Giáo trình Triết học
¾ Định nghĩa vật chất của Lênin: "Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại
khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp
lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác". Với định nghĩa này, vật chất được hiểu như
sau:
Phạm trù triết học
“Vật chất chỉ thực tại khách quan” nghĩa là vật chất tồn tại độc lập với ý thức của con người
và loài người. Tồn tại khách quan là thuộc tính cơ bản nhất của vật chất, phân...
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
Chương I : VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
.I VẬT CHẤT VÀ CÁC HÌNH THỨC TỒN TẠI CƠ BẢN CỦA NÓ
.1 Định nghĩa vật chất
Định nghĩa vật chất của Lênin: "Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại
khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp
lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác". Với định nghĩa này, vật chất được hiểu như
sau:
Phạm trù triết học
“Vật chất chỉ thực tại khách quan” nghĩa là vật chất tồn tại độc lập với ý thức của con người
và loài người. Tồn tại khách quan là thuộc tính cơ bản nhất của vật chất, phân biệt giữa vật chất với ý
thức. Ở đây định nghĩa đã giải quyết theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật về mặt thứ nhất của vấn đề
cơ bản của triết học.
Vật chất “được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại,
chụp lại, phản ánh...” nghĩa là sự vật, hiện tượng vật chất tác động lên các giác quan, nhờ đó con người
nhận biết về chúng. Như vậy, con người có thể nhận thức được vật chất. Ở đây mặt thứ hai của vấn đề
cơ bản của triết học đã được giải quyết theo lập trường của triết học duy vật biện chứng .
Ý nghĩa:
Kết hợp tính trừu tượng, khái quát với tính hiện thực
Khắc phục tính trực quan, siêu hình, máy móc
Giải quyết được vấn đề cơ bản của triết học
Giải phóng cuộc khủng hoảng vật lý
Tạo cơ sở cho quan niệm duy vật về tồn tại XH
.2 Các hình thức tồn tại cơ bản của vật chất.
.a Vận động và đứng im:
Vận động.
Khái niệm vận động:
+ Ph.Ăngghen viết : " Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất, tức được hiểu là phương thức
tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất thì bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá
trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy ".
+ Vận động là thuộc tính cố hữu của vc
+ Nguồn gốc vận động nằm trong mâu thuẫn nội tại của bản thân sự vật. Vận động của
vật chất là tự thân vận động.
.b Không gian và thời gian: là phương thức tồn tại của vật chất
.II NGUỒN GỐC, BẢN CHẤT CỦA Ý THỨC.
.1 Kết cấu của ý thức: Ý thức là một hình ảnh tinh thần toàn vẹn về hiện thực khách quan, có kết
cấu phức tạp bao gồm nhiều thành tố có quan hệ với nhau như tri thức, tình cảm, ý chí ... trong đó tri thức
có vai trò quan trọng nhất.
Tri thức là sự hiểu biết của con người về thế giới (kết quả của quá trình con người phản ánh về
thế giới). Tri thức có nhiều lĩnh vực khác nhau như tri thức về tự nhiên, về xã hội, về con người…
Tình cảm là những rung động biểu hiện thái độ của con người trong các mqh
Giữa tri thức và tình cảm có quan hệ chặt chẽ nhau, làm tiền đề cho nhau và trở thành một trong
những động lực quan trọng của hoạt động con người.
Ý chí là năng lực xác định mục tiêu cho hành động và quyết tâm thực hiện mục tiêu đó. Ý chí
mạnh mẽ thường là trạng thái liên kết chặt chẽ giữa tri thức và tình cảm.
Niềm tin
.2 Nguồn gốc của ý thức: Theo quan điểm duy vật biện chứng, ý thức có nguồn gốc vật chất. Đó
là nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội
-1-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
.a Nguồn gốc tự nhiên:
Não người:
Não người có chức năng ý thức. Não là tổ chức vật chất phát triển cao nhất trong sinh giới, là
sản phẩm của sự tiến hóa lâu dài của giới tự nhiên. Khoa học đã chứng minh rằng hoạt động sinh lý thần
kinh của não bộ là cơ sở vật chất của ý thức
Não người có thuộc tính phản ánh. Phản ánh là năng lực giữ lại, tái hiện lại của hệ thống vật
chất này về những đặc điểm của hệ thống vật chất khác trong qúa trình tác động qua lại. Trong quá trình
tiến hoá của tự nhiên, tổ chức vật chất càng phát triển cao thì năng lực phản ánh càng cao. Não ngưới là tổ
chức vật chất phát triển cao nhất của sinh giới cho nên nó có năng lực phản ánh đặc biệt, đó là sự phản
ánh của ý thức.
Sự tác động của thế giới khách quan vào não người: Não người nhận sự tác động từ thế giới
khách quan thông qua các giác quan và hệ thống thần kinh cảm giác. Thế giới khách quan là đối tượng của
cảm giác. Các thông tin do cảm giác đem lại được bộ não xử lý và phản ánh tạo ra ý thức.
Như vậy, bộ óc người cùng với thế giới khách quan tác động vào bộ óc là nguồn gốc tự nhiên
của ý thức.
.b Nguồn gốc xã hội : Năng lực phản ánh đặc biệt của ý thức còn được lý giải bởi nguồn gốc xã
hội của nó, đó là lao động và ngôn ngữ.
Lao động :
Lao động hiểu theo nghĩa là các hoạt động sáng tạo ra công cụ và sử dụng công cụ trong sản
xuất để tạo ra của cải cho xã hôï và cho bản thân người lao động .
Vai trò của lao động trong quá trình hình thành ý thức :
+ Lao động hình thành nên con người và xã hội loài người. Chỉ trong xã hội loài người với
các quan hệ xã hội, con người mới hình thành được ý thức. (Con vật không có quan hệ xã hội nên nó
không có ý thức).
+ Lao động làm cho bàn tay, khối óc, tư duy phát triển. Ý thức xuất hiện không phải do sự
tác động một cách tự nhiên của thế giới khách quan vào đầu óc con người. Nhờ có lao động, con người tác
động vào các đối tượng hiện thực, làm cho chúng phải bộc lộ những đặc tính, những kết cấu và những
quy luật vận động của chúng thành những hiện tượng nhất định. Những hiện tượng ấy tác động vào não
người, từ đó con người nhận thức được bản chất của thế giới hiện thực. Do vậy lao động là phương thức
hình thành và phát triển ý thức .
+ Lao động là nguồn gốc hình thành ngôn ngữ. Sống trong xã hôi, con người có nhu cầu liên
kết nhau, trao đổi thông tin với nhau, “cần thiết phải nói với nhau một cái gì đó”. Kết quả là ngôn ngữ nảy
sinh và phát triển ngay trong quá trình lao động
Ngôn ngữ :
Ngôn ngữ đến lượt nó trở thành hiện thực trực tiếp của tư duy, ngôn ngữ càng phong phú thì
thế giới đối tượng càng được mở rộng
Ngôn ngữ là công cụ, phương tiện khái quát hóa và trừu tượng hóa hiện thực, giúp con người
đi sâu vào bản chất của sự vật, hiện tượng.
Ngôn ngữ còn là phương tiện liên kết tư duy loài người qua các thế hệ làm cho ý thức mang
tính xã hội sâu sắc. Như vậy ngôn ngữ là yếu tố quan trọng để phát triển tâm lý, tư duy của con người và
nhân loại
Nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội quan hệ chặt chẽ nhau, trong đó nguồn gốc trực
tiếp và quan trọng nhất quyết định bản chất của ý thức là nguồn gốc xã hội
.3 Bản chất của ý thức :
.a Ý thức là sự phản ánh sáng tạo hiện thực khách quan, là hình ảnh chủ quan của thế giới
khách quan .
Ý thức là cái phản ánh còn hiện thực khách quan là đối tượng phản ánh.
Sự phản ánh sáng tạo của ý thức nghĩa là ý thức phản ánh hiện thực một cách có định hướng và
có chọn lọc nhằm nhận thức và cải biến thế giới thông qua lao động.
Trên cơ sở những cái đã có, ý thức có thể tạo ra tri thức mới, có thể tưởng tượng, có thể tiên
đoán và dự báo tương lai, có thể lập ra những giả thuyết khoa học…
.b Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan
-2-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
cải biến qua lăng kính chủ quan
.c Ý thức có bản chất xã hội :
Bản chất của ý thức là bản chất xã hội bởi vì nguồn gốc chủ yếu của ý thức là nguồn gốc xã
hội.
Mặt khác con người phản ánh về thế giới là con người xã hội, sống trong những quan hệ xã hội
nhất định và trong những điều kiện lịch sử nhất định. Cho nên ý thức rất khác nhau ở các tầng lớp và các
giai cấp khác nhau. Tri thức của con người cũng phát triển cùng với sự phát triển của xã hội .
.III QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC :
.1 Về lí luận:
.a Vật chất quyết định ý thức:
Vật chất có trước, là nguồn gốc ý thức
Quyết định sự ra đời, nội dung và sự biến đổi của yt
Ý thức là sự phản ánh với vc
.b Ý thức tác động trở lại đối với vật chất :
Ý thức tác động trở lại vật chất thong qua hoạt động thực tiễn của con người
Tác động tích cực hoặc tiêu cực
Ý thức có thể lạc hậu hoặc vượt trước vật chất
.2 Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức: Hiểu biết mối quan hệ
giữa vật chất và ý thức cho chúng ta nguyên tắc khoa học để nhận thức và vận dụng mối quan hệ này
trong thực tiễn.
Mọi hoạt động của con người phải xuất phát từ thực tế khách quan, tôn trọng khách quan tránh
chủ quan, duy ý chí .
Phải phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con người, nghĩa là
phải tích cực học tập nắm vững quy luật khách quan của thế giới và vận dụng tri thức vào cải biến thế
giới . Đồng thời nên trao dồi tình cảm cách mạng và ý chí vượt khó trong mọi hoạt động. Tránh thái độ ỷ
lại, thụ động, chờ thời.
Chương II: HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
.I SỰ RA ĐỜI CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT:
.1 Phép biện chứng duy vật cổ đại cho rằng vạn vật trong thế giới đều có quá trình hình thành và
tiêu vong, đều không ngừng vận động, biến hoá và liên hệ chằng chịt nhau. Đây là phép biện chứng mang
tính sơ khai, mộc mạc vì khoa học thời đó chưa phát triển. Khi phác họa bức tranh chung về thế giới, các
nhà triết học chỉ dựa trên những quan sát có tính trực quan, cảm tính, nhưng về cơ bản là đúng .
Heraclit coi sự vận động và phát triển của thế giới giống như dòng chảy của một con sông
“không bao giờ người ta tắm được hai lần trên cùng một dòng sông”.
Phật giáo cho rằng vạn vật luôn trong quá trình vận động và biến đổi không ngừng.
.2 Phép biện chứng duy tâm, tiêu biểu là phép biện chứng duy tâm của Hegel. Hegel là người có
công lớn trong việc xây dựng phép biện chứng thành một học thuyết triết học có tính hệ thống. Tuy nhiên,
phép biện chứng của Hegel là phép biện chứng của ý niệm.
.3 Phép biện chứng duy vật do Mác và Ăngghen sáng lập: Dựa trên những thành tựu khoa học
của thế kỷ 19, khắc phục những hạn chế của phép biện chứng duy vật cổ đại và phép biện chứng duy
tâm, Mác và Ăngghen đã sáng lập ra phép biện chứng duy vật khoa học vào giữa thế kỷ 19 và được
V.I.Lênin tiếp tục phát triển. Đây là sự thống nhất giữa phép biện chứng và chủ nghĩa duy vật làm cho
phép biện chứng thực sự trở thành một khoa học.
Phép biện chứng duy vật có nội dung phong phú bởi vì đối tượng của nó là thế giới vật chất vô
cùng vô tận, trong đó nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển là có ý nghĩa khái
quát nhất. Với ý nghĩa đó, Ph.Ăngghen đã định nghĩa: “Phép biện chứng là khoa học về những quy luật
-3-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
phổ biến của sự vận động và phát triển của tự nhiên, xã hội và của tư duy”.
Phép biện chứng duy vật khoa học bao gồm hệ thống các nguyên lý, quy luật, phạm trù .
.II HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT:
.1 Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
.a Nội dung nguyên lý:
Khái niệm : Mối liên hệ phổ biến là phạm trù triết học chỉ mọi sự ràng buộc, tác động
ảnh hưởng lẫn nhau của các sự vật hiện tượng và trong những điều kiện nhất định gây nên sự
chuyển hoá
Tính chất:
Tính khách quan: vì nó là mối liên hệ vốn có tồn tại ngay trong bản thân một sự vật, hiện
tượng;
Tính phổ biến: bất kỳ một sự vật, hiện tượng nào; ở bất kỳ không gian nào và ở bất kỳ thời
gian nào cũng có mối liên hệ với những sự vật, hiện tượng khác. Ngay trong cùng một sự vật, hiện tượng
thì bất kỳ một thành phần nào, một yếu tố nào cũng có mối liên hệ với những thành phần, những yếu tố
khác
Tính đa dạng, phong phú của : sự vật, hiện tượng khác nhau, KG, TG khác nhau thì các mối
liên hệ biểu hiện khác nhau. Có thể chia các mối liên hệ thành nhiều loại: mối liên hệ bên trong, mối liên
hệ bên ngoài, mối liên hệ chủ yếu, mối liên hệ thứ yếu, v.v.. Các mối liên hệ này có vị trí, vai trò khác
nhau đối với sự tồn tại và vận động của sự vật, hiện tượng.
Ý nghĩa phương pháp luận: Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến đòi hỏi chúng ta phải có quan
điểm toàn diện, quan điểm lịch sử - cụ thể.
Vì các mối liên hệ là sự tác động qua lại, chuyển hoá, quy định lẫn nhau giữa các sự vật,
hiện tượng và các mối liên hệ mang tính khách quan, mang tính phổ biến nên trong hoạt động nhận thức
và hoạt động thực tiến con người phải tôn trọng quan điểm toàn diện, phải tránh cách xem xét phiến
diện.
+ Quan điểm toàn diện đòi hỏi chúng ta nhận thức về sự vật trong mối liên hệ qua lại
giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, giữa các mặt của chính sự vật và trong sự tác động qua lại giữa sự vật
đó với các sự vật khác, kể cả mối liên hệ trực tiếp và mối liên hệ gián tiếp. Chỉ trên cơ sở đó mới có thể
nhận thức đúng về sự vật.
+ Quan điểm toàn diện đòi hỏi chúng ta phải biết phân biệt từng mối liên hệ, phải biết chú
ý tới mối liên hệ bên trong, mối liên hệ bản chất, mối liên hệ chủ yếu, mối liên hệ tất nhiên, và lưu ý
đến sự chuyển hoá lẫn nhau giữa các mối liên hệ để hiểu rõ bản chất của sự vật và có phương
pháp tác động phù hợp nhằm đem lại hiệu quả cao nhất trong hoạt động của bản thân.
+ Trong hoạt động thực tế, chúng ta phải biết sử dụng đồng bộ các biện pháp, các phương
tiện khác nhau để tác động nhằm đem lại hiệu quả cao nhất. Để thực hiện mục tiêu "dân giàu, nước
mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh", một mặt, chúng ta phải phát huy nội lực của đất nước ta;
mặt khác, phải biết tranh thủ thời cơ, vượt qua thử thách do xu hướng quốc tế hóa mọi lĩnh vực của
đời sống xã hội và toàn cầu hóa kinh tế đưa lại..
Vì các mối liên hệ có tính da dạng, phong phú - sự vật, hiện tượng khác nhau, không gian,
thời gian khác nhau các mối liên hệ biểu hiện khác nhau nên trong hoạt động nhận thức và hoạt động
thực tiễn con người phải tôn trọng quan điểm lịch sử - cụ thể.
+ Quan điểm lịch sử - cụ thể đòi hỏi chúng ta khi nhận thức về sự vật và tác động vào sự
vật phải chú ý điều kiện, hoàn cảnh lịch sử - cụ thể. Thực tế cho thấy rằng, một luận điểm nào đó là
luận điểm khoa học trong điều kiện này, nhưng sẽ không là luận điểm khoa học trong điều kiện khác.
+ Vì vậy để xác định đúng đường lối, chủ trương của từng giai đoạn cách mạng, của
từng thời kỳ xây dựng đất nước, bao giờ Đảng ta cũng phân tích tình hình cụ thể của đất nước ta cũng
như bối cảnh lịch sử quốc tế diễn ra trong từng giai đoạn và từng thời kỳ đó và trong khi thực hiện
đường lối, chủ trương, Đảng ta cũng bổ sung và điều chỉnh cho phù hợp với diễn biến của hoàn cảnh cụ
thể.
.2 Nguyên lý về sự phát triển
.a Nội dung nguyên lý:
-4-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
Khái niệm sự phát triển: phát triển là một phạm trù triết học dùng để chỉ quá trình vận
động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn
của sự vật.
Tính chất:
Tính khách quan: nguồn gốc của sự phát triển nằm ngay trong bản thân sự vật. Đó là quá
trình giải quyết liên tục những mâu thuẫn nảy sinh trong sự tồn tại và vận động của sự vật;
Tính phổ biến: nó diễn ra ở mọi lĩnh vực: tự nhiên, xã hội và tư duy; ở bất cứ sự vật, hiện
tượng nào của thế giới khách quan
Tính đa dạng, phong phú của : Phát triển là khuynh hướng chung của mọi sự vật, mọi hiện
tượng, song mỗi sự vật, mỗi hiện tượng lại có quá trình phát triển không giống nhau. Tồn tại ở không
gian khác nhau, ở thời gian khác nhau, sự vật phát triển sẽ khác nhau. Đồng thời trong quá trình phát
triển của mình, sự vật còn chịu sự tác động của các sự vật, hiện tượng khác, của rất nhiều yếu tố, điều
kiện. Sự tác động đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của sự vật, đôi khi có thể làm thay
đổi chiều hướng phát triển của sự vật, thậm chí làm cho sự vật thụt lùi.
.b Ý nghĩa phương pháp luận:
Quan điểm phát triển
Khắc phục tư tửng bảo thủ, trì trệ
Khi giải quyết vấn đề phải đặt sv, ht trong xu thế đi lên
Phải thấy rõ khuynh hướng phát triển trong tương lai
Phải lạc quan cách mạng, tin tưởng vào cái mới.
Quan điểm lịch sử - cụ thể
Con đường phát triển là quá trình biện chứng, đầy mâu thuẫn, quanh co phức tạp ⇒ cần có
quan điểm lịch sử cụ thể trong nhận thức và giải quyết
Trong phép biện chứng duy vật, nguyên lý về mối liên hệ phổ biến gắn liền với nguyên lý về sự phát
triển. Hai nguyên lý này thống nhất hữu cơ với nhau vì liên hệ là nguồn gốc của vận động, không có sự
vận động sẽ không có sự phát triển. Do vậy trong nhận thức và hành động, chúng ta phải quán triệt quan
điểm toàn diện, quan điểm lịch sử - cụ thể và quan điểm phát triển.
Chương III: BA QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
.I QUY LUẬT NHỮNG THAY ĐỔI VỀ LƯỢNG DẪN ĐẾN NHỮNG THAY ĐỔI VỀ CHẤT.
( phản ánh cách thức của sự phát triển.)
.1 Khái niệm.
Chất là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, là
sự thống nhất hữu cơ của những thuộc tính làm cho sự vật là nó chứ không phải là cái khác..
Lượng là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định vốn có của sự vật về mặt số
lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động và phát triển cũng như các thuộc tính của sự
vật.
.2 Nội dung
Chất và lượng thống nhất biện chứng
Sự thay đổi về lượng tất yếu dẫn đến sự chuyển hóa về chất. Tuy nhiên ko phải là sự thay đổi
bất kỳ
Ở một giới hạn nhất định, sự thay đổi về lượng chưa dẫn tới sự thay đổi về chất. Giới hạn đó
gọi là độ
Độ là phạm trù triết học dùng để chỉ khoảng giới hạn trong đó sự thay đổi về
lượng của sự vật chưa làm thay đổi căn bản chất của sự vật ấy
Biến đổi thường bắt đầu từ lượng. Khi đến một giới hạn nào đó sẽ thay đổi về chất. Giới hạn
đó là điểm nút.
Khi đến điểm nút với những điều kiện nhất định tất yếu dẫn đến sự ra đời của chất mới. Đây
-5-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
chính là bước nhảy.
Bước nhảy là phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hóa về chất của sự vật do sự
thay đổi về lượng của sự vật trước đó gây nên.
Sau khi ra đời chất mới tác động trở lại sự thay đổi của lượng, lượng tiếp tục biến đổi về quy
mô, trình độ, nhịp điệu phát triển đến một lúc nào đó lại dẫn đến sự ra đời của chất mới hơn.
Từ những phân tích trên đây có thể rút ra nội dung quy luật như sau: Bất kỳ sự vật nào cũng là sự
thống nhất giữa chất và lượng, sự thay đổi dần dần về lượng vượt quá giới hạn của độ sẽ dẫn tới
sự thay đổi căn bản về chất của sự vật thông qua bước nhảy; chất mới ra đời sẽ tác động trở lại
tới sự thay đổi của lượng. Cứ như vậy, sự phát triển diễn ra không ngừng.
.3 Ý nghĩa phương pháp luận:
Coi trọng cả chất và lượng ⇒ nhận thức toàn diện
Cần từng bước tích lũy về lượng. Khắc phục tư tưởng nóng vội.
Khi đã tích luỹ đủ về số lượng phải có quyết tâm để tiến hành bước nhảy, khắc phục tư tưởng
trì trệ, bảo thủ.
Phải biết vận dụng linh hoạt các hình thức của bước nhảy tùy theo từng trường hợp, từng điều
kiện cụ thể.
Phát triển ko những phụ thuộc vào điều khách quan mà còn phụ thuộc nhân tố chủ quan nên cần
nâng cao tính tích cực chủ động
.II QUY LUẬT THỐNG NHẤT VÀ ĐẤU TRANH CỦA CÁC MẶT ĐỐI LẬP. (phản ánh
nguồn gốc, động lực của sự phát triển.)
.1 Khái niệm
Mâu thuẫn là khái niệm chỉ mối liên hệ thống nhất, đấu tranh và chuyển hóa giữa các mặt đối
lập của mỗi svht hoặc giữa các svht khác nhau
Nhân tố tạo nên mâu thuẫn là các mặt đối lập. Mặt đối lập là khái niệm chỉ những mặt, thuộc
tính, khuynh hướng vận động trái ngược nhau nhưng đồng thời là điều kiện, tiền đề tồn tại của nhau.
Tính chất: khách quan, phổ biến, phong phú
.2 Nội dung
Trong mỗi mâu thuẫn, các mặt đối lập vừa thống nhất vừa đấu tranh với nhau
Khái niệm thống nhất dùng để chỉ sự liên hệ, ràng buộc, quy định lẫn nhau của các mặt đối lập,
mặt này lấy mặt kia làm tiền đề tồn tại.
Khái niệm đấu tranh dùng để chỉ khuynh hướng tác động qua lại, bài trừ, phủ định nhau giữa các
mặt đối lập
Quá trình thống nhất và đấu tranh tất yếu dẫn đến sự chuyển hóa giữa chúng, sự chuyển hóa
diễn ra phong phú dựa vào điều kiện lịch sử cụ thể.
Sự đấu tranh là tuyệt đối còn sự thống nhất là tương đối, tạm thời.
Sự tác động qua lại dẫn đến chuyển hóa là một quá trình. Lúc mới xuất hiện mâu thuẫn thể hiện
sự khác biệt và phát triển thành các mặt đối lập. Khi hai mặt đối lập mâu thuẫn xung đột với nhau gay gắt
và khi điều kiện đã chin muồi thì chúng sẽ chuyển hóa lẫn nhau và mâu thuẫn được giải quyết. Mâu thuẫn
cũ mất đi mâu thuẫn cũ hình thành và quá trình đấu tranh, chuyển hóa lại tiếp diễn làm cho svht luôn vận
động phát triển.
.3 Ý nghĩa phương pháp luận:
Mâu thuẫn là khách quan và phổ biến cho nên trong nhận thức và hoạt động thực tiễn cần tôn
trọng mâu thuẫn, phân tích đầy đủ các mặt đối lập
Mâu thuẫn có tính đa dạng phong phú nên cần có quan điểm lịch sử - cụ thể. Cần phân biệt đúng
vai trò vị trí của từng loại mâu thuẫn để có phương pháp giải quyết đúng đắn nhất.
.III QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH. (phản ánh khuynh hướng, con đường của sự
phát triển. )
.1 Khái niệm
Bất cứ sự vật, hiện tượng nào trong thế giới đều trải qua quá trình phát sinh, phát triển và diệt
-6-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
vong. Sự vật cũ mất đi được thay bằng sự vật mới. Sự thay thế đó gọi là phủ định
Những sự phủ định tạo ra điều kiện tiền đề cho quá trình phát triển của sv gọi là phủ định biện
chứng
Tính chất
Tính khách quan: nguyên nhân nằm trong chính bản thân svht
Tính kế thừa: kế thừa những nhân tố hợp qui luật, loại bỏ trái qui luật. Không phải phủ định
sạch trơn mà là cái mới ra đời dựa trên những hạt nhân tích cực của cái cũ.
.2 Nội dung
Mỗi lần phủ định đều tạo ra điều kiện, tiền để cho sự phát triển tiếp theo của nó. Qua nhiều lần
phủ định tất yếu dẫn tới sự vận động theo chiều hướng đi lên
Quy luật phcpd khái quát tính chất chung của sự phát triển, đó là phát triển theo đường xoáy ốc.
Mỗi chu kì phải qua hai lần phủ định. Hình thái cuối mỗi chu kì lặp lại những đặc trưng cơ bản của hình
thái ban đầu nhưng ở mức cao hơn nhờ sự kế thừa và loại bỏ
Khuynh hướng phát triển theo đường xoáy ốc thể hiện tính chất biện chứng của sự phát triển.
Đó là tính kế thừa, tính lặp lại và tiến lên. Mỗi vòng như được lặp lại với trình độ cao hơn.
.3Ý nghĩa phương pháp luận.
Giúp chúng ta nhận thức đúng đắn xu hướng vận động phát triển của svht. Quá trình quanh co
phức tạp nhưng khuynh hướng chung là khuynh hướng đi lên. Do vậy cần khẳng định niềm tin vào xu
hướng tiến bộ
Cái mới tất yếu phải ra đời để thay thế cái cũ trên cơ sở hoạt động, ý thức sáng tạo của con
người. Do vậy cần nâng cao tính tính cực chủ quan, niềm tin tất thắng. Khắc phục tư tưởng bảo thủ trì
trệ
Cần kế thừa có phê phán
Chương IV: CÁC PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
.I CÁI RIÊNG VÀ CÁI CHUNG
.1 Khái niệm.
Cái riêng là phạm trù triết học dùng để chỉ một sự vật, một hiện tượng, một quá trình riêng lẻ
nhất định tồn tại như một chỉnh thể trong thế giới.
Cái chung là phạm trù triết học dùng để chỉ chỉ những mặt, những thuộc tính không những có ở
một sự vật, hiện tượng nhất định, mà còn được lặp lại trong nhiều sự vật, hiện tượng khác
Phân biệt cái đơn nhất và cái riêng. .Cái đơn nhất là những nét, những mặt, những thuộc tính…
chỉ có ở một kết cấu vật chất nhất định và không lặp lại ở bất cứ một kết cấu vật chất nào khác
.2 Quan hệ biện chứng giữa cái riêng và cái chung: Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện
chứng thì cả cái chung và cái riêng đều tồn tại, khách quan và quan hệ chặt chẽ nhau :
Cái chung tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện sự tồn tại của mình.
Cái riêng không tồn tại một cách cô lập mà tồn tại trong mối liên hệ với cái chung.
Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú hơn cái chung vì cái riêng không những bao gồm cái chung còn
bao gồm những cái đơn nhất. Cái chung là một bộ phận nhưng sâu săc hơn cái riêng. Cái chung là cái gắn
liền với cái bản chất quyết định sự tồn tại và phát triển của cái riêng.
Trong quá trình phát triển của sự vật, trong những điều kiện nhất định, cái đơn nhất có thể biến
thành cái chung và ngược lại, cái chung có thể biến thành cái đơn nhất.
.3 Ý nghĩa phương pháp luận:
Để phát hiện cái chung cần xuất phát từ cái riêng.
Bất cứ cái chung nào khi áp dụng vào từng trường hợp riêng cũng cần được cá biệt hoá. Cho nên
cần chống cả chủ nghĩa giáo điều (tuỵệt đối hoá cái chung) lẫn chủ nghĩa xét lại (tuyệt đối hoá cái đơn
nhất).
Để giải quyết những vấn đề riêng một cách có hiệu quả thì cần phải giải quyết những vấn đề
chung liên quan đến những vấn đề riêng đó. Nếu không thì sẽ dễ sa vào tình trạng mò mẫm, tuỳ tiện, kinh
-7-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
nghiệm chủ nghĩa.
Trong hoạt động thực tiễn cần tạo mọi điều kiện thuận lợi cho cái đơn nhất biến thành cái
chung, và ngược lại cái chung thành cái đơn nhất, nếu sự biến đổi đó có lợi cho con người và xã hôi
.II NGUYÊN NHÂN VÀ KẾT QUẢ .
.1 Khái niệm nguyên nhân và kết quả.
Nguyên nhân là sự tương tác giữa các mặt trong một sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau gây ra
những biến đổi nhất định
Kết quả là những biến đổi xuất hiện do sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự vật
hoặc giữa các sự vật với nhau gây ra.
Phân biệt nguyên nhân với nguyên cớ, trong đó nguyên cớ là hiện tượng không gây ra kết quả
nhưng xúc tiến việc xuất hiện kết quả ấy.
Phân biệt nguyên nhân với điều kiện. Điều kiện không sinh ra kết quả nhưng là cái đảm bảo cho
kết quả được sinh ra. (ví dụ : điều kiện vật chất là điều kiện để sinh viên học tốt. Nguyên nhân học tốt là
tổng hợp các phương pháp khoa học phù hợp với bộ môn).
.2 Tính chất của mối liên hệ nhân quả.
Tính khách quan: mối liên hệ nhân quả là mối liên hệ vốn có và tồn tại trong bản thân của các sự
vật. Nó tồn tại ngoài ý muốn của con người, không phụ thuộc vào việc ta có nhận thức được nó hay
không. Đối lập với chủ nghĩa duy vật , chủ nghĩa duy tâm cho rằng nguyên nhân của mọi sự vật, hiện
tượng là một thực thể tồn tại bên ngoài sự vật, hiện tượng .
Tính phổ biến: Mọi sự vật, hiện tượng đều có nguyên nhân. Quan điểm này cũng đồng thời là
nội dung cơ bản của nguyên tắc quyết định luận. Ngược lại với nó, vô định luận cho rằng có những hiện
tượng không có nguyên nhân.
Tính tất yếu: nghĩa là một nguyên nhân nhất định trong những điều kiện nhất định bao giờ cũng
gây ra một kết quả nhất định. “nhân nào, quả đó”. Song vì trong thiên nhiên không bao giờ có những sự vật
tuyệt đối giống nhau nên nói một cách chính xác hơn, tính tất yếu của mối liên hệ nhân quả có thể hiểu
như sau : nếu các nguyên nhân và điều kiện càng ít khác nhau bao nhiêu thì các kết quả do chúng gây nên
cũng càng ít khác nhau bấy nhiêu.
.3 Mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả.
.a Nguyên nhân sinh ra kết quả.
Nguyên nhân là cái sinh ra kết quả. Vì vậy, nguyên nhân luôn luôn có trước kết quả. Liên hệ nhân
quả là liên hệ nối tiếp nhau về mặt thời gian của các hiện tượng.
Nguyên nhân sinh ra kết quả rất phức tạp:
Cùng một nguyên nhân có thể gây nên những kết quả khác nhau phụ thuộc vào hoàn cảnh cụ
thể.
Cùng một kết quả có thể được gây nên bởi những nguyên nhân khác nhau tác động riêng lẻ
hay tác động cùng một lúc.
Khi các nguyên nhân tác động cùng một lúc lên sự vật thì hiệu quả tác động của từng nguyên
nhân với sự hình thành kết quả sẽ khác nhau tuỳ thuộc vào hướng tác động của nó : Nếu các nguyên nhân
khác nhau tác động lên sự vật theo cùng một hướng thì chúng sẽ gây nên ảnh hưởng cùng chiều với sự
hình thành kết quả. Nếu các nguyên nhân khác nhau tác động lên sự vật theo các hướng khác nhau thì
chúng sẽ làm suy yếu, thậm chí hoàn toàn triệt tiêu tác dụng của nhau.
Phân loại nguyên nhân : Căn cứ vào tính chất, vai trò của nguyên nhân đối với sự hình thành
kết quả, có thể phân loại các nguyên nhân: nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu; nguyên nhân
bên trong và nguyên nhân bên ngoài; nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ.
.b Tác động trở lại của kết quả đối với nguyên nhân.
Nguyên nhân sinh ra kết quả. Nhưng sau khi xuất hiện, kết quả không giữ vai trò thụ động đối
với nguyên nhân, trái lại, nó ảnh hưởng tích cực ngược trở lại đối với nguyên nhân nếu nguyên nhân đó
chưa mất đi. Chẳng hạn như một người luôn có ý thức và làm tròn nghĩa vụ đạo đức của mình đối với xã
hội thì người đó tìm thấy hạnh phúc và được xã hội đồng tình ủng hộ. Sự đồng tình ủng hộ đó tác động
trở lại đối với chính người ấy, tiếp tục thúc đẩy,động viên làm cho người đó càng thêm tin tưởng vào
-8-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
những chuẩn mực đạo đức của xã hội và nỗ lực hơn nữa để làm tròn nghĩa vụ.
Nguyên nhân và kết qủa có thể chuyển hóa cho nhau tùy ở mối quan hệ cụ thể khi xem xét.
.4 Ý nghĩa phương pháp luận.
Thứ nhất, để hiểu biết một hiện tượng cần tìm nguyên nhân của nó.
Cần tìm nguyên nhân của hiện tượng trong những mặt, những sự kiện, những mối liên hệ đã
xảy ra trước khi hiện tượng xuất hiện.
Trong quá trình đi tìm nguyên nhân của hiện tượng phải chú ý đến quan hệ sản sinh của
nguyên nhân đối với kết quả, trong đó cần hết sức tỉ mỉ, thận trọng, vạch ra cho được kết quả tác động
của từng mối liên hệ trong việc làm nảy sinh hiện tượng.
Thứ hai, để loại bỏ một hiện tượng nào đó cần loại bỏ nguyên nhân làm nảy sinh ra nó và ngược
lại.
Thứ ba, vì một hiện tượng có thể xuất hiện do nhiều nguyên nhân khác nhau nên trong hoạt động
thực tiễn cần tuỳ hoàn cảnh cụ thể mà lựa chọn phương pháp hành động thích hợp :
Các nguyên nhân khác nhau có tác dụng khác nhau, nên trong hoạt động thực tiễn cần dựa
trước hết vào các nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân bên trong.
Các nguyên nhân có thể tác động cùng chiều hoặc ngược chiều nhau cho nên muốn đẩy nhanh
sự phát triển của một hiện tượng nào đó chúng ta phải làm cho các nguyên nhân tác động cùng chiều với
chiều vận động của mối liên hệ nhân quả
Thứ tư : Phải tính đến tác động ngược trở lại của kết quả đối nguyên nhân để dự kiến các
phương án hành động mới
TẤT NHIÊN VÀ NGẪU NHIÊN
.III
.1 Khái niệm tất nhiên và ngẫu nhiên
Tất nhiên là cái do những nguyên nhân cơ bản, bên trong của kết cấu vật chất quyết định và
trong những điều kiện nhất định xảy ra đúng như thế chứ không thể khác.
Ngẫu nhiên là cái không phải do những nguyên nhân cơ bản bên trong của các kết cấu vật chất,
mà do các nguyên nhân bên ngoài, do sự ngẫu hợp của nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết định, do đó có thể
xuất hiện, có thể không xuất hiện, có thể xuất hiện như thế này, cũng có thể xuất hiện như thế khác.
.2 Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên.
Cả tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại một cách khách quan, nhưng chúng không tồn tại một
cách biệt lập với nhau mà bao giờ cũng cùng nhau tồn tại trong một sự thống nhất hữu cơ. Sự thống nhất
hữu cơ đó thể hiện ở chỗ :
Cái tất nhiên bao giờ cũng vạch đường đi cho mình xuyên qua vô số cái ngẫu nhiên.
Cái ngẫu nhiên bao giờ cũng là hình thức biểu hiện của cái tất nhiên, đồng thời là cái bổ sung
cho tất nhiên.
Trong những điều kiện nhất định, cái tất nhiên và cái ngẫu nhiên chuyển hoá lẫn nhau : tất nhiên
biến thành ngẫu nhiên, ngược lại, ngẫu nhiên biến thành tất nhiên.
Sự đối lập quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng với các quan điểm duy tâm và siêu hình về tất
nhiên, ngẫu nhiên và mối quan hệ giữa chúng với nhau.
Các nhà duy tâm cho rằng trong tự nhiên chỉ có ngẫu nhiên chứ không có tất nhiên.
Ngược lại, tuyệt đại bộ phận các nhà duy vật, trước Mác thừa nhận sự tồn tại khách quan của
tất nhiên. Tuy nhiên, về sự tồn tại khách quan của ngẫu nhiên thì ý kiến của các nhà duy vật trước Mác có
khác nhau :
Một số cho rằng không có ngẫu nhiên. Theo quan điểm này thì mọi sự vật, hiện tượng đều có
nguyên nhân của nó cho nên không có ngẫu nhiên (đây là quan điểm của Đemocrit, Spinoza…)
Một số khác cho rằng trong tự nhiên chỉ có ngẫu nhiên.
Một số khác cho rằng có cả ngẫu nhiên và tất nhiên nhưng chúng tồn tại độc lập với nhau
.3 Ý nghĩa phương pháp luận.
Thứ nhất, trong hoạt động thực tiễn phải dựa vào cái tất nhiên chứ không thể dựa vào cái ngẫu
nhiên.
Thứ hai, nhiệm vụ của nhận thức nói chung, của nhận thức khoa học nói riêng, là phải vạch ra
-9-
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
được cái tất nhiên.
Muốn vạch ra được cái tất nhiên phải bắt đầu bằng cách nghiên cứu rất nhiều cái ngẫu
nhiên.
Không được bỏ qua cái ngẫu nhiên ta bắt gặp mà phải phát hiện ra cái tất nhiên ẩn dấu đằng
sau đó.
Thứ ba, trong hoạt động thực tiễn không được xem thường vai trò của cái ngẫu nhiên và phải
luôn luôn có các phương án hành động dự phòng cho trường hợp các sự biến ngẫu nhiên bất ngờ xuất
hiện.
Thứ tư, cần tạo điều kiện thuận lợi để biến cái ngẫu nhiên có lợi thành tất nhiên và ngược lại
cần phải cản trở không cho các ngẫu nhiên bất lợi trở thành cái tất nhiên
Chương V: LÍ LUẬN NHẬN THỨC
.1 Khái niệm và những hình thức cơ bản của thực tiễn
.a Khái niệm: Thực tiễn là toàn bộ hoạt động vật chất, có tính lịch sử - xã hội của con người
nhằm biến đổi tự nhiên và xã hội.
Khác với hoạt động tư duy, trong hoạt động thực tiễn, con người sử dụng công cụ vật chất tác
động vào đối tượng vật chất làm biến đổi chúng theo mục đích của mình.
Thực tiễn là hoạt động đặc trưng cho bản chất người và không ngừng phát triển bởi các thế hệ
loài người, vì thế thực tiễn bao giờ cũng là hoạt động có tính lịch sử -xã hôi, nó diễn ra trong những điều
kiện tất yếu khách quan của lịch sử.
Mục đích của thực tiễn là cải biến thế giới.
.b Những hình thức cơ bản của thực tiễn:
Hình thức cơ bản đầu tiên của thực tiễn là sản xuất vật chất. Đây là hình thức cơ bản nhất, là cơ
sở cho các hình thức hoạt động khác của con người và đảm bảo cho sự tồn tại, phát triển của xã hôi.
Hoạt động chính trị - xã hội, nó có tác dụng trực tiếp đối với sự phát triển xã hôi, đặc biệt là thực
tiễn cách mạng xã hôi.
Hoạt động thực nghiệm khoa học, hình thức này tác động trực tiếp đối với sự phát triển của
nhận thức khoa học. Vì đây là hoạt động của con người được tiến hành trong điều kiện nhân tạo nhằm
nhận thức và biến đổi tự nhiên và xã hội.
.2 Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức.
.a Thực tiễn là cơ sở, động lực, mục đích của nhận thức.
Nhận thức trực tiếp hay gián tiếp đều xuất phát từ thực tiễn và do thực tiễn quy định.
Thông qua thực tiễn, con người làm cho sự vật, hiện tượng bộc lộ những thuộc tính, những mối
liên hệ, trên cơ sở đó con người nhận thức về svht và nhận thức cả bản thân mình. (Chính từ trong quá
trình cải biến thế giới mà con người hiểu biết về thế giới ngày càng sâu sắc hơn).
Thực tiễn đề ra cho nhận thức những nhiệm vụ xác định đồng thời tạo điều kiện để con người
hoàn thành nhiệm vụ đó; nghĩa là:
Nhiệm vụ nhận thức do thực tiễn quy định.
Thực tiễn đem lại những tài liệu cho quá trình nhận thức, giúp nhận thức nắm bắt được bản
chất, các quy luật vận động và phát triển của thế giới. Thực tiễn còn tạo ra các phương tiện, các dụng cụ
tinh vi giúp tăng thêm khả năng nhận biết của các giác quan.
.b Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lí:
Thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan của chân lí nghĩa là nhận thức muốn biết đúng hay sai phải
thông qua thực tiễn kiểm nghiệm, vì thực tiễn có thể “Vật chất hoá” tri thức, biến tri thức thành những
khách thể cảm tính, nhờ đó con người có thể kiểm tra tính xác thực của tri thức. Lênin viết: “Quan điểm
về đời sống, về thực tiễn là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận nhận thức”.
Tiêu chuẩn thực tiễn vừa có tính tuyệt đối vừa có tính tương đối: Tiêu chuẩn thực tiễn có tính
tuyệt đối vì thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan để kiểm nghiệm chân lý, thực tiễn ở mỗi gian đoạn lịch sử
- 10 -
A5 – TC - Forums A5TC.co.cc - A5TC.here.vn
có thể xác nhận, kiểm tra được tính đúng đắn của tri thức. Tiêu chuẩn thực tiễn có tính tương đối vì thực
tiễn luôn biến đổi và phát triển, nó là quá trình được thực hiện bởi con người nên không tránh khỏi chủ
quan. Trong quá trình phát triển của thực tiễn và nhận thức, những tri thức đạt được trước kia và hiện nay
vẫn phải thường xuyên chịu sự kiểm nghiệm bởi thực tiễn tiếp theo, tiếp tục được thực tiễn bổ sung,
điều chỉnh và ngày càng hoàn thiện hơn.
.3 Ý nghĩa phương pháp luận: Phải có quan điểm thực tiễn trong nhận thức và hành động. Quan
điểm thực tiễn yêu cầu:
Một là, nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu vào nghiên cứu
thực tiễn, phải coi trọng việc tổng kết thực tiễn.
Hai là, nghiên cứu lý luận phải nhằm phục vụ thực tiễn, học đi đôi với hành.
Ba là, tránh lý luận xa rời thực tiễn. Nếu lý luận xa rời thực tiễn sẽ dẫn đến sai lầm của bệnh
chủ quan, giáo điều, máy móc, quan liêu.
Liên hệ trong giáo dục: “Học đi đôi với hành. Giáo dục gắn với LĐSX, nhà trường gắn liền với Xã
hội”.
- 11 -
