Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
Tài liệu "Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp Việt Nam" là kết quả bước khởi đầu cảu chiến lược này tại Việt Nam của IUCN. Tài liệu trình bày tầm quan trọng của đa dạng sinh học đối với nông nghiệp, tổng quan đa dạng sinh học nông nghiệp tại các vùng của Việt Nam, các đe dọa chính đối với đa dạng sinh học nông nghiệp Việt Nam, tổng quan về Kế hoạch Hành động đa dạng Sinh học bảo tồn Sinh cảnh Nông nghiệp của dự án SAFE.
HƯỚNG DẪN BẢO TỒN
ĐA DẠNG SINH HỌC NÔNG NGHIỆP
TẠI VIỆT NAM
Hà Nội - 2008
HƯỚNG DẪN BẢO TỒN
ĐA DẠNG SINH HỌC NÔNG NGHIỆP
TẠI VIỆT NAM
Chủ trì nhóm soạn thảo: Nguyễn Thị Ngọc Huệ và Nguyễn Thị Yến
Thành viên nhóm soạn thảo: Đào Thế Anh, Phạm Văn Lầm,
Nguyễn Tất Cảnh, Lã Tuấn Nghĩa, và Lê Văn Hưng
Dựa theo bản dịch từ tiếng Anh viết cho Thái Lan
Tác giả Anne Louise Nieman và Kevin Kamp
Người Dịch: Đào Nhất Đình
Biên tập tiếng Việt: Nguyễn Thị Yến và Vũ Văn Dũng
Hà Nội - 2008
Việc quy định về các thực thể địa lý và trình bày các tư liệu trong ấn phẩm này không phản
ánh bất cứ quan điểm nào của IUCN về tư cách pháp lý của bất cứ quốc gia, lãnh thổ hay khu
vực nào và các cơ quan có thẩm quyền của họ, cũng như không phản ánh bất cứ quan điểm
nào của IUCN về phân định ranh giới của các quốc gia, lãnh thổ hay khu vực đó.
Các quan điểm trình bày trong ấn phẩm này không nhất thiết phản ánh các quan điểm của
IUCN.
Ấn phẩm này được soạn thảo dựa theo bản dịch từ tiếng Anh của tác giả Anne Louise Nieman
và Kevin Kamp viết cho Thái Lan trong khuôn khổ dự án SAFE do Cơ quan Hợp tác và Phát
triển Quốc Tế Đan Mạch tài trợ.
Cơ quan xuất bản: IUCN Việt Nam, Hà Nội, Việt Nam
Bản quyền: © 2008 International Union for Conservation of Nature and Natural
Resources
Các tổ chức hoặc cá nhân có thể tái bản ấn phẩm này vì mục đích giáo
dục hoặc phi lợi nhuận mà không cần sự đồng ý trước bằng văn bản
của IUCN Việt Nam, nhưng phải ghi rõ nguồn.
Các tổ chức hoặc cá nhân không được phép tái bản ấn phẩm này để
kinh doanh hoặc vì bất kỳ mục đích thương mại nào mà không được
sự đồng ý trước bằng văn bản của IUCN Việt Nam.
Trích dẫn: Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế - IUCN Việt Nam. “Hướng dẫn bảo
tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam”. 2008, IUCN Việt Nam,
Hà Nội, Việt Nam. 72 trang.
Nhóm soạn thảo: Nguyễn Thị Ngọc Huệ và Nguyễn Thị Yến (chủ trì), Đào Thế Anh, Phạm
Văn Lầm, Lã Tuấn Nghĩa, Lê Văn Hưng và Nguyễn Tất Cảnh.
Dịch sang tiếng Đào Nhất Đình
Việt:
Biên tập bản dịch Nguyễn Thị Yến và Vũ Văn Dũng
tiếng Việt:
Nguồn ảnh: Phạm Văn Lầm và Nguyễn Thị Yến (nếu không có ghi chú khác)
Dàn trang và in: Kim Do Design
Ấn phẩm có tại: Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN)
Chương trình Việt Nam
Villa 44/4, Phố Vạn Bảo, Ba Đình, Hà Nội, Việt Nam
Tel: +84 4 726 1575, Fax: +84 4 726 1561
Email: [email protected]
http://www.iucn.org.vn
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
Mục lục
LỜI TỰA....................................................................................................................................................................3
1. Mở đầu ................................................................................................................................................................4
2. Tầm quan trọng của đa dạng sinh học đối với nông nghiệp ..........................................................6
3. Tổng quan đa dạng sinh học nông nghiệp tại các vùng của Việt Nam.................................... 10
3.1 Vùng trung du miền núi Bắc Bộ ..................................................................................................... 11
3.1.1 Tiểu vùng trung du miền núi Đông Bắc ................................................................................ 11
3.1.1.1 Đặc điểm cảnh quan tiểu vùng trung du miền núi Đông Bắc ................................. 11
3.1.1.2 Các loại cây trồng chính ........................................................................................................ 13
3.1.2 Tiểu vùng trung du miền núi Tây Bắc ..................................................................................... 13
3.1.2.1 Đặc điểm cảnh quan tiểu vùng trung du miền núi Tây Bắc...................................... 13
3.1.2.2 Các loại cây trồng chính ........................................................................................................ 14
3.2 Vùng đồng bằng sông Hồng ........................................................................................................... 14
3.2.1 Đặc điểm cảnh quan của vùng đồng bằng sông Hồng ................................................... 14
3.2.2 Các loại cây trồng chính .............................................................................................................. 15
3.3 Vùng duyên hải Bắc Trung Bộ ......................................................................................................... 16
3.3.1 Đặc điểm cảnh quan vùng duyên hải Bắc Trung Bộ ......................................................... 16
3.3.2 Các loại cây trồng chính .............................................................................................................. 17
3.4 Vùng duyên hải Nam Trung Bộ ....................................................................................................... 17
3.4.1 Đặc điểm cảnh quan vùng duyên hải Nam Trung bộ ....................................................... 17
3.4.2 Các loại cây trồng chính .............................................................................................................. 18
3.5 Vùng Tây Nguyên ................................................................................................................................. 18
3.5.1 Đặc điểm cảnh quan vùng Tây Nguyên ................................................................................. 18
3.5.2 Các loại cây trồng chính .............................................................................................................. 19
3.6. Vùng Đông Nam Bộ ........................................................................................................................... 20
3.6.1 Đặc điểm cảnh quan vùng Đông Nam Bộ ............................................................................ 20
3.6.2 Các loại cây trồng chính .............................................................................................................. 20
3.7. Vùng đồng bằng sông Cửu Long .................................................................................................. 21
3.7.1 Đặc điểm cảnh quan vùng đồng bằng sông Cửu Long ................................................... 21
3.7.2 Các loại cây trồng chính .............................................................................................................. 22
3.8. Tổng quan về sử dụng đất ............................................................................................................... 22
3.8.1 Hiện trạng sử dụng đất theo vùng ............................................................................................ 23
3.8.2 Diện tích các cây trồng chính ...................................................................................................... 24
4. Đặc điểm các cảnh quan đa dạng sinh học nông nghiệp chính ................................................ 26
4.1 Các hệ sinh thái nước ......................................................................................................................... 26
4.1.1 Mương nội đồng ............................................................................................................................ 28
4.1.2 Kênh................................................................................................................................................... 30
4.1.3 Các dòng sông ............................................................................................................................... 32
4.1.4 Các cánh đồng lúa vùng đồng bằng ..................................................................................... 33
4.1.5 Ao và hồ............................................................................................................................................. 37
4.1.6 Đất ngập nước ............................................................................................................................... 39
1
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
4.2 Hệ sinh thái nông nghiệp vùng cao( ruộng nương trồng trọt và bỏ hoang) ............... 40
4.2.1 Các đặc điểm .................................................................................................................................. 40
4.2.2 Các loài.............................................................................................................................................. 41
4.2.3 Thực tiễn quản lý........................................................................................................................... 42
4.2.4 Các mối đe dọa và quan tâm dài hạn .................................................................................... 43
4.3 Các bờ ruộng ........................................................................................................................................ 43
4.3.1 Các đặc điểm .................................................................................................................................. 43
4.3.2 Các loài.............................................................................................................................................. 44
4.3.3 Thực tiễn quản lý........................................................................................................................... 45
4.3.4 Các mối đe dọa và quan tâm dài hạn .................................................................................... 46
4.4 Các hệ sinh thái cây thân gỗ và khoảnh rừng .......................................................................... 46
4.4.1 Các đặc điểm .................................................................................................................................. 46
4.4.2 Các loài.............................................................................................................................................. 48
4.4.3 Thực tiễn quản lý........................................................................................................................... 49
4.4.4 Các mối đe dọa và quan tâm dài hạn .................................................................................... 50
4.5 Hệ sinh thái vườn gia đình .............................................................................................................. 50
4.5.1 Các đặc điểm .................................................................................................................................. 50
4.5.2 Các loài.............................................................................................................................................. 51
4.5.3 Thực tiễn quản lý........................................................................................................................... 52
4.5.4 Các mối đe dọa và quan tâm dài hạn .................................................................................... 53
4.6 So sánh đa dạng sinh học vào các mùa mưa và mùa khô ................................................... 53
5. Các đe dọa chính đối với đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam ................................... 55
5.1 Đô thị hóa .............................................................................................................................................. 56
5.2 Các hoá chất dùng trong nông nghiệp ...................................................................................... 56
5.3 Những thay đổi vật lý của đất nông nghiệp ............................................................................. 57
5.4 Mất gen cây trồng .............................................................................................................................. 57
6. Khuyến nghị đối với nông dân và các nhà quy hoạch ................................................................... 58
6.1 Các cánh đồng ..................................................................................................................................... 58
6.2 Các cánh đồng lúa .............................................................................................................................. 59
6.3 Các cây thân gỗ ................................................................................................................................... 59
6.4 Bờ ruộng và ven đường .................................................................................................................... 59
6.5 Các khoảnh rừng.................................................................................................................................. 60
6.6 Ao và hồ .................................................................................................................................................. 60
6.7 Kênh/Sông ............................................................................................................................................. 61
6.8 Đất ngập nước ...................................................................................................................................... 61
6.9 Mương nội đồng .................................................................................................................................. 61
6.10 Vườn gia đình...................................................................................................................................... 61
7. Tổng quan về Kế hoạch Hành động đa dạng Sinh học bảo tồn Sinh cảnh Nông nghiệp
(HAP) của dự án SAFE ..................................................................................................................................... 63
8. Có thể tìm thấy thông tin bổ sung về đa dạng sinh học nông nghiệp ở đâu? ..................... 66
9. Kết luận............................................................................................................................................................ 67
10. Phụ lục................................................................................................................................. .......................... 68
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................................................................... 71
2
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
Lời tựa
Dự án Nông nghiệp bền vững vì Môi trường (SAFE) do Tổ chức Hợp tác Phát triển Quốc Tế
Đan Mạch (Danida) tài trợ tại Thái Lan đã tổng kết vai trò quan trọng của đa dạng sinh học
nông nghiệp đối với “tài sản tự nhiên” (hay «vốn tự nhiên»)1 của các nông trại và xây dựng
các phương pháp để cộng đồng nông thôn có thể sử dụng nhằm mục đích phân tích đa
dạng sinh học nông nghiệp và lập kế hoạch bảo tồn và sử dụng nguồn tài nguyên đa dạng
sinh học này bền vững lâu dài. Một số hội thảo phổ biến kết quả dự án với các nước láng
giềng (Việt Nam, Lào và Căm-pu-chia) cho thấy các vấn đề đa dạng sinh học nông nghiệp
có thể được thiết lập chắc chắn trong các khung chính sách không chỉ tại Thái Lan mà cả ở
những nước khác trong khu vực.
Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), đánh giá cao vai trò của đa dạng sinh học nông
nghiệp trong phát triển bền vững của các quốc gia và khuyến khích các hoạt động nâng cao
nhận thức và bảo vệ đa dạng sinh học nông nghiệp trong khu vực hạ lưu sông Mê-Kông.
IUCN tiến hành các hoạt động nhằm nâng cao nhận thức đa dạng sinh học nông nghiệp, hỗ
trợ mở rộng nghiên cứu và qui hoạch bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Thái Lan và
có chiến lược sử dụng những kết quả và tài liệu hướng dẫn xây dựng tại Thái Lan để mở rộng
ra các nước Việt Nam, Lào và Căm-pu-chia. Bước đầu tiên của quá trình này là soạn thảo tài
liệu “Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp” và “Hướng dẫn cán bộ trợ giúp xây
dựng Kế Hoạch Bảo Tồn Sinh Cảnh” phù hợp với từng nước trong khu vực dựa trên tài liệu
gốc của Thái Lan.
Tài liệu “Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp Việt Nam” là kết quả bước khởi
đầu của chiến lược này tại Việt Nam của IUCN. Tài liệu gốc của Thái Lan được dịch sang tiếng
Việt làm cơ sở soạn thảo cho một nhóm chuyên gia trong lĩnh vực đa dạng sinh học nông
nghiệp của Việt Nam: PGS.TS. Nguyễn Thị Ngọc Huệ, Trung Tâm Tài Nguyên Thực Vật, ThS.
Nguyễn Thi Yến, IUCN Việt Nam, TS. Đào Thế Anh, Trung Tâm Nghiên Cứu và Phát Triển Hệ
Thống Nông Nghiệp –Viện Cây Lương Thực và Cây Thực Phẩm, PGS.TS. Phạm Văn Lầm, Viện
Bảo Vệ Thực Vật, TS. Lê Văn Hưng, Vụ Khoa học, Công nghệ và Môi trường, Bộ NN&PTNT,
TS. Lã Tuấn Nghĩa, Viện Di Truyền Nông Nghiệp và PGS.TS. Nguyễn Tất Cảnh, Đại Học Nông
Nghiệp Hà Nội. Thử nghiệm tại hiện trường được một nhóm cán bộ (Nguyễn Thị Ngọc Huệ,
Nguyễn Thị Yến, Vũ Văn Tùng và Nguyễn Trường Vương) thực hiện tại huyện Hải Hậu, tỉnh
Nam Định. Dự thảo đầu tiên nhận được các ý kiến đóng góp của hơn 30 nông dân tham gia
thử nghiêm tại Hải Hậu. Ông Lê Văn Định, cán bộ Nông Nghiệp Huyện Hải Hậu, Ông Nguyễn
Trung Dũng, Chủ tịch Ủy Ban Nhân xã Hải Đường và ông Nguyễn Văn Tuần, Chủ nhiệm HTX
Thống nhất, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định đã đọc và góp ý cho bản thảo. Tài liệu còn được
các chuyên gia giàu kinh nghiệm (TS. Nguyễn Ngọc Đệ, GS.TS. Nguyễn Ngọc Kính, GS.TS.
Nguyễn Văn Đĩnh và PGS. TS. Phạm Bình Quyền) đọc và góp ý kiến chỉnh sửa. Chúng tôi chân
thành cảm ơn các cơ quan tổ chức, các cán bộ, chuyên gia và nông dân đã nhiệt tình tham
gia và đóng góp những ý kiến quí báu cho việc hoàn thiện tài liệu này.
Đây là lần xuất bản đầu tiên nên chắc còn nhiều hạn chế và không tránh khỏi sai
sót. Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) mong nhận được ý kiến góp ý của
độc giả và người sử dụng để hoàn thiện hơn nữa tài liệu có ích này trong tương lai.
1 “Tài sản tự nhiên” hay “ vốn tự nhiên” là một trong 5 loại tài sản/vốn sinh kế trong khái niệm “sinh kế bền vững”. Các loại tài sản/vốn
khác là vốn xã hội, vốn con người, vốn tài chính và vốn vật chất (cơ sở hạ tầng, thiết bị, hàng hóa vật chất, v.v.)
3
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
1. Mở đầu
Việt Nam, nơi từng được bao phủ bởi những khu
rừng kín nguyên sinh giàu có với một thế giới
động thực vật hoang dã phong phú, hàng trăm
con sông, suối từ các đỉnh núi đổ xuống nuôi
dưỡng đồng bằng, những vùng đất ngập nước với
đủ loại thực vật và động vật thuỷ sinh, biển xanh
trong suốt với những rạm san hô bên bờ biển cát
trắng, thỉnh thoảng tô điểm thêm bằng những khu
rừng ngập mặn rậm rạp, là một trong những nước
không những có đa dạng sinh học cao trên thế giới
mà còn là nơi sinh sống của cộng đồng 54 dân tộc
khác nhau với nền văn hóa đa dạng giàu bản sắc.
Tuy nhiên, các nguồn tài nguyên quí giá đó đã và
đang bị mất dần với tốc độ nhanh chóng. Hầu hết đất đai tại Việt Nam đã bị biến đổi rất
nhiều do các hoạt động phát triển công, nông nghiệp, hạ tầng cơ sở và đô thị hoá, chỉ còn
lại một diện tích tương đối ít ỏi dành cho các khu sinh thái tự nhiên với những thay đổi rõ rệt
về đa dạng sinh học tự nhiên. Một phần đáng kể đa dạng sinh học đang tồn tại ở Việt Nam
nằm trên đất nông nghiệp. Như vậy, ở đây người nông dân Việt Nam hiện cũng đồng thời là
người góp phần quan trọng trong việc chăm lo đa dạng sinh học đang tồn tại của Việt Nam
mà cuốn sách này gọi là “đa dạng sinh học nông nghiệp”. Đa dạng sinh học nông nghiệp tại
Việt Nam sẽ là trọng tâm của tài liệu này.
Khi đọc hướng dẫn này, người đọc có thể
có những câu hỏi sau:
● Đa dạng sinh học trên đất nông nghiệp
Việt Nam là gì và ở đâu, tại sao nó lại quan
trọng, và cần làm gì để bảo vệ nó?
● Có thể làm gì để đồng thời giữ được đa
dạng sinh học cao mà vẫn có năng suất
cao?
● Cần nghiên cứu những gì để hiểu được
đa dạng sinh học nông nghiệp?
● Chính phủ Việt Nam có thể hỗ trợ hiệu
quả cho bảo tồn đa dạng sinh học nông
nghiệp và đảm bảo sự tồn tại lâu dài của
nó bằng cách nào?
● Cuối cùng, đô thị hoá đã có tác động gì
tới đa dạng sinh học nông nghiệp và cần
làm gì để đảm bảo sự tồn tại lâu dài của
đa dạng sinh học trong khu vực nông
nghiệp trước quá trình đô thị hóa?
Do đất đai được sử dụng chủ yếu cho các mục đích nông nghiệp nên các loài sinh vật sống
trên đó cũng có tương tác với các hệ thống nông nghiệp theo một phương thức nào đó.
Ngay cả những loài mà sinh cảnh ban đầu của chúng là thế giới tự nhiên thì dường như cũng
4
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
đã có những tương tác với hệ thống nông nghiệp ở một vài mặt nhất định. Hơn nữa, hầu hết
đa dạng sinh học dường như đang tồn tại chủ yếu trên những hệ thống nông nghiệp được
cấu tạo gồm không chỉ những cánh đồng mà có xen kẽ những khoảnh đất của hệ sinh thái
tự nhiên còn lại, hệ sinh thái mà đã từng một
thời bao trùm cả khu vực. Phương thức mà các
nông dân quản lý hệ thống nông nghiệp của
họ có thể có tác động mạnh mẽ tới mức độ đa
dạng sinh học tổng thể tại Việt Nam.
Điều không may là các nông dân thường không
nghĩ tới hoặc chỉ nghĩ rất ít về những yêu cầu
cho một hệ sinh thái tự nhiên lành mạnh, đa
dạng và làm sao để hệ thống nông nghiệp có
thể hỗ trợ cho đa dạng sinh học ở mức độ cao.
Số lượng và chất lượng đa dạng sinh học nông
nghiệp ở Việt Nam chắc chắn là đang suy giảm
do hậu quả của việc quản lý không tính đến
bảo tồn đa dạng sinh học. Tài liệu này dự định cung cấp cho người đọc một cách nhìn khái
quát về đa dạng sinh học trong khu vực nông nghiệp ở Việt Nam dưới góc độ những sinh
cảnh đặc biệt tại mỗi vùng trong nước và những vai trò quan trọng của những sinh cảnh
này. Đây chỉ là một nỗ lực thừa nhận đa dạng sinh học tại các vùng đất nông nghiệp và chỉ
có thể coi là những bước sơ khởi của một vấn đề quan trọng như vậy. Tài liệu này không nên
được coi là một hướng dẫn toàn diện, và hy vọng rằng sau khi nhận được nhiều sự quan tâm
chú ý và nghiên cứu sâu hơn về vấn đề này, sẽ có được những hiểu biết sâu sắc hơn và có
thể một có nhiều nghiên cứu và tài liệu được phát hành trong các ấn phẩm, các tạp chí và
các bài thuyết trình về đa dạng sinh học trong các khu rừng nhiệt đới, các vùng đất ngập
nước, các lưu vực sông. Do vậy, trọng tâm của tài liệu hướng dẫn này là nhằm vào đa dạng
sinh học trong các hệ sinh thái nông nghiệp chứ không phải trong hệ sinh thái tự nhiên nói
chung. Tương tự, một phần đất rừng bị xâm lấn bởi đất nông nghiệp xen kẽ tạo thành một
“hệ nông-lâm” sẽ chỉ được mô tả một cách ngắn gọn để đảm bảo tập trung sự chú ý của
người đọc vào sự quan trọng của đa dạng sinh học đang bị đe dọa trên các vùng đất chuyên
nông nghiệp của Việt Nam. Cuối cùng, thảo luận về sự đa dạng hoá phương thức canh tác
cũng sẽ không được đề cập đến do không còn tính đa dạng về gen của các loài cây trồng,
mặc dù đây là vấn đề cũng quan trọng và đáng báo động như đã được nhắc đến trên nhiều
diễn đàn và các ấn phẩm khác.
5
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
2. Tầm quan trọng của đa dạng sinh học đối với nông
nghiệp
Đa dạng sinh học là sự phong phú các sinh vật và các phức hợp sinh thái mà sinh vật đó là
một thành phần, bao gồm sự đa dạng trong nội bộ các loài (đa dạng gen), đa dạng các loài,
và các hệ sinh thái. Đa dạng sinh học là nền tảng của nông nghiệp, là nguồn gốc và sự phong
phú của mọi giống cây trồng và vật nuôi. Đa dạng sinh học nông nghiệp (ĐDSHNN) là bộ
phận của đa dạng sinh học, bao gồm tất cả các thành phần của đa dạng sinh học - ở cấp
gen, cấp loài và cấp hệ sinh thái – liên quan đến thực phẩm và nông nghiệp và các hệ sinh
thái nông nghiệp, bao gồm các loài cây trồng và vật nuôi, và nhiều giống thuộc các loài đó
và còn bao gồm các thành phần khác hỗ trợ cho sản xuất nông nghiệp. ĐDSHNN còn là kết
quả của quá trình chọn lọc tự nhiên và nhân tạo.
Vì sao đa dạng sinh học lại quan trọng đối với nông nghiệp và sinh kế nông nghiệp tại Việt
Nam? Không thể có câu trả lời đơn giản cho câu hỏi có vẻ đơn giản này vì nông nghiệp là
cơ sở của hàng loạt những mối quan hệ phức tạp trong hệ sinh thái tự nhiên, hệ thống cây
trồng và xã hội. Một câu trả lời đơn giản không thể bao quát hết chiều sâu và độ phức tạp
của vấn đề.
Việt Nam là một nước nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, có điều kiện địa lý, địa hình
đặc biệt tạo nên khu hệ động thực vật, vi sinh vật rất phong phú và đa dạng, là một trong 16
nước có sự đa dạng sinh học cao nhất thế giới. Khu vực nông nghiệp ở Việt Nam được hình
thành từ nhiều hệ sinh thái đa dạng khác nhau, điều này góp phần hình thành nên nguồn
tài nguyên thiên nhiên giàu có của đất nước. Đa dạng sinh học trong những hệ sinh thái này
cung cấp cho con người những điều kiện cần thiết để sống như cung cấp cơ sở để sản xuất
lương thực cũng như hàng loạt những sản phẩm phi lương thực khác như các nguyên vật
liệu dùng cho cuộc sống hàng ngày, thuốc chữa bệnh, tạo nguồn thu nhập và hỗ trợ cho hệ
thống văn hoá, xã hội. Đa dạng sinh học là cơ sở trợ giúp cho việc sản xuất lương thực thông
qua các hiện tượng như sự thụ phấn, kiểm soát sinh học các loài dịch hại, bệnh, và làm đất
mầu mỡ do chu trình các chất dinh dưỡng. Tất cả đều có những chức năng quan trọng trong
các hệ thống nông nghiệp. Sự đa dạng của những loài thực vật, động vật, những loài vi sinh
vật cần thiết để duy trì năng suất và tính bền vững của mùa màng, gia súc và việc nuôi trồng
thuỷ sản, cho tới ngày nay, vẫn còn ít được biết đến. Càng ngày con người càng hiểu và tin
rằng tương lai của vấn đề an ninh lương thực phụ thuộc vào việc khai thác và duy trì đa dạng
sinh học nông nghiệp và rất nhiều chức năng khác của nó nằm trong vùng đất nông nghiệp
[Pimbert 1999].
Ngày càng có nhiều hệ sinh thái tự nhiên tại Việt Nam như rừng nguyên sinh, rừng ngập
mặn và đất ngập nước bị chuyển đổi thành đất nông nghiệp để cung cấp lương thực, thuỷ
sản và các sản phẩm, dịch vụ khác cho một số lượng người tiêu dùng ngày càng tăng trong
các thành phố cũng như để xuất khẩu [Wood et al. 2001]. Do tốc độ suy giảm ngày càng
tăng của các khu vực đa dạng sinh học tự nhiên để dành đất cho nông nghiệp và các khu
công nghiệp mới nên loại đất này ngày càng có vai trò quan trọng trong việc cung cấp môi
trường sống cho đa dạng sinh học của quốc gia. Điều này cũng có nghĩa rằng những người
nông dân đang quản lý đất nông nghiệp sẽ có vai trò ngày càng lớn trong việc bảo tồn và
quản lý môi trường sống trong các trang trại, nơi mà đa dạng sinh học ở mức độ cao đang
tồn tại. Mở rộng và thâm canh nông nghiệp đã làm biến đổi đất nông nghiệp thành những
6
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
cánh đồng thâm canh được xen kẽ bởi những khoảnh rừng, vườn cây, dòng sông, suối, kênh
và những vùng đất phi nông nghiệp khác. Trong khi những vùng đất này là rất quan trọng
vì chúng cung cấp môi trường sống cho nhiều loài sinh vật, thì bản chất của sự chia cắt này
cũng đã gây thiệt hại cho nhiều loại động và thực vật.
Trong một thế giới cạnh tranh cao như
ngày nay, tính hiệu quả của chi phí trong
các hoạt động nông nghiệp là mối quan
tâm của những người nông dân tại Việt
Nam. Tuy nhiên, điều quan trọng là mọi
yếu tố đều phải được phản ánh trong
việc đánh giá hiệu quả chi phí của một
quá trình sản xuất. Sự mất mát đa dạng
sinh học là một yếu tố quan trọng trong
số các yếu tố cần xem xét. Đa dạng sinh
học tại Việt Nam có một giá trị kinh tế
to lớn. Cần phải đánh giá đầy đủ và tích
hợp chúng vào trong quá trình quy
hoạch nông nghiệp [Worl Bank 2004]. Ảnh: Trần Đăng Lâu
Thực tiễn ở Việt Nam cho thấy trong đời sống các dân tộc bản địa của Việt Nam, đặc biệt là ở
Tây Nguyên, hiện nay nguồn thức ăn khai thác từ thiên nhiên vẫn giữ vị trí quan trọng. Theo
kết quả nghiên cứu của tác giả Vương Xuân Tính, (2003) tại 3 điểm nghiên cứu Làng Le, huyện
Sa Thầy, tỉnh Kontum của dân tộc Rơ măm, buôn Chàm B, huyện Krông Bông của dân tộc Ê
đê và thôn 6A, huyện Đăc Rlấp, tỉnh Đắc Lắc của dân tộc Hmông cho thấy cư dân của 3 nơi
này chủ yếu là cư dân nương rẫy nên nguồn thức ăn họ sản xuất phụ thuộc rất nhiều vào đất
rừng, vào nguồn thức ăn từ thiên nhiên là chính. Tổng số có 146 loài thực vật được người Ê đê
dùng làm thức ăn, trong số đó có tới 42 loài dùng làm thuốc chữa các bệnh như bệnh đường
ruột, đau răng, hậu sản...Nguồn thức ăn này gồm 4 thứ các loại rau, nấm, quả và củ rừng. Về
rau rừng có khoảng từ 30 đến 50 loài rau rừng (nhiều nhất là lá bép, đọt mây, măng các loại)
được bà con ở các điểm nghiên cứu biết khai thác, nấm có 10-14 loài chủ yếu vào mùa mưa,
Quả rừng được lấy rải rác quanh năm nhưng nhiều nhất vào các tháng 4,5,6 dương lịch. Củ
rừng là loại thực vật quan trọng để cứu đói cho cộng đồng những khi giáp hạt. Khi hết lương
thực đồng bào thường kiếm củ rừng thay ngũ cốc. Thực vậy, mọi cộng đồng dân cư nông thôn
trên đất nước Việt Nam đều sử dụng hệ sinh thái tự nhiên như nguồn cung cấp lương thực,
thực phẩm cho tiêu dùng của họ và bổ sung nguồn thu nhập từ các hoạt động nông nghiệp.
Khác với nhiều nước phương Tây, sự mất
mát về đa dạng sinh học không chỉ là tổn
thất về những giá trị thẩm mỹ và xã hội mà
thường rất khó đánh giá được. Mất mát
về đa dạng sinh học tại Việt Nam có liên
quan trực tiếp tới những mất mát hoặc
sự giảm bớt tính phong phú của các loại
thực phẩm có nguồn gốc hoang dã mà
chúng là một phần quan trọng trong các
bữa ăn của dân chúng và cuộc sống hàng
ngày của họ [Konijnendịjk, 2005]. Mất mát
về đa dạng sinh học cũng có thể có tác
Ảnh: Trần Đăng Lâu
7
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
động đến hiệu quả chi phí của sản xuất do
ảnh hưởng suy giảm sự thụ phấn, mất các loài
côn trùng có ích, mất độ mầu mỡ cho đất đai,
và mất những loài sinh vật khác có tác dụng
nâng cao năng suất nông nghiệp. Do vậy, việc
Thu nhập
hiểu biết về cách thức duy trì đa dạng sinh
học cao trong khu vực nông nghiệp là rất cần
thiết. Điều quan trọng là phải có ý thức sâu sắc
về những hậu quả do suy giảm đa dạng sinh
học tại các khu vực trang trại.
Chất lượng của đa dạng sinh học thường rất
khó đo lường và luôn là chủ đề tranh luận của
các nhà nghiên cứu. Những chỉ số nào nên
được dùng để đánh giá về mức độ đa dạng
sinh học tại một khu vực? Và chúng có thể Văn hóa - Xã hội
định lượng như thế nào? Việc điều tra các loài
cũng là chưa đủ vì sự tương tác cũng như các
chức năng và mối quan hệ giữa các loài cũng
quan trọng không kém. Các loài khác nhau
có những vai trò khác nhau trong việc duy trì
những hệ sinh thái đa dạng. Các yếu tố vật lý
của khu vực nông nghiệp như diện tích các
thửa ruộng, mức độ chia cắt, các vùng đệm
thiên nhiên và sự tồn tại của các “hành lang”
đều có những tác động lên đa dạng sinh học
nông nghiệp. Thực phẩm
Để dễ dàng cho việc thảo luận, những chức
năng khác nhau của đa dạng sinh học trong
nông nghiệp tại Việt Nam có thể chia ra thành
7 nhóm sau:
● Tạo thu nhập
● Cung cấp thực phẩm
● Cung cấp nguyên vật liệu
● Cung cấp dược liệu Nguyên vật liệu
● Các giá trị văn hoá/xã hội
● Giá trị thẩm mỹ
● Các loài thiên địch
Các nhóm này được đưa ra dựa trên các lợi ích đối với cuộc sống của nhân dân tại các vùng
nông thôn. Bảy nhóm chức năng này thể hiện việc các gia đình nông dân sử dụng đa dạng
sinh học như thế nào. Chúng bao gồm các chức năng liên quan tới sản xuất nông nghiệp
trong đó có chăn nuôi, trồng trọt và khai thác sử dụng những loài động, thực vật bản địa.
Chúng bao gồm các chức năng của các loài sinh vật và các cơ cấu hỗ trợ cho sản xuất nông
8
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
nghiệp như thụ phấn cho cây, cải tạo đất, các
loài săn mồi và các loài ký sinh thiên địch. Nó
cũng bao gồm các giá trị thẩm mỹ và văn hoá.
Sự đa dạng sinh học như vậy có thể tìm thấy ở
khắp nơi trong các vùng đất nông nghiệp trên
và xung quanh cánh đồng, quanh nhà, vườn Thuốc
tược.
Đa dạng sinh học nông nghiệp thay đổi mạnh
từ mùa này sang mùa khác và theo chu kỳ gieo
trồng. Thời gian khó khăn và áp lực nhất đối với
đa dạng sinh học là vào mùa khô hạn khi chỉ có
ít cây cối để tạo nền tảng cho chuỗi thức ăn.
Điều này được đặc biệt nhấn mạnh ở những
vùng nóng và khô tại các tỉnh duyên hải miền
trung của đất nước. Mùa khô cũng là mùa mà Thiên địch
dân chúng còn ít nguồn dự trữ nhất và phải bổ
sung bữa ăn của mình bằng những thực phẩm
kiếm được từ tự nhiên trên đất nông nghiệp.
Do số lượng tương đối và sự đa dạng của các
loài vật vào thời điểm này là khá thấp nên việc
hoạch định kém hay khai thác quá mức sẽ có
thể có tác động xấu đến đa dạng sinh học.
Các chương tiếp theo sẽ mô tả các vùng sinh
thái nông nghiệp có đa dạng sinh học quan
trọng và việc sử dụng cũng như tầm quan Cảnh đẹp
trọng của chúng sẽ được đánh giá dựa trên 7
nhóm chức năng cho khu vực nông nghiệp,
nông thôn.
9
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
3. Tổng quan đa dạng sinh học nông nghiệp tại các vùng
của Việt Nam
Về địa lý, Việt Nam trải dài trên 15 vĩ tuyến nên là
một trong những nước có điều kiện địa hình và
khí hậu đa dạng trong khu vực Đông Nam Á. Các
con sông ở miền Bắc, miền Trung và miền Nam
đều đổ ra biển đông qua các đồng bằng châu thổ
sông Hồng, sông nhỏ ở miền Trung và đồng bằng
sông Cửu Long. Lượng mưa phân bố không đều
trong năm và tại các vùng sinh thái nông nghiệp.
Các đặc trưng địa lý này đã chia đất nước thành
bảy vùng sinh thái nông nghiệp chính, đó là vùng
trung du miền núi Bắc Bộ với hai tiểu vùng Đông
Bắc và Tây Bắc, vùng đồng bằng sông Hồng, vùng
duyên hải Bắc Trung Bộ, vùng duyên hải Nam
Trung Bộ, vùng Tây Nguyên, vùng Đông Nam Bộ,
và vùng đồng bằng sông Cửu Long như được
minh họa trên bản đồ.
Tổng quan về đa dạng sinh học nông nghiệp tại
Việt Nam được mô tả trên cơ sở các vùng do sự
biến đổi khí hậu vùng và địa hình tại đó.
Khi nói về các cảnh quan nông nghiệp, nhiều cuộc thảo luận thường hướng vào những
mảnh đất cụ thể được canh tác: những cánh đồng, vườn cây ăn quả, và những đồn điền.
Nhưng đất trồng trọt thường chỉ là một phần trên diện tích đất nông nghiệp. Còn nhiều diện
tích khác không được trồng trọt nhưng vẫn là đất nông nghiệp.
Có năm kiểu đa dạng hệ sinh thái được phân biệt rõ rệt trong cảnh quan nông nghiệp Việt
Nam:
● Các hệ sinh thái nước (bao gồm sông, suối, mương, hồ ao, đất ngập nước và đồng
lúa);
● Bờ ruộng (bao gồm cả bờ ven đường);
● Các vùng có cây và khoảnh rừng (bao gồm cả những mảnh rừng rất nhỏ nằm giữa
những khu ruộng trồng trọt);
● Các khu vườn gia đình;
● Những khu đất cao được gieo trồng hay để hoang (bao gồm cả trồng cây ngắn ngày
và cây lâu năm).
Kiểu loại và mức độ đa dạng sinh học không chỉ khác nhau đối với những hệ sinh thái trên
đất nông nghiệp khác nhau, mà chúng còn bị ảnh hưởng trực tiếp bởi các yếu tố tự nhiên
cụ thể và cả cách thức quản lý. Mức độ chia cắt của những hệ sinh thái nông nghiệp khác
nhau và mức độ khác biệt của chúng đối với những hệ sinh thái tự nhiên cũng là một yếu tố
quan trọng.
10
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
Nông nghiệp Việt Nam đang tiếp tục thay đổi, từ nền nông nghiệp tự cung tự cấp sang nền
nông nghiệp hướng theo thị trường trên mọi vùng và điều này ảnh hưởng tới chủng loại cây
trồng và cách thức quản lý của nhà nông. Việc sử dụng các loại phân bón vô cơ, thuốc diệt
cỏ và thuốc trừ sâu cũng như việc thâm canh liên tục hiện được coi là những cách làm cần
thiết. Mặc dù các loại hóa chất nông nghiệp khá đắt tiền, chúng vẫn được sử dụng rộng rãi
để nâng cao năng suất.
Các kỹ thuật nông nghiệp hiện đại cũng dẫn tới việc tạo ra những điều kiện đồng nhất để
trồng trọt, thí dụ như tưới nước trên bề mặt. Trước kia trong quá khứ, những diện tích đất
nông nghiệp rộng lớn là sự hợp thành của những “mảnh vá” khác nhau của những sinh cảnh
nhỏ, đa dạng, còn ngày nay những mảnh đất nông nghiệp đang được dồn điền đổi thửa
thành những cánh đồng rộng lớn tương đối đồng nhất về tính tự nhiên và được quản lý
theo cùng một cách. Việc trồng nhiều giống, nhiều chủng loại cây trồng dần dần được thay
thế bằng việc trồng ít giống có năng suất cao, đặc biệt là tại vùng đồng bằng sông Hồng
và đồng bằng sông Cửu Long và ở một mức độ nào đó, tại những vùng khác, tính đa dạng
phong phú của các loài cây trồng khác nhau bị thay thế bởi một số ít những loài có giá trị
kinh tế cao. Ảnh hưởng trực tiếp của phương thức trồng trọt này là sự loại bỏ hầu hết những
loài, giống cây bản địa và sự đa dạng tự nhiên.
Một số tác động khác của phương thức canh tác hiện đại đã dẫn đến sự thay đổi đa dạng
sinh học nông nghiệp. Ví dụ: những cánh đồng lúa nước truyền thống không chỉ cung cấp
lúa gạo mà còn cả cá, ếch nhái, và các loài sinh vật sống dưới nước khác mà chúng có vai
trò quan trọng trong bữa ăn và đời sống của cộng đồng dân cư nông thôn. Hiện nay truyền
thống vẫn tồn tại nhưng những cánh đồng lúa hiện đại sử dụng một lượng lớn phân hóa
học và thuốc trừ sâu nên không còn sự đa dạng sinh học như xưa nữa và dẫn đến việc mất
đi nhiều nguồn thực phẩm bổ sung quan trọng cho người dân nông thôn.
Tại các vùng như Tây Nguyên và Đông Nam Bộ có truyền thống trồng nhiều loại cây lương
thực và cây thực phẩm phong phú, ngày nay đang có xu hướng thay thế chúng bằng những
cánh đồng, trang trại hay đồn điền chuyên canh một loại cây như cà phê, cao su, điều….
Điều này làm cho người nông dân ngày càng phụ thuộc vào nhu cầu thị trường về lương
thực, thực phẩm, và các đồ dùng gia dụng của người thành phố.
Quản lý đất không chỉ liên quan đến các vùng và đất nông nghiệp, mà nó còn thay đổi tuỳ
theo mùa. Các nông dân thường rất thành thạo trong việc điều chỉnh công việc của mình
tuỳ theo mùa vụ và lượng mưa hàng năm để có được năng suất cao nhất.
Cảnh quan, khí hậu và đa dạng sinh học nông nghiệp sẽ được mô tả kỹ hơn trong những
phần dưới theo bảy vùng sinh thái nông nghiệp khác nhau của Việt Nam.
3.1. Vùng trung du miền núi Bắc Bộ
3.1.1.Tiểu vùng trung du miền núi Đông Bắc
3.1.1.1. Đặc điểm cảnh quan tiểu vùng trung du miền núi Đông Bắc
Tiểu vùng trung du miền núi Đông Bắc bao gồm 11 tỉnh: Hà Giang, Cao Bằng, Lào Cai,
Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Yên Bái, Thái Nguyên, Phú Thọ, Bắc Giang, và Quảng Ninh.
Các tỉnh vùng Đông Bắc là địa bàn sinh sống của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Mông,
Dao, Sán Chí, Hoa, Kinh.
11
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
Đặc điểm của vùng này là có một dải bờ biển kéo dài từ Móng Cái xuống đến quá Hải Phòng,
với một vòng cung gồm hàng trăm đảo và quần đảo lớn nhỏ nằm ở địa đầu vịnh Bắc Bộ. Địa
hình chia cắt phức tạp, đất dốc nên rất bất lợi cho sản xuất và đời sống của nhân dân trong
vùng, tỷ lệ đất dốc trên 25O của tiểu vùng Đông Bắc là 68,77%. Có thể phân biệt ra hai tiểu
vùng: tiểu vùng trung du và tiểu vùng núi cao trung bình biên giới.
Đi lại trong cả vùng trung du thuận lợi nhờ có một mạng lưới sông suối dày đặc phát triển
theo hình nhánh cây hay lông chim. Trong vùng trung du cũng vẫn có núi -ví dụ các ngọn
núi thuộc các cánh cung đá vôi và đá phiến, đá cát (sa thạch) hoặc các đá nguồn gốc măcma.
Đất trên các bậc thềm phù sa cổ hoặc đất phong hoá và di động trên sườn dốc không thể tốt
bằng đất đồng bằng gồm toàn phù sa mới, nhưng vẫn phù hợp với nhiều loại cây trồng. Sự
phá huỷ lớp phủ rừng và chế độ du canh làm cho đất bị xấu thêm.
Trừ khu vực núi cao ở Hà Giang gọi là khối núi granit thượng nguồn sông Chảy, rộng đến
2500 km2 với các đỉnh cao nhất là Tây Côn Lĩnh cao 2418m, Kiều Liêu Ti cao 2402m và nhiều
đỉnh cao khoảng 2000m xuống cho đến 1100-1300m, nơi sinh sống của một số dân tộc ít
người, phần lớn lãnh thổ còn lại cũng chỉ có độ cao 500m trên mặt biển. Các đồng bằng giữa
núi cũng đã nằm ở độ cao tuyệt đối trên dưới 300 m, điều đó cho thấy độ cao tương đối của
các núi chỉ còn khoảng 300-500m, do đó cũng không phải là những trở ngại quá lớn. Các
cao nguyên Quảng Bạ và Đồng Văn là những khu vực khó khăn, nhưng diện tích không lớn
lắm. Ở các cao nguyên này và dải máng trũng biên giới, khí hậu trở thành một tài nguyên
thực sự. Các cây trồng á nhiệt đới và ôn đới tìm được ở đây môi trường thích hợp (mận, hồng,
mắc cọc, dẻ, ... kể cả nho ôn đới đang được trồng thử nghiệm, lúa mạch, hồi) trên các đồi,
còn trong các bồn địa giữa núi và đồng bằng thung lũng sông là lúa nước và các cây lương
thực khác.
Các đảo và quần đảo ở rìa biển Đông Bắc gồm hàng trăm đảo lớn nhỏ (trong đó lớn nhất có
các đảo Cái Bầu, Cái Bàn và Cát Bà) kéo dài thành hình một vòng cánh cung cùng với cánh
cung Đông Triều. Dân trên các đảo còn thưa thớt nhưng cũng đã có một số khá lớn hộ di cư
đến trong thời gian gần đây. Các đảo ở phía tây gần đất liền là một thế giới kỳ thú của một
khu vực đá vôi cổ sinh tuổi Cacbon-Pecmi bị chìm ngập. Khu vực các đảo đá vôi này tạo nên
các vịnh Bái Tử Long và vịnh Hạ Long nổi tiếng, cách đây vài năm đã được UNESCO công
nhận là di sản thiên nhiên của thế giới.
Đất của vùng Đông Bắc chủ yếu là feralit. Thảm phủ thực vật bị khai thác tàn phá nghiêm
trọng. Trong những năm gần đây mới được chú ý bảo vệ và phục hồi. Do thảm thực vật rừng
12
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
bị tàn phá, hiện tượng xói mòn đất diễn ra mạnh mẽ. Tính đa dạng sinh học cũng do đó giảm
sút nghiêm trọng. Nhiều loài động vật quý hiếm không còn cư trú trong vùng này. Để khắc
phục tình trạng môi trường tự nhiên bị suy thoái nói trên, nhiều khu bảo tồn, khu dự trữ
thiên nhiên và các vườn quốc gia đã được thành lập và hoạt động đạt kết quả tốt. Trong số
đó có các Vườn quốc gia Tam Đảo, Vườn quốc gia Ba Bể...
Về đặc điểm khí hậu, đại bộ phận diện tích vùng núi Đông Bắc có nhiệt độ trung bình năm
dưới 22OC. Tháng nóng nhất là tháng 7, đôi khi là tháng 6 với nhiệt độ trung bình tháng 26 -
28OC, trừ vùng núi cao phía bắc. Độ ẩm tương đối trung bình năm ở Việt Nam đều trên 75%.
Vùng có độ ẩm cao nhất (trên 85%) là các tỉnh phía đông Hoàng Liên Sơn như Lào Cai, Yên
Bái, Tuyên Quang. Độ ẩm tương đối trung bình năm ở Đông bắc thấp nhất ( Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
2-3OC. Ở miền núi, hướng phơi của sườn núi đóng vai trò quan trọng trong chế độ nhiệt-ẩm,
sườn đón gió (sườn đông) tiếp nhận những lượng mưa lớn trong khi sườn tây tạo điều kiện
cho gió “phơn” (hay quen được gọi là “gió lào”) được hình thành khi thổi xuống các thung
lũng. Những thay đổi khí hậu ở miền núi nhiều khi mang tính chất cực đoan, nhất là trong
điều kiện rừng bị suy giảm và đất bị thoái hoá. Mưa lớn và tập trung thường gây ra lũ khi kết
hợp với một số điều kiện thì xuất hiện lũ quét. Hạn hán thường xảy ra vào mùa khô đôi khi
hạn hán kéo dài ngoài sức chịu đựng của cây cối.
Nhiệt độ không khí trung bình năm ở tiểu vùng Tây Bắc dưới 220C. Tháng nóng nhất là tháng
7, đôi khi là tháng 6 với nhiệt độ trung bình tháng 26 - 28OC, trừ khu vực núi cao của vùng
Tây Bắc 28 - 30OC. Độ ẩm tương đối thấp nhất (78-80%) vào tháng 3, cao nhất (86-88%) vào
tháng 8. Độ ẩm thấp nhất tuyệt đối có thể xuống dưới 10%, thậm chí dưới 5% ở những vùng
trũng và thung lũng kín gió của vùng Tây Bắc. Các trung tâm ít mưa là Sông Mã (Sơn La) với
lượng mưa trung bình năm dưới 1200mm. Các trung tâm mưa nhiều khác còn có Hoàng Liên
Sơn (trên 3000 mm). Lượng mưa hàng năm phân bố theo mùa rõ rệt. Mùa mưa nhiều trùng
với mùa gió mùa mùa hạ, mùa mưa ít trùng với thời kỳ gió mùa mùa đông. Lượng mưa mùa
hè (từ tháng 5 đến tháng 10) chiếm 80-90%. Tháng mưa nhiều nhất là tháng 7. Đặc biệt ở
vùng Tây Bắc thường xuất hiện dông và mưa đá vào cuối đông sang hạ. Thời tiết khô nóng
vào đầu mùa hạ dễ gây hạn hán. Mưa lớn tập trung vào một số tháng trong năm thường gây
xói mòn, sạt lở đất và lũ quét.
Tài nguyên đất của vùng Đông Bắc và Tây Bắc (theo phân loại của Hội khoa học đất và Viện
Quy hoạch và Thiết kế Nông nghiệp) bao gồm các loại đất chính là đất xám feralit chiếm
52,2% diện tích tự nhiên, đất xám mùn trên núi chiếm 18,9%, đất nâu đỏ chiếm 4,7%, đất
nâu vàng chiếm 3,3%. Đất phù sa chỉ chiếm khoảng 2,3%. Đặc biệt núi đá không canh tác
được chiếm đến 12,9%.
3.1.2.2. Các loại cây trồng chính
Địa hình vùng Tây Bắc có nhiều sự biến đổi nên các loại cây được trồng ở đây rất đa dạng
tuỳ thuộc vào chất đất và nguồn cung cấp nước. Lúa là cây trồng chính và là nguồn lương
thực và dinh dưỡng chủ yếu cho người dân, được trồng chủ yếu trong các thung lũng và
các vùng đất có độ dốc thấp được cải tạo thành những thửa ruộng bậc thang để trồng lúa.
Ở những chỗ đất gồ ghề nhiều, người dân thường trồng ngô, sắn, kê, các loại rau, đậu nho
nhe và cây cho củ (khoai môn, khoai sọ, dong riềng...) của địa phương. Vùng này rất giầu cây
ăn quả ôn đới như táo, lê, đào, mận, cây lâm nghiệp như Styrax tonkinensis, Mangletia glauca,
Caryota palms, tre, nứa, mây, bạch đàn (Eucalyptus), cây lấy gỗ như Cassia siamea, Vernicia
montana.
3.2. Vùng đồng bằng sông Hồng
3.2.1. Đặc điểm cảnh quan vùng đồng bằng sông Hồng
Vùng đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) bao gồm 10 Tỉnh và thành phố có Thủ đô Hà Nội, Thành
phố Hải Phòng, Bắc Ninh, và các tỉnh Vĩnh Phúc, Hải Dương, Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nam,
Nam Định và Ninh Bình.
Toàn bộ châu thổ được đặt trong một miền võng rộng lớn giữa núi, trên một nền đá kết tinh
nguyên đã bị sụt xuống. Sông Hồng sau khi rời khỏi Sơn Tây đã tách ra một con sông nhánh
quan trọng là sông Đáy, xuống địa đầu Hà Nội lại tách ra sông Đuống, đến Hưng Yên thì chia
14
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
nước theo sông Luộc và sông Phủ Lý, xuống Nam Định, Thái Bình thì toả ra thành sông Đào,
sông Trà Lý và sông Ninh Cơ. Địa hình châu thổ thấp và có nhiều ô trũng, nghiêng từ tây bắc
(phía đỉnh châu thổ) xuống đông nam (phía biển). Ở Việt Trì và Sơn Tây, độ cao của đồng
bằng lên tới 12-16m, có chỗ cao đến 18-25m như trên bậc thềm phù sa cũ nhưng ở dải đất
duyên hải từ Hải Phòng về đến Ninh Bình, độ cao trung bình chỉ còn trên dưới 1m. Các vùng
trũng trong đồng bằng có khi còn thấp hơn.
Khí hậu đồng bằng sông Hồng là khí hậu nhiệt đới gió mùa có mùa đông lạnh. Nhiệt độ
trung bình năm dao động từ 22 đến 24OC. Tháng nóng nhất là tháng 7, đôi khi là tháng 6 với
nhiệt độ trung bình tháng 26 - 28OC. Tháng có nhiệt độ thấp nhất là tháng 1, đôi khi là tháng
12 với nhiệt độ trung bình tháng 14 - 16OC. Độ ẩm tương đối trung bình năm từ 80 đến 85%,
tháng 12 có độ ẩm thấp nhất và tháng 3 có độ ẩm cao nhất. Lượng mưa phổ biến từ 1600
đến 2400mm. Mùa mưa nhiều trùng với mùa gió mùa mùa hạ với tháng mưa nhiều nhất là
tháng 8, tháng 9, đôi khi tháng 10, mùa mưa ít trùng với thời kỳ gió mùa mùa đông. Lượng
mưa mùa hè (tháng 5 đến tháng 10) chiếm 80-90% lượng mưa năm.
Tài nguyên đất của vùng đồng bằng sông Hồng, bao gồm các loại đất chính là: đất phù sa
chiếm 34%, đất phù sa glây chiếm 25,3%, đất mặn trung bình và ít chiếm 8,6%, đất phù sa
chua chiếm 6,8%, đất xám feralit chiếm 5,9% và các loại đất khác.
Trên quan điểm sinh thái nông nghiệp, vùng châu thổ sông Hồng (bao gồm châu thổ sông
Hồng và sông Thái bình), được phân chia thành 9 tiểu vùng sinh thái nông nghiệp chính
(Đào Thế Tuấn và Đào Thế Anh, 2000), có đặc điểm chính như sau:
Đặc điểm của các tiểu vùng sinh thái nông nghiệp của châu thổ sông Hồng.
Vùng Kiểu sinh thái Số Lượng Đất canh Đất Dtích Ổn định
huyện thực /đất tác/đất màu/ cói/ Đất của lúa
canh tác chung đất canh canh tác mùa (%)
(kg/ha) (%) tác (%) (%)
1 Thâm canh nhiều lúa 8 5936 63 6 0 74
2 Ven biển mặn ít 9 5347 53 8 2 70
3 Ven biển mặn nhiều 5 4947 47 12 6 81
4 Trũng vừa 10 4188 66 12 0 55
5 Trũng nhiều 13 3474 53 15 0 44
6 Nhiều màu 9 3907 55 33 0 69
7 Thâm canh ít màu 6 4883 63 22 0 76
8 Thâm canh nhiều 6 6007 59 24 0 58
màu
9 Đất bạc màu 7 3144 31 35 0 78
3.2.2. Các loại cây trồng chính
Đồng bằng sông Hồng là vùng trồng lúa nước lớn thứ 2 của Việt Nam (sau đồng bằng sông
Cửu Long). Đây là vùng trồng rau có diện tích lớn nhất nước (30%) với sự đa dạng loài và
giống rất cao. Những loại rau đậu chính là cà chua, dưa chuột, cải bắp, đậu cô ve, mướp, ớt,
súp-lơ. Lạc và đậu tương đang ngày càng phát triển và mang lại nhiều lợi nhuận cho nông
dân. Khoai tây trồng khá phổ biến trong vụ đông. Với khí hậu nhiệt đới có mùa đông lạnh,
đồng bằng sông Hồng cũng rất thích hợp với một số loài cây ăn quả có nguồn gốc ôn đới
như vải, cam, quýt, bưởi.
15
Hướng dẫn bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp tại Việt Nam
3.3. Vùng duyên hải Bắc Trung Bộ
3.3.1.Đặc điểm cảnh quan vùng duyên hải Bắc Trung Bộ
Vùng duyên hải Bắc Trung Bộ gồm 6 tỉnh: Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng
Trị, và Thừa Thiên-Huế. Đây là khu vực miền núi có tài nguyên tương đối đa dạng nhưng việc
khai thác sử dụng gặp không ít những khó khăn. Bắt đầu từ Thanh Hoá trở xuống đến các
tỉnh khác của miền Trung, nơi nào cũng hầu như gồm 3/4 là đồi núi, khoảng 1/4 diện tích
còn lại là đồng bằng.
Bắt đầu từ ranh giới phía bắc của Thanh Hoá, dãy núi đá vôi xen lẫn đá phiến từ Tây Bắc
xuống còn chạy thành từng dãy song song. Từ phía nam sông Mã trở xuống, địa hình núi đã
trở nên phức tạp hơn. Các núi ở Thanh Hoá giáp với biên giới Việt Lào đều là những núi cao
trung bình và thấp. Do được cấu tạo bởi các loại đá có độ bền vững khác nhau, đồng thời bị
chia cắt bởi một mạng lưới sông suối rậm rạp, khu vực núi phía tây Thanh Hoá thường chỉ
đạt độ cao trên dưới 1000m-1500m (Bù Rinh 1291 m, Bù Chó 1563 m). Các ngọn núi ở Nghệ
An - Hà Tĩnh địa đầu của dãy Trường Sơn trên lãnh thổ Việt Nam trái lại hiểm trở hơn nhiều.
Các núi cao đều nằm ở biên giới Việt-Lào. Các con đường giao thông từ đồng bằng lên đều
phải men theo các thung lũng sông để đến những đèo thấp.
Đồng bằng Thanh Hoá là đồng bằng rộng nhất khu vực Trung Bộ. Quang cảnh của đồng
bằng Thanh Hoá lặp lại một phần quang cảnh của đồng bằng châu thổ sông Hồng, nhất là ở
khu vực Nga Sơn. Phần chính của đồng bằng Thanh Hoá là do phù sa sông Mã và sông Chu
bồi đắp. Cũng như ở đồng bằng sông Hồng, bao quanh đồng bằng phù sa mới là vành đai
các bậc thềm phù sa cũ, có độ cao từ 2 đến 15m, bị chia cắt thành những đồi riêng lẻ, không
kể rải rác đây đó còn có các núi sót. Đồng bằng phù sa mới - châu thổ hiện tại của sông Mã,
sông Chu cao từ 8 đến 10m ở phía Tây, hạ thấp dần về phía biển xuống đến 1-2m.
Ở đây có những “cồn cát duyên hải” như ở đồng bằng sông Hồng, rõ nhất là ở khu vực Nga
Sơn. Chúng chạy thành những chuỗi dài chạy theo hướng đông bắc - tây nam dạng xoè nan
quạt, càng xuống phía nam của đồng bằng càng thu hẹp về diện tích. Về phía tây nam của
các dải cồn cát này, những khu vực đất thấp tạo thành một bề mặt nằm ngang ăn khớp với
giới hạn của vụng biển cũ mà châu thổ mới đã lấp đầy, trong đó có những lạch và hồ đầm là
những gì còn sót lại.
Đồng bằng Nghệ Tĩnh tuy chạy thành một dải nhưng thực tế là do nhiều mảnh đồng bằng
nhỏ hợp lại. Các đồng bằng của Bắc Trung Bộ không được phì nhiêu bằng các đồng bằng
châu thổ ở Bắc Bộ và Nam Bộ, nhưng chúng vẫn là nơi sinh sống của số đông dân cư trong
vùng.
Về khí hậu, nhiệt độ trung bình năm ở Bắc Trung Bộ, trừ vùng núi cao phía tây thuộc dãy
Trường Sơn nơi có nhiệt độ dưới 22OC, dao động từ 22 đến 24OC2. Tháng nóng nhất là tháng
7, đôi khi là tháng 6 với nhiệt độ trung bình tháng 28 - 30OC. Tháng có nhiệt độ thấp nhất là
tháng 1, đôi khi là tháng 12 với nhiệt độ trung bình 16-18O. Các tỉnh thuộc Bắc Trung Bộ là
vùng có độ ẩm cao nhất so với các vùng sinh thái khác và đạt trên 85% .
Tài nguyên đất của vùng duyên hải Bắc Trung Bộ, bao gồm các loại đất chính là đất xám
feralit chiếm 54,3%, đất phù sa chua chiếm 12,7%, đất xám mùn trên núi chiếm 5,3%, đất xói
mòn mạnh trơ sỏi đá không canh tác được chiếm 4,7% và các loại đất khác.
16
