao Thöí (Tha - tûâ chûä Sami) 2.
Àuáng laâ, nïëu cûá àoåc trong caác bia kyá cöí thò ta chó thêëy caác tïn
goåi vaâ caác caách tñnh lõch cuãa ngûúâi Chùm xûa theo kiïíu cuãa ÊËn Àöå.
Vaâ, chùæc chùæn àoá laâ thaánh lõch hay lõch tön giaáo cuãa ngûúâi Chùm xûa,
chûá lõch phaáp cuãa ngûúâi dên maâ nhêët laâ cuãa ngûúâi Chùm hiïån nay thò
khöng hoaân toaân giöëng lõch ÊËn Àöå. Chó cêìn qua caác tïn goåi cuãa caác
thaáng maâ chuáng töi àaä dêîn úã trïn, chuáng ta àaä thêëy trong lõch Chùm
(àuáng hún laâ nùm lõch cuãa ngûúâi Chùm) chó coá 10 thaáng. Khöng phaãi
ngêîu nhiïn maâ hai thaáng cuöëi nùm cuãa lõch Chùm laåi mang hai caái
tïn ÊËn Àöå. Theo suy nghô cuãa chuáng töi, hai thaáng cuöëi nùm cuãa
ngûúâi Chùm chñnh laâ hai thaáng khöng tïn hay hai thaáng nghó rêët àùåc
trûng cho nùm lõch truyïìn thöëng cuãa nhiïìu dên töåc baãn xûá úã Têy
Nguyïn Viïåt Nam vaâ Àöng Nam AÁ.
ÚÃ Têy Nguyïn Viïåt Nam, lõch cuãa möåt söë dên töåc chó coá 10
thaáng vaâ caác thaáng àïìu gùæn vúái cöng viïåc saãn xuêët. Vñ duå nùm cuãa
ngûúâi Giarai göìm caác thaáng: thaáng 1 (búlan Sa) vaâ thaáng 2 (búlan
Àoa) laâ caác thaáng phaát haå cêy laâm rêîy; thaáng 3 (búlan Khêu) vaâ
thaáng 4 (búlan pù) laâ caác thaáng gieo xaå luáa; thaáng 5 (búlan Rúma) vaâ
thaáng 6 (búlan Nùm) laâ nhûäng thaáng laâm coã luáa thaáng 7 (búlan Juh)
vaâ thaáng 8 (búlan Pùn) laâ thaáng àuöíi chim luáa súám vaâ thaáng gùåt luáa
súám; thaáng 9 (búlan doa rúpùn)vaâ thaáng 10 (búlan pluh) laâ nhûäng
thaáng gùåt luáa trïn rêîy, hai thaáng cuöëi khöng tïn àûúåc goåi laâ thaáng
nghó ngúi (búlan ning nöng). Caã tïn goåi vaâ lõch tiïët trúâi vaâ cêy tröìng
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 12
giûäa lõch cuãa ngûúâi Chùm vaâ cuãa ngûúâi Giarai coá sûå tûúng àöìng kyâ laå.
Vaâ sûå tûúng àöìng naây chó coá thïí lyá giaãi bùçng sûå tûúng àöìng vïì nguöìn
göëc chûá khöng thïí bùçng sûå aãnh hûúãng qua laåi.
Khöng chó úã caách tñnh vaâ àùåt tïn thaáng maâ ngay caã úã caách chia
nùm ra caác muâa úã lõch Chùm cuäng khaác lõch úã êën Àöå vaâ gùæn chùåt vúái
tiïët trúâi cuäng nhû cöng viïåc nhaâ nöng taåi xûá súã maâ ngûúâi Chùm sinh
söëng. Trong lõch phaáp cuãa êën Àöå, mûúâi hai thaáng àûúåc chia laâm saáu
muâa (möîi muâa chó keáo daâi hai thaáng): muâa xuên (vasanta), muâa haå
(giusma), muâa mûa (varsa), muâa thu (sharat), muâa àöng (hemanta)
vaâ muâa laånh (sisira)1. Trong khi àoá, lõch cuãa ngûúâi Chùm laåi chó coá ba
muâa: Pùl kabo (muâa coá tiïëng sêëm àêìu tiïn rïìn buöíi àêìu nùm), tûâ
thaáng möåt àïën hïët thaáng tû Chùm (tûác tûâ thaáng 4 vaâ 5 àïën thaáng 7
vaâ 8 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gieo haåt; 2) Pùl halim hacan (muâa mûa
gioá) tûâ thaáng nùm àïën hïët thaáng chñn Chùm (tûâ thaáng 8 vaâ 9 àïën
thaáng 12 vaâ thaáng 1 dûúng lõch) vaâ laâ muâa nûúác lúán vò luác naây nûúác luä
tûâ trïn vuâng nuái chaãy xuöëng nhiïìu; vaâ 3) Pùl pinh- piang (muâa noáng
nûåc, muâa trú truåi) tûâ thaáng mûúâi àïën hïët thaáng mûúâi hai (tûác tûâ
thaáng 1 vaâ 2 àïën thaáng 3 vaâ 4 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gùåt haái àaä xong,
ruöång àêët con trú göëc raå; trúâi noáng, cêy coã khöng moåc nöíi thêåm chñ bõ
chaáy xeám ài; vò thïë muâa naây coân àûúåc goåi laâ muâa nùæng.
Nhû vêåy laâ, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî höåi cuãa thaáng
àêìu nùm, cuãa nhûäng ngaây àêìu cuãa thaáng àêìu nùm. Vaâ, theo chuáng
töi, Rica Nûkar, xeát vïì thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc laâ lïî höåi nùm
múái cuãa cû dên laâm nöng nghiïåp, nghôa laâ lïî höåi àïí chuêín bõ àoán vaâ
bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Ngay tïn goåi cuãa muâa àêìu tiïn cuãa
nùm: "Muâa coá tiïëng sêëm àêìu nùm" àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët
nöng lõch cuãa lïî Rica Nûkar. Vaâ, sau lïî àêìu nùm naây ngûúâi Chùm bùæt
àêìu bùæt tay vaâo gieo tröìng.
Theo àiïìu tra cuãa caác nhaâ khoa hoåc vaâ cuãa caã baãn thên chuáng
töi, úã nhûäng núi coá ruöång hai vuå, vuå àêìu thûúâng gieo cêëy vaâo khoaãng
thaáng 2, thaáng 3 lõch Chùm (thaáng 5 vaâ 6 dûúng lõch), nghôa laâ sau
khi sao Rua xuêët hiïån möåt thúâi gian. Vaâ, nhû chuáng töi àaä trònh baây
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 13
úã trïn, Sao Rua xuêët hiïån vaâo dõp àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm vaâ ngûúâi
Chùm dûåa vaâo sûå xuêët hiïån cuãa sao Rua àïí àiïìu chónh lõch cuãa mònh.
Sau lïî höåi Rica Nûkar, khùæp núi, khùæp chöën trong vuâng cû truá cuãa
ngûúâi Chùm, àêët trúâi, thiïn nhiïn vaâ con ngûúâi nhû söi àöång lïn àïí
vaâo vuå laâm ùn, nhû nhûäng cêu ca dao cuãa ngûúâi Chùm mö taã:
"Muâa caây rùæn rïët àêìy àaân
Àïën khi gùåt luáa, hoå haâng rêët àöng"
hoùåc:
"Taåo xe lêåp chuöìng nuöi true
Voác to, sûác maånh àïí sau cêåy nhúâ
Veát mûúng, ngùn àêåp, àùæp búâ
Xuyïn rûâng bùng nuái cho nhúâ àöìng têm"
hay:
"Chúâ cho nûúác luä, mûa dêìm
Ruöång caây gieo luáa, àêët bêìn tröìng khoai
Tröìng caâ, tröìng mûúáp, bñ ngö
Taåm loâng vûäng daå, àúåi chúâ luáa khoai".
Vaâ, àiïìu lyá thuá nûäa laâ, trûúác lïî Rica Nûkar ñt ngaây, vaâo ngaây
thûá ba tuêìn àêìu tiïn cuãa thaáng giïng lõch Chùm (lïî Rica Nûkar
thûúâng vaâo ngaây thûá nùm, thûá saáu tuêìn àêìu) haâng nùm, ngûúâi Chùm
laâm lïî Púh bùng yang (lïî khai mûúng àùæp àêåp) àïí xin thêìn linh
chûáng giaám cho cöng viïåc àöìng aáng trong nùm múái. Lïî naây àûúåc cuáng
úã caác thaáp hoùåc caác àïìn thúâ.
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 14
Muåc àñch cuãa Púh bùng Yang laâ xin thêìn linh cho pheáp dên laâng
àûúåc khai kïnh àùæp àêåp, chuêín bõ cho vuå saãn xuêët múái vaâ cêìu xin cho
mûa gioá thuêån hoaâ, cêy cöëi muâa maâng tûúi töët. Tñnh chêët nöng
nghiïåp cuãa Púh bùng Yang coá thïí àûúåc minh hoaå bùçng möåt söë chi tiïët
cuãa nghi lïî naây taåi lùng thúâ nûä thêìn Pö Nûkar (Pö Nûgar) thön Hûäu
Àûác, xaä Phûúác Hiïëu, huyïån Ninh Phûúác, tónh Ninh Thuêån. Nghi lïî do
öng Hamua Ia (ngûúâi chuyïn laâm lïî nghi gùæn vúái nöng nghiïåp) tiïën
haânh.
Lïî vêåt dêng caác thêìn linh göìm coá möåt con dï, nùm mêm cúm,
möåt khay trêìu rûúåu vaâ vêåt thiïng hay àöì thúâ cuãa lùng- cêy noä nûúâng
laâm bùçng göî trêìm. Trong khi laâm lïî, öng thaây Hamua Ia nhaãy muáa,
nhuán nhaãy vúái cêy noä nûúâng thïí hiïån quan hïå tñnh giao - haânh àöång
mang tñnh phöìn thûåc vúái yá nghôa taåo ra moåi sûå söëng.
Sau lïî Rica Nûkar (Rija Nûgar), thúâi tiïët bùæt àêìu chuyïín: àaä
bùæt àêìu voång lïn tiïëng sêëm àêìu nùm vaâ àaä bùæt àêìu laác àaác coá nhûäng
trêån mûa nhoã. Nhûäng trêån mûa àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm úã vuâng
Ninh - Bònh Thuêån coá yá nghôa gêìn giöëng nhû nhûäng trêån "mûa thaáng
Ba laâ hoa àêët" cuãa ngûúâi Viïåt úã caác tónh miïìn Bùæc. Thïë nhûng moåi
àiïìu khúãi àêìu cuãa sûå chuyïín muâa vúái caái möëc cuöëi cuâng laâ sao Rua
hay Tua Rua xuêët hiïån coân keáo daâi cho àïën khi ngöi sao naây núã xong.
Vaâ khi sao Rua núã xong thò muâa mûa thûåc sûå múái àïën chûá coân trong
khi sao naây núã thò cuäng gêìn nhû cêu tuåc ngûä cuãa ngûúâi Viïåt "Tua Rua
moåc: vaâng cêy, heáo laá; Tua Rua lùn: chïët caá, chïët töm". Thöng thûúâng,
sao Rua xuêët hiïån vaâo trong thaáng Tû lõch Chùm. Vaâ, àïí àoán muâa
mûa, vaâo thûúång tuêìn thaáng Tû (lõch Chùm), ngûúâi Chùm töí chûác
möåt nghi lïî nöng nghiïåp lúán: Yör Yang nghôa laâ lïî cêìu àaão.
Súã dô ngûúâi Chùm laâm lïî Yör Yang vaâo àêìu thaáng tû vò hoå tin
rùçng vaâo quaäng thúâi gian naây caác sao Tua Rua, sao Caây vaâ sao Thêìn
Nöng àaä "núã" hïët vaâ tûâ thúâi àiïím naây trúã ài coá thïí cêìy cêëy àûúåc röìi.
Vaâ, nghi lïî cêìu mûa naây àûúåc töí chûác taåi böën àõa àiïím laâ thaáp Pö
Ramï, àïìn thúâ Pö Inû Nûkar, thaáp Pö Klong Kirai vaâ thaáp Pö Dêìm
vaâo hai ngaây gêìn cuöëi cuãa thûúång tuêìn trùng thaáng 4, keáo daâi tûâ
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 15
khoaãng 7 giúâ töëi höm trûúác àïën 2 giúâ chiïìu ngaây höm sau. Chuã lïî úã
möîi àõa àiïím trïn laâ möåt võ caã sû (pö sah) cuâng vúái sûå tham gia cuãa
thêìy Coke (Ön kadhar), öng tûâ (Chamnûmey), öng boáng (Ön Ing), vaâ
boáng (Muk Pajau)...
Nhû nhiïìu nghi lïî àûúåc töí chûác taåi caác àïìn thaáp, lïî Yör Yang
bao giúâ cuäng bùæt àêìu bùçng nghi lïî múã cûãa caác àïìn thaáp röìi àïën lïî têíy
uïë khu vûåc àïìn thaáp vaâ sau àêëy laâ dêng àöì cuáng göìm hûúng, hoa,
cam, rûúåu, cheâ, xöi, traái cêy... Chó sau khi laâm xong ba lïî thûác ñt
nhiïìu mang tñnh hònh thûác chung múái àïën nghi lïî àùåc trûng vaâ cuäng
laâ nghi lïî quan troång nhêët cuãa Yör Yang: lïî Pö Yang Apui (tïë thêìn
lûãa) taåi Thang chuh Yang Apui (nhaâ cuãa thêìn lûãa). Chuã trò lïî naây
cuäng vêîn laâ öng caã sû (Pö sah). Öng àoåc nhûäng lúâi kinh mang tñnh
chêët phuâ chuá tûâ cuöën saách bùçng laá buön röìi muáa bùçng caác àaåo cuå cêìm
tay nhû chiïëc voâng, caái êëm àöìng vaâ thanh göî chaåm khùæc thaânh hònh
chiïëc thuyïìn röìng.
Nhûäng lïî vêåt dêng lïn thêìn lûãa, ngoaâi caác àöì ùn thûác uöëng, coân
coá möåt boá cuãi vaâ möåt boá coã tranh. Trong khi thêìy caã sû khêën tïë, muáa
thò thêìy Kadhor têëu haát thaánh ca, coân moåi ngûúâi thò dêng lïî vêåt khêën
vaái cêìu xin. Àïí tiïën haânh nghi lïî, ngûúâi ta àöët lûãa taåi thaáp lûãa (núi coá
kiïën truác naây) hay úã khu àöng bùæc cuãa àïìn hoùåc thaáp (núi khöng coá
thaáp lûãa). Ngûúâi Chùm quan niïåm rùçng, àöët lûãa àïí cho khoái bay lïn
taåo thaânh mêy thaânh mûa.
Sau lïî cuáng tïë thêìn lûãa, úã möåt söë núi, nhû taåi àïìn thúâ Pö Inû
Nûkar úã Hûäu Àûác, öng thêìy Hmu Ia (thaây cuáng úã caác lïî thûác nöng
nghiïåp) laâm lïî haå àiïìn. Öng thaây cuáng Nuk doa olùk (baâ dêng rûúåu)
àûa möåt àöi trêu ra ruöång. Taåi ruöång, öng Hmu Ia caây ba àûúâng
tûúång trûng, sau àoá baâ Muk doa olùk àûa cho öng möåt ñt haåt giöëng àïí
öng gieo tûúång trûng.
Nhû vêåy laâ qua phên tñch lõch phaáp, lõch cêy tröìng cuäng nhû
tñnh chêët cuãa lïî höåi trong bûác tranh lïî höåi chung cuãa caác dên töåc Viïåt
Nam vaâ Àöng Nam aá, chuáng töi nhêån thêëy lïî höåi Rica Nûkar1 (Rija
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 16
Nûgor) cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî tïët àêìu nùm àaánh dêëu sûå chuyïín muâa.
Cuäng nhû lïî tïët cuãa ngûúâi Viïåt vaâ nùm múái cuãa ngûúâi Thaái, ngûúâi
Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Mianma úã Àöng Nam aá, Rica Nûkar cuãa
ngûúâi Chùm khöng phaãi chó laâ lïî höåi àêìu nùm thöng thûúâng maâ laâ lïî
höåi àêìu nùm theo nöng lõch gùæn vúái quaá trònh saãn xuêët nöng nghiïåp.
Rica Nûkar vûâa laâ tiïîn nùm cuä ài, àoán nùm múái túái vaâ chuã yïëu
vûâa laâ töëng tiïîn muâa khö noáng ài àoán muâa mûa túái àïí bùæt tay vaâo
cöng viïåc laâm ùn múái hay àïí bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Tñnh chêët
nöng nghiïåp thêåt roä trong lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Thïë
nhûng, caách töëng tiïîn muâa khö noáng vaâ àoán muâa mûa túái cuãa ngûúâi
Chùm úã Rica Nûkar vûâa coá nhûäng yïëu töë rêët chung cho lïî höåi nùm
múái cuãa nhiïìu dên töåc úã Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá vûâa coá nhûäng sùæc
thaái rêët riïng cuãa ngûúâi Chùm.
Nïëu nhû ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Thaái, ngûúâi Mianma
khao khaát mong àúåi mûa túái bùçng lïî teá nûúác vaâo nhûäng ngaây àêìu
nùm múái, thò ngûúâi Chùm laåi coá kiïíu àoán mûa bùçng nghi thûác maâ caác
nhaâ khoa hoåc goåi laâ hònh thûác ma thuêåt ngûúåc nghôa laâ laâm möåt àiïìu
ngûúåc vúái caái mònh àang chúâ àúåi. Thay vò phaãi teá nûúác vaâo nhau àïí
cêìu mûa nhû úã lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác cuãa Àöng Nam
aá, ngûúâi Chùm laåi laâm nhûäng lïî thûác töëng tiïîn moåi sûå khöng töët laânh
cuãa nùm cuä ài, dêåp tùæt ài nhûäng cún noáng khö cuãa muâa khö ài àïí doån
àûúâng cho nhûäng cún mûa túái.
Cuäng laâ àoán muâa mûa túái àïí laâm ùn, ngûúâi Chùm àoán theo kiïíu
khaá riïng biïåt vaâ ñt nhiïìu húi laå. Thïë nhûng, ai àaä tûâng söëng hay àïën
vuâng àêët Ninh Thuêån -Bònh Thuêån vuâng khö haån nhêët nûúác ta, thò
múái thêëy ngûúâi Chùm khaát khao coá mûa nhû thïë naâo, muöën caái noáng
caái khö haån nhanh choáng ra ài nhû thïë naâo. Vò thïë maâ caái mong, caái
àúåi muâa mûa cuãa ngûúâi Chùm chûâng naâo àoá, theo chuáng töi, laâ maänh
liïåt hún so vúái caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vaâ, àïí t hêëy àiïìu naây,
chuáng ta haäy xem àiïåu muáa àêåp lûãa trong lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi
Chùm.
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 17
LÏ
ÏÎ Î H
HÖÖIÅ IÅ À
ÀUUA
ATTH
HUUY
YÏÏN
ÌN
Ì
ÚÃ Quaãng Ngaäi, lïî höåi àua thuyïìn cöí truyïìn àûúåc töí chûác úã ba
núi: Bònh Chêu (Sa Kyâ), Tõnh Long (Sún Tõnh) vaâ úã àaão Lyá Sún.
Nhûng lïî höåi àua thuyïìn úã Bònh Chêu trïn thuyã trûúâng laâ cuãa Sa Kyâ
àûúåc töí chûác vúái qui mö nhoã, khöng coá thuyïìn àua chuyïn vaâ khöng
àûúåc töí chûác àõnh kyâ nïn noái àïën lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã
Quaãng Ngaäi laâ ngûúâi ta noái àïën Tõnh Long vaâ Lyá Sún - möåt úã söng vaâ
möåt úã biïín.
1. Lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long
Laâ möåt xaä úã àöng nam huyïån Sún Tõnh, Tõnh Long nùçm úã taã
ngaån söng Traâ Khuác, gêìn saát cûãa Àaåi Cöí Luyä xûa vöën laâ möåt thûúng
caã n g chñnh, khaá sêìm uêët cuãa tónh Quaãng Ngaäi. Búãi vêåy, bïn caånh
nghïì nöng vúái ruöång vûúân xanh töët, cû dên Tõnh Long coân laâm nghïì
trïn söëng, biïín. Chùæc hùèn àoá laâ lyá do sinh ra höåi àua thuyïìn coá tûâ
nhiïìu thïë kyã trûúác. Xeát vïì thuyã trûúâng thò àoaån söng Traâ Khuác úã
Tõnh Long nûúác ïm, coá àöå sêu trung bònh 2-3 meát, loâng söng phùèng.
Phña bùæc Tõnh Long coá caác àöìi nuái thêëp, phña nam, núi hûäu ngaån, laâ
Cöí Luyä cö thön, vúái caác àöìn Thaåc Sún, Baân Cúâ... Cuâng taåo nïn möåt
phong caãnh sún thuyã hûäu tònh, möåt khung caãnh thiïn nhiïn lyá tûúãng
cho möåt lïî höåi tûng bûâng röång thoaáng nhû lïî höåi àua thuyïìn.
Haâng nùm, cûá vaâo möìng böën, möìng nùm thaáng Giïng êm lõch,
ngûúâi dên àõa phûúng cuäng nhû dên úã nhiïìu xaä khaác keáo vïì Tõnh
Long, àûáng chêåt trïn búâ söng maát rûúåi boáng cêy cöí vuä naáo nhiïåt cho
höåi àua thuyïìn. Thïë nhûng viïåc chuêín bõ cho cuöåc àua àaä àûúåc tiïën
haânh tûâ vaâi mûúi ngaây trûúác. Tûâ khoaãng giûäa thaáng chaåp, trong khi
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 18
àang bêån röån chuêín bõ àoán tïët nguyïn àaán, ngûúâi Tõnh Long àöìng
thúâi cuäng sûãa soaån quyïn goáp tiïìn baåc, choån vêån àöång viïn vaâ têåp
dûúåt àïí chuêín bõ cho lïî höåi àua thuyïìn àêìu xuên. Tõnh Long coá 4
thön (An Löåc, An Àaåo, Gia Hoaâ, Tùng Long), möîi thön hònh thaânh
möåt àöåi àua göìm trai traáng úã cúä tuöíi 18-35, möîi àöåi àua coá 22 àaâ cöng,
thuyã thuã, àûúåc nuöi ùn têåp vaâ phaãi chêëp haânh àuáng nöåi quy cuäng nhû
nhûäng àiïìu cêëm kyå khaác.
Thuyïìn àua laâ loaåi thuyïìn àùåc biïåt, khöng giöëng thuyïìn
thûúâng, vúái daáng thon vaâ daâi àïí haån chïë töëi àa lûåc caãn cuãa nûúác. Khi
àoáng thuyïìn, ngûúâi ta phaãi choån ngaây laânh thaáng töët. Thuyïìn àoáng
xong, àûúåc trang trñ àeåp, tûâ àêìu àïën àuöi trang trñ theo hònh con vêåt
trong tûá linh. Böën thön trong xaä möîi thön coá möåt thuyïìn àua, àûúåc
trang trñ theo hònh Long (röìng), Ly (lên), Qui (ruâa), Phuång (phûúång).
Hiïín nhiïn, thuyïìn àua gùæn vúái tñn ngûúäng cuãa nhên dên vaâ
àûúåc thúâ úã am miïëu cuãa thön, haâng nùm, àïën kyâ àua múái àûúåc laâm lïî
haå thuãy, coá cúâ, tröëng röån raâng vaâ khi àua xong laåi àûa vïì am miïëu
cuâng vúái thuã tuåc nhû vêåy. Trûúâng àua coá töíng diïån tñch khoaãng
60.000m2 vúái chiïìu daâi 500 meát, röång 120 meát (chia laâm 4 ö, mö îi ö
röång 30meát) cho 4 thuyïìn àua. Sau khi böëc thùm, àöåi trûúãng àöåi àua
thuyïìn vïì coåc tiïu qui àõnh àïí chuêín bõ sùén saâng khi coá lïånh xuêët
phaát.
Trong möîi thuyïìn àua coá 15 àaâ cöng, thuyã thuã, mùåc àöìng phuåc
vaâ úã têët caã caác thuyïìn àïìu chñt khùn àoã. Khi coá lïånh xuêët phaát, caác
thuyïìn lêåp tûác lao lïn. Tiïëng tröëng giuåc liïn höìi, tiïëng reo hoâ vang
dêåy úã hai bïn búâ söng, nhûäng chiïëc noán huú lïn cao cöí vuä, taåo nïn
möåt khöng khñ tûng bûâng naáo nûác. Möîi lêìn àua göìm 8 voâng vúái 4 km,
chia thaânh hai àúåt àua, khoaãng giûäa 2 àúåt àua laâ thúâi gian nghó giaãi
lao àïí àaâ cöng, thuyã thuã lêëy laåi sûác. Caách tñnh àiïím laâ thuyïìn vïì nhêët
àûúåc 10 àiïím, thuyïìn vïì thûá nhò àûúåc 8 àiïím, thuyïìn vïì ba 6 àiïím,
thuyïìn vïì cuöëi cuâng 4 àiïím. Töíng cöång caã 2 ngaây àua taâi, thuyïìn naâo
coá söë àiïím cao nhêët seä giaânh phêìn thùæng vaâ caác thuyïìn khaác cuäng tuyâ
theo söë àiïím àaåt àûúåc maâ xïëp haång nhò, ba, tû. Ngaây höåi àua thuyïìn
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 19
úã Tõnh Long thêåt sûå laâ möåt höåi vui xuên laânh maånh, tûng bûâng naáo
nûác cuãa cû dên caã möåt vuâng àêët.
2. Lïî höåi àua thuyïìn Lyá Sún
Lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã àaão Lyá Sún coá nhûäng neát
tûúng àöìng nhûng àöìng thúâi cuäng coá nhûäng neát dõ biïåt so vúái lïî höåi
àua thuyïìn úã Tõnh Long. Theo caác thû tõch cöí, thò ngûúâi Viïåt ra khêín
hoang lêåp êëp úã Lyá Sún vaâo àêìu thïë kyã XVII, muöån hún ñt nhêët möåt
thïë kyã so vúái úã àêët liïìn. Trong gia phaã cuãa caác doâng hoå àêìu tiïn ra
khai phaá àaão, thò hoå tûâ àêët liïìn Quaãng Ngaäi ra khai phaá, chûá khöng
phaãi trûåc tiïëp tûâ Bùæc vaâo àaão. Gia phaã cuãa nhiïìu doâng hoå naây coân cho
biïët, nhiïìu ngûúâi coá göëc tûâ Huïë, vaâo Quaãng Ngaäi àõnh cû úã Rûâng
Lùng, sau chuyïín xuöëng vuâng Tõnh Long, Tõnh Chêu, Tõnh Kyâ... bêy
giúâ, trûúác khi ra àõnh cû úã àaão. Nhû vêåy, lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún
coá thïí àaä coá möëi quan hïå naâo àoá vúái lïî höåi úã Tõnh Long, hoùåc xa hún
nûäa, laâ Huïë.
Theo vùn tïë cuáng "baát töí" (8 võ töí) vaâ "thêët töåc" (7 võ tiïìn hiïìn),
thò lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún bùæt àêìu tûâ nùm 1826, nghôa laâ trïn
100 nùm sau khi nhûäng ngûúâi Viïåt àêìu tiïn ra àõnh cû úã àaão. Àiïìu
naây khöng coá gò laâ khoá hiïíu. Phaãi coá möåt thúâi gian lêu daâi daânh cho
viïåc khai khêín, öín àõnh chöî úã, dên söë phaát triïín àuã àöng, ngûúâi ta
múái coá thïí töí chûác möåt lïî höåi cöång àöìng qui mö, àoâi hoãi nhiïìu cöng
cuãa cuäng nhû trònh àöå nghïå thuêåt cao nhû àua thuyïìn.
Lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí xuêët hiïån sau lïî höåi ngûúâi
Tõnh Long, cuäng khöng thïí thu huát nhiïìu ngûúâi úã vuâng khaác àïën nhû
Tõnh Long, vò Lyá Sún laâ möåt àaão nhoã, caách àêët liïìn 25 km. nhûng
chùæc chùæn viïåc àua thuyïìn úã àêy coá quy mö vaâ qui cuã hún nhiïìu. Lyá
Sún coá 2 àún võ haânh chñnh ngang nhau laâ 2 xaä trûúác kia laâ Bònh
Vônh vaâ Bònh Yïën, sau lêåp huyïån àöíi laåi laâ Lyá Vônh vaâ Lyá Haãi) vaâ möîi
xaä àïìu hònh thaânh 4 thuyïìn, àuã böå "tûá linh" (long, ly, qui, phuång).
http://www.ebooks.vdcmedia.com
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 20
Caác thuyïìn cuäng àùåt úã núi am miïëu àïí thúâ cuáng: úã xaä Lyá Vônh,
thuyïìn long thúâ taåi miïëu Hoaâ Lên, thuyïìn phuång taåi lùng Cöìn,
thuyïìn ly taåi Dinh chaâm, thuyïìn qui úã lùng Nghôa Tûå. úã xaä Lyá Haãi,
thuyïìn long thúâ úã lùng Cöìn, thuyïìn ly àùåt úã Trung Hoaâ, thuyïìn qui úã
Trung Yïn, thuyïìn phuång úã dinh Tam Toaâ. Cuäng nhû úã Tõnh Long,
thuyïìn àua úã Lyá Sún coá daáng thon daâi, ngang núi röång nhêët 1,4 meát,
daâi 9,5 meát; trûúác kia thuyïìn àûúåc laâm bùçng khung göî, mï tre (têët
nhiïn coá traát àêìu raái); sau naây mï tre àûúåc thay bùçng mï nhöm hoùåc
àuya ra, vûâa baão quaãn àûúåc lêu, vûâa àúä àûúåc sûác caãn cuãa nûúác hún.
Trïn thuyïìn caác phêìn àûúåc trang trñ cöng phu hún úã sûå chaåm khùæc
(chûá khöng chó veä nhû úã Tõnh Long). Khi ghe àûúåc àûa ài haå thuyã,
ngûúâi ta cuäng töí chûác cêìu cuáng vaâo àïm trûúác, saáng súám trûúác khi
àua vaâ sau khi àua, àïí taå ún töí tiïn vaâ caác võ thêìn linh.
Haâng nùm vaâo rùçm thaáng Baãy, cuáng tïë caác võ tiïìn hiïìn, ngûúâi ta
cuäng töí chûác àua thuyïìn, nhûng chuã yïëu vêîn laâ àua thuyïìn vaâo dõp
àêìu xuên, keáo daâi 4 ngaây, tûâ möìng 4 àïën möìng 8 thaáng Giïng êm
lõch. Möîi thuyïìn àua coá tûâ 18 àïën 20 ngûúâi, trong àoá coá ngûúâi Àêåp
then (coân goån laâ laái nhõp) vaâ Töíng laái (àöåi trûúãng).
Cuäng nhû úã Tõnh Long, möîi thuyïìn àua úã Lyá Sún àïìu coá möåt
àöìng phuåc riïng tuây thñch, nhûng bao giúâ caác vêån àöång viïn cuäng chñt
khùn àoã trïn àêìu. Caách tñnh àiïím àua cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh
Long, tuy nhiïn trûúâng àua úã àêy daâi hún (tûâ 800 àïën 1000 meát) vaâ
keáo daâi ngaây gêëp àöi úã Tõnh Long. Têët nhiïn, sûå thùæng baåi trong cuöåc
àua tuây thuöåc úã toaân àöåi, úã sûå khoeã maånh, deão dai cuãa caác thaânh viïn
trong àöåi; nhûng úã àêy khöng thïí khöng kïí àïën ngûúâi laái nhõp vaâ
töíng laái. Ngûúâi laái nhõp àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä möåt troång traách lúán,
laâ phaãi duâng then (thanh tre) àaánh nhõp roä to àïí caác thuyïìn viïn búi
àuáng theo nhõp. Nhiïåm vuå cuãa ngûúâi àaåp then nùång nïì úã chöî, phaãi
àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä àûúåc thùng bùçng vaâ phaãi bùçng sûác voác maâ
liïn tuåc àaánh nhõp. Nhõp àaánh thûa quaá thò thuyïìn ài chêåm, nhùåt
quaá coá thïí laâm caác thuyïìn viïn àuöëi sûác, nhõp khöng àïìu thò dêîn àïën
chuïåch choaåc. Möåt khi nhõp àaä vûâa maâ coá thuyïìn viïn khöng theo
http://www.ebooks.vdcmedia.com
