Giáo trình Pháp luật Việt Nam đại cương - GVC.TS. Đoàn Đức Lương
Giáo trình Pháp luật Việt Nam đại cương trình bày những vấn đề chung về Nhà nước và Pháp luật, các ngành luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam gồm luật hiến pháp, luật hành chánh, luật hình sự, luật tố tụng hình sự, luật dân sự, luật hôn nhân gia đình, luật thương mại, luật lao động, luật đất đai, luật môi trường, luật tố tụng dân sự, luật tài chính, luật ngân hàng, công pháp quốc tế, tư pháp quốc tế và ở phần cuối sách có cung cấp một số câu hỏi thường gặp giúp sinh viên ôn tập và củng cố kiến thức đã học.
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
GIÁO TRÌNH
PHÁP LUẬT VIỆT NAM ĐẠI CƯƠNG
HUẾ - 2008
CHỦ BIÊN: GVC.TS. ĐOÀN ĐỨC LƯƠNG
CÁC TÁC GIẢ:
THS. LÊ THỊ NGA – THS. TRẦN VIỆT DŨNG – THS. NGUY ỄN DUY
PHƯƠNG – THS. NGUYỄN THỊ XUÂN – TS. ĐOÀN ĐỨC LƯƠNG –
THS. LÊ THỊ HẢI NGỌC- THS. ĐÀO MỘNG ĐIỆP – THS. NGUY ỄN
SƠN HẢI – THS. LÊ THỊ THẢO – THS. LÊ THỊ PHÚC – THS.
NGUYỄN THỊ HÀ
PHẦN 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP
LUẬT
CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ NHÀ NƯỚC
I. Nguồn gốc nhà nước
1. Một số quan điểm phi mác xít về nguồn gốc và bản chất nhà
nước
Nhà nước là một hiện tượng xã hội phức tạp, liên quan chặt chẽ tới
lợi ích của giai cấp, tầng lợp và dân tộc. Để nhận thức đúng đ ắn hiện
tượng nhà nước cần phải làm sáng tỏ hàng loạt vấn đề liên quan nh ư:
nguồn gốc xuất hiện nhà nước, bản chất của nhà nước,...
Trong lịch sử chính trị - pháp lý, ngay từ th ời kỳ cổ đ ại, trung đ ại và
cận đại đã có nhiều nhà tư tưởng đề cập tới vấn đề nguồn gốc của nhà
nước. Xuất phát từ các góc độ khác nhau, các nhà tư tưởng trong lịch sử
đã có những lý giải khác nhau về vấn đề nguồn gốc của nhà nước.
Những nhà tư tưởng theo thuyết thần học (đại diện thời trung cổ
Ph. Ácvin, thời kỳ tư sản có: Masiten, Koct,...) cho rằng: Th ượng đ ế là
người sắp đặt mọi trật tự trong xã hội, nhà nước là do th ượng đế sáng
tạo ra để bảo vệ trật tự chung xã hội. Nhà nước là do đấng tối cao sinh
ra, là sự thể hiện ý chí của chúa trời. Do vậy, quy ền l ực c ủa nhà n ước là
hiện thân quyền lực của chúa, vì thế nó vĩnh cửu.
Những người theo thuyết gia trưởng (Arixtôt, Philmer, Mikhailốp,
Merđoóc,...) cho rằng nhà nước ra đời là kết quả của sự phát tri ển gia
đình, là hình thức tổ chức tự nhiên của cuộc sống con người. Vì vậy, cũng
như gia đình, nhà nước tồn tại trong mọi xã h ội, quy ền l ực nhà n ước, v ề
thực chất cũng giống như quyền lực của người đứng đầu trong gia đình,
nó chỉ là sự tiếp tục của quyền lực của người gia trưởng trong gia đình.
Vào thế kỷ XVI, XVII và thế kỷ XVIII, cùng với trào lưu cách
mạng tư sản, trong lịch sử tư tưởng chính trị - pháp lý đã xu ất hi ện nhi ều
quan điểm mới về nhà nước nói chung và về nguồn gốc của nó. Thuy ết
khế ước xã hội được hình thành trong điều kiện như vậy. Theo Thuy ết
khế ước xã hội mà đại diện tiêu biểu là: Grooxi, Xpirôza, G ốp, Lôre, Rút
xô,... cho rằng nhà nước ra đời là kết quả của một bản hợp đồng (kh ế
ước) được ký kết giữa các thành viên sống trong trạng thái tự nhiên không
có nhà nước. Về bản chất nhà nước phản ánh lợi ích của các thành viên
sống trong xã hội, lợi ích của mỗi thành viên đều được nhà nước ghi nhận
và bảo vệ.
Với sự ra đời của thuyết khế ước xã hội đánh dấu một bước tiến
trong nhận thức của con người về nguồn gốc nhà nước, đó là một cú đánh
mạnh vào thành trì xã hội phong kiến, chống lại sự chuyên quy ền, độc
đoán của chế độ phong kiến. Theo thuyết khế ước, chủ quyền trong nhà
nước thuộc về nhân dân và trong trường hợp nhà nước không làm tròn vai
trò của mình, các quyền tự nhiên bị vi phạm thì khế ước sẽ bị mất hiệu
lực, nhân dân có quyền lật đổ nhà nước và ký kết kh ế ước mới. Về m ặt
lịch sử, thuyết khế ước xã hội về nguồn gốc nhà nước có tính cách mạng
và giá trị lịch sử to lớn, nó chứa đựng những yếu tố tiến bộ xã hội, coi nhà
nước và quyền lực nhà nước là sản phẩm của sự vận động xã h ội loài
người. Tuy nhiên, thuyết khế ước xã hội vẫn có những hạn chế nhất
định, về căn bản các nhà tư tưởng vẫn đứng trên lập trường quan điểm
của chủ nghĩa duy tâm để giải thích sự xuất hiện của nhà nước, bản ch ất
của nhà nước và sự thay thế nhà nước nhưng chưa lý giải được nguồn
gốc vật chất và bản chất giai cấp của nhà nước.
Ngày nay, trước những căn cứ khoa học và sự thật lịch sử, ngày
càng có nhiều nhà tư tưởng tư sản thừa nhận nhà nước là sản ph ẩm của
đấu trang giai cấp, là tổ chức quyền lực của xã hội có giai c ấp, nh ưng
mặt khác họ vẫn không chịu thừa nhận bản chất giai cấp của nhà nước
mà coi nhà nước vẫn là công cụ đứng ngoài bản chất giai cấp, không
mang tính giai cấp, là cơ quan trọng tài để điều hoà mâu thuẫn giai cấp.
Vì thế, trong lịch sử tư tưởng chính trị - pháp lý hiện một số h ọc thuy ết
khác của các nhà tư tưởng tư sản về nguồn gốc nhà nước nh ư: thuy ết
bạo lực, thuyết tâm lý xã hội.
Theo thuyết bạo lực nhà nước xuất hiện trực tiếp từ việc sử dụng
bạo lực của thị tộ này với thị tộc khác, thị tộc chiến th ắng đã lập ra b ộ
máy đặc biệt (nhà nước) để nô dịch thị tộc chiến bại (đại diện cho nh ững
nhà tư tưởng theo học thuyết này là Gumplôvích, E. Đuyrinh, Kauxky).
Theo thuyết tâm lý nhà nước xuất hiện do nhu cầu về tâm lý của con
người nguyên thủy luôn muốn phụ thuộc vào các thủ lĩnh, giáo s ỹ,... Vì
vậy, nhà nước là tổ chức của những siêu nhân có sứ mạng lãnh đạo xã
hội (đại diện cho những nhà tư tưởng theo học thuyết này là
L.Petơrazitki, Phơređơ,...).
Nhìn chung, tất cả các quan điểm trên hoặc do hạn ch ế về m ặt l ịch
sử hoặc do nhận thức còn thấp kém hoặc do bị chi phối bởi lợi ích c ủa
giai cấp đã giải thích sai lệch nguyên nhân dẫn đ ến s ự xu ất hi ện c ủa nhà
nước. Các học thuyết đều gặp nhau ở điểm chung là xem xét nhà nước
trong sự cô lập với những điều kiện chi phối nó, đặc biệt là không gắn nó
với điều kiện vật chất đã sản sinh ra nó. Chính vì vậy, họ đều cho rằng
nhà nước là vĩnh hằng, là của tất cả mọi người, không mang bản chất giai
cấp, là công cụ để duy trì trật tự xã hội trong tình trạng ổn đ ịnh, pháp
triển và phồn vinh.
2. Học thuyết Mác - Lênin về nguồn gốc nhà nước
Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin đã kế thừa có chọn
lọc những hạt nhân hợp lý của các nhà tư tưởng trước đó, l ần đ ầu tiên đã
giải thích đúng đắn nguồn gốc xuất hiện nhà nước. Dựa trên quan điểm
duy vật biện chứng và duy vật lịch sử đã ch ứng minh nhà n ước không
phải là hiện tượng vĩnh cửu, bất biến. Nhà nước là phạm trù lịch sử, có
quá trình phát sinh, phát triển, tiêu vong. Nhà nước chỉ xuất hiện khi xã
hội loài người phát triển đến một giai đoạn nh ất định và sẽ tiêu vong khi
những điều kiện khách quan cho sự tồn tại của nó mất đi.
a, Chế độ cộng sản nguyên thủy, tổ chức thị tộc - bộ lạc và quy ền
lực xã hội
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, ch ế độ cộng sản
nguyên thủy là hình thái kinh tế - xã hội đầu tiên của xã hội loài ng ười.
Trong xã hội chưa phân chia giai cấp, chưa có nhà nước. Nhưng trong xã
hội này lại chứa đựng những nguyên nhân làm xuất hiện nhà nước. Bởi
vậy, việc nghiên cứu những đặc điểm của xã hội cộng sản nguyên thủy
làm tiền đề cần thiết cho việc lý giải nguyên nhân xuất hiện của nhà
nước và hiểu rõ bản chất của nó là hết sức cần thiết.
Nghiên cứu đặc điểm của xã hội cộng sản nguyên thủy phải xuất
phát từ cơ sở kinh tế của nó. Xã hội cộng sản nguyên thủy được xây
dựng trên nền tảng của phương thức sản xuất cộng sản nguyên thủy mà
đặc trưng là chế độ công hữu về tư liệu sản xuất và phân ph ối bình đ ẳng
của cải. Trong chế độ cộng sản nguyên thủy, do trình độ phát triển của
lực lượng sản xuất còn thấp kém, công cụ lao động còn thô sơ, sự hiểu
biết về thế giới tự nhiên của người lao động còn lạc hậu, vì thế con
người để kiếm sống và bảo vệ mình phải dựa vào nhau cùng chung s ống,
cùng lao động, cùng hưởng thành quả của lao động chung. Trong điều
kiện đó nên không ai có tài sản riêng, không có người giàu, người nghèo,
xã hội chưa phân chia thành giai cấp và không có đấu tranh giai cấp.
Từ chế độ kinh tế như vậy đã quyết định tổ chức xã h ội của xã h ội
cộng sản nguyên thủy. Hình thức tổ chức xã hội và cách thức quản lý c ủa
xã hội cộng sản nguyên thủy rất đơn giản. Tế bào của xã h ội cộng sản
nguyên thủy là thị tộc. Thị tộc là kết quả của quá trình tiến hoá lâu dài
được xuất hiện khi xã hội đã phát triển tới một trình đ ộ nh ất đ ịnh. Đây là
một bước tiến trong lịch sử nhân loại. Thị tộc là một tổ ch ức lao động và
sản xuất, một bộ máy kinh tế xã hội. Thị tộc được tổ chức trên c ơ s ở
huyết thống, ở giai đoạn đầu do những điều kiện về kinh tế, hôn nhân chi
phối, vì thế thị tộc được tổ chức theo chế độ mẫu h ệ. Dần dần cùng với
sự phát triển của kinh tế, sự thay đổi của xã hội và hôn nhân, chế độ mẫu
hệ được thay thế bởi chế độ phụ hệ.
Trong thị tộc mọi thành viên đều tự do, bình đẳng, không m ột ai có
đặc quyền, đặc lợi gì. Mặc dù trong xã hội cũng đã có sự phân chia lao
động nhưng đó là sự phân chia trên cơ sở tự nhiên, theo gi ới tính ho ặc l ứa
tuổi chứ chưa mang tính xã hội.
Thị tộc là hình thức tự quản đầu tiên trong xã hội. Để tổ ch ức và
điều hành hoạt động chung của xã hội, thị tộc cũng đã có quy ền lực và
một hệ thống quản lý công việc của thị tộc. Quyền lực trong chế độ cộng
sản nguyên thủy mới chỉ là quyền lực xã hội do toà xã hội tổ chức ra và
phục vụ cho lợi ích của cả cộng đồng.
Hệ thống quản lý các công việc của thị tộc bao gồm:
Hội đồng thị tộc là tổ chức quyền lực tổ chức quyền lực cao nhất
của thị tộc gồm những thành viên lớn tuổi của thị tộc. Hội đồng thị tộc
quyết định tất cả các vấn đề quan trọng của thị tộc nh ư tổ chức lao đ ộng
sản xuất, giải quyết các tranh chấp nội bộ, tiến hành chi ến tranh,...
Những quyết định của hội đồng thị tộc là bắt buộc đối với tất cả mọi
người.
Hội đồng thị tộc bầu ra người đứng đầu thị tộc như tù trưởng, thủ
lĩnh quân sự để thực hiện quyền lực, quản lý các công việc chung. Nh ững
người đứng đầu thị tộc có quyền lực rất lớn, quyền lực này được tạo trên
cơ sở uy tín cá nhân, họ có thể bị bãi miễn bất kỳ lúc nào nếu không còn
uy tín và không được tập thể cộng đồng ủng h ộ nữa. Nh ững tù trưởng và
thủ lĩnh quân sự không có bất kỳ một đặc quyền và đặc lợi nào so v ới các
thành viên khác trong thị tộc.
Như vậy, trong xã hội cộng sản nguyên thủy đã tồn tại quyền lực,
nhưng quyền lực này không phải là quyền lực đặc biệt do một giai cấp
hay một cá nhân tổ chức ra, mà đó là quyền lực xã h ội được tổ chức và
thực hiện trên cơ sở dân chủ thực sự. Quyền lực xuất phát từ xã hội và
phục vụ lợi ích của cả cộng đồng.
Cùng với tiến trình phát triển của xã hội, do s ự thay đổi của các
hình thức hôn nhân với sự cấm đoán hôn nhân trong nội b ộ th ị tộc đã hình
thành nên chế độ hôn nhân ngoại tộc. Các thị tộc mà giữa chúng có quan
hệ hôn nhân với nhau đã hợp thành bào tộc. Cùng với hôn nhân, nhiều yếu
tố khác tác động đã làm cho một số bào tộc liên kết với nhau thành bộ l ạc
và đến giai đoạn cuối của chế độ cộng sản nguyên th ủy thì các liên minh
bộ lạc đã hình thành. Về cơ bản, tính chất của quy ền lợi, cách th ức tổ
chức quyền lực trong bào tộc, bộ lạc, liên minh bộ lạc vẫn dựa trên cơ s ở
những nguyên tắc tổ chức quyền lực trong xã hội thị tộc. Tuy nhiên, ở
mức độ nhất định, sự tập trung quyền lực đã cao hơn.
b, Sự tan rã của tổ chức thị tộc và sự xuất hiện nhà nước
Xã hội cộng sản nguyên thủy chưa biết đến nhà nước nh ưng chính
trong lòng nó đã nảy sinh những tiền đề vật chất cho sự ra đời của nhà
nước. Những nguyên nhân làm chế độ xã hội cộng sản nguyên thủy tan rã
đồng thời là những nguyên nhân xuất hiện nhà nước. Đóng vai trò quan
trọng trong việc làm tan rã chế độ cộng sản nguyên thủy chuyển chế độ
cộng sản nguyên thủy lên một hình thái kinh tế xã hội mới cao h ơn đó là
sự phân công lao động xã hội. Lịch sử xã hội cổ đại trải qua ba lần phân
công lao động xã hội, đó là: (1) chăn nuôi tách khỏi trồng trọt; (2) thủ công
nghiệp tách khỏi nông nghiệp; (3) thương nghiệp xuất hiện.
Việc con người thuần dưỡng được động vật đã làm hình thành m ột
ngành nghề mới, ở những nơi có điều kiện tốt cho chăn nuôi những đàn
gia súc được phát triển đông đảo, với sự phát triển mạnh nghề chăn nuôi
đã tách khỏi trồng trọt.
Sau lần phân công lao động đầu tiên, cả chăn nuôi và trồng trọt đ ều
phát triển với sự ứng dụng của chăn nuôi vào trồng trọt. Sản xuất phát
triển kéo theo nhu cầu về sức lao động, để đáp ứng nhu cầu này thay vì
việc giết tù binh trong chiến tranh như trước kia, bây gi ờ tù binh đã đ ược
giữ lại để biến thành nô lệ.
Như vậy, sau lần phân công lao động đầu tiên, xã hội đã có nh ững
xáo trộn đáng kể, xuất hiện chế độ tư hữu, xã hội phân chia thành giai
cấp chủ nô và nô lệ. Sự xuất hiện chế độ tư hữu còn làm thay đổi đáng
kể quan hệ hôn nhân: hôn nhân một vợ một chồng đã thay thế hôn nhân
đối ngẫu và chế độ phụ hệ thay cho chế độ mẫu hệ.
Việc tìm ra kim loại và chế tạo công cụ bằng kim loại tạo kh ả
năng tăng năng suất lao động đã dẫn đến việc thủ công nghiệp tách khỏi
trồng trọt thành một nghề độc lập. Quá trình phân hoá xã h ội đẩy nhanh,
sự phân biệt giàu nghèo, mâu thuẫn giai cấp ngày càng trở nên sâu sắc.
Với việc xuất hiện nhiều ngành nghề chuyên môn trong sản xuất
đã làm phát sinh nhu cầu trao đổi hàng hoá trong xã h ội. S ự phát tri ển
nghề sản xuất hàng hoá dẫn đến sự phát triển của thương nghiệp và
thương nghiệp đã tách ra thành một ngành hoạt động độc lập. Lần phân
công lao động này đã làm thay đổi sâu sắc xã hội, với sự ra đời của tầng
lớp thương nhân mặc dù họ là những người không trực tiếp ti ến hành lao
động sản xuất nhưng lại chi phối toàn bộ đời sống sản xuất của xã h ội,
bắt những người lao động, sản xuất lệ thuộc vào mình.
Qua ba lần phân công lao động xã hội đã làm cho nền kinh tế xã h ội
có sự biến chuyển sâu sắc, sản phẩm làm ra ngày càng nhiều, xuất hiện
sản phẩm dư thừa kéo theo hiện tượng chiếm của cải dư thừa làm của
riêng. Quá trình phân hoá tài sản làm xuất hiện ch ế độ t ư h ữu và kéo theo
là sự phân chia giai cấp trong xã hội.
Tất cả những yếu tố trên đã làm đảo lộn đời sống thị tộc, phá vỡ
tính khép kín của thị tộc. Tổ chức thị tộc với hệ thống qu ản lý tr ước đây
trở nên bất lực trước tình hình mới. Để điều hành xã h ội m ới c ần ph ải có
một tổ chức mới khác về chất. Tổ chức đó phải do những điều kiện nội
tại của nó quy định, nó phải là công cụ quyền lực của giai cấp nắm ưu
thế về kinh tế và nhằm thực hiện sự thống trị giai cấp, dập tắt các xung
đột giai cấp, giữ cho các xung đột đó nằm trong vòng trật tự, đó chính là
nhà nước.
Như vậy, nhà nước xuất hiện trực tiếp từ sự tan rã của ch ế độ
cộng sản nguyên thủy. Tiền đề kinh tế cho sự xuất hiện nhà nước là sự
xuất hiện chế độ tư hữu về tài sản trong xã hội. Tiền đề kinh t ế là c ơ s ở
vật chất tạo ra tiền đề xã hội cho sự ra đời của nhà n ước - đó là s ự phân
chia xã hội thành các giai cấp mà lợi ích cơ bản giữa các giai cấp và các
tầng lớp này là đối kháng với nhau đến mức không thể điều hoà được.
Ở các nước phương Đông, nhà nước xuất hiện khá sớm, khi chế độ
tư hữu và sự phân chia giai cấp trong xã h ội ch ưa ở m ức cao. Nguyên
nhân thúc đẩy sự ra đời của các nhà nước phương Đông là do nhu c ầu tr ị
thủy và chống giặc ngoại xâm.
Ở Việt Nam, nhà nước xuất hiện và khoảng thiên niên kỷ II trước
công nguyên. Cũng như các nhà nước phương Đông khác, s ự phân chia
giai cấp trong xã hội cổ Việt Nam chưa đến mức gay gắt. Trong bối c ảnh
xã hội lúc bấy giờ, nhu cầu xây dựng, quản lý những công trình trị thủy
đảm bảo nền sản xuất nông nghiệp và tổ chức lực lượng chống giặc
ngoại xâm đã thúc đẩy quá trình liên kết các tộc người và hoàn thiện bộ
máy quản lý. Kết quả này đã cho ra đời nhà nước Việt Nam đ ầu tiên -
Nhà nước Văn Lang của các Vua Hùng.
II. Bản chất của nhà nước
Nhà nước là sản phẩm của xã hội có giai cấp và là s ự bi ểu hi ện
của sự không thể điều hoà được của các mâu thuẫn giai cấp đối kháng.
Nhà nước là tổ chức quyền lực chính trị đặc biệt.
Để làm rõ bản chất của nhà nước cần phải xác định nhà nước đó
của ai? Do giai cấp nào tổ chức nên và lãnh đạo, ph ục v ụ cho l ợi ích c ủa
giai cấp nào?
Trong xã hội có đối kháng giai cấp, sự thống trị của giai cấp này
đối với giai cấp khác được thể hiện dưới ba hình thức: kinh tế, chính trị
và tư tưởng. Trong ba quyền lực, quyền lực kinh tế đóng vai trò ch ủ đ ạo,
là cơ sở để đảm bảo cho sự thống trị giai cấp.
Quyền lực kinh tế tạo ra cho chủ sở hữu khả năng bắt những
người khác phụ thuộc vào mình về mặt kinh tế. Tuy nhiên, bản thân
quyền lực kinh tế lại không có khả năng duy trì quan hệ bóc lột, vì th ế để
bảo đảm cho quan hệ bóc lột, giai cấp nắm quy ền l ực kinh t ế ph ải thông
qua quyền lực chính trị.
Quyền lực chính trị xét về mặt bản chất là bạo lực có t ổ ch ức c ủa
một giai cấp nhằm trấn áp các giai cấp khác trong xã hội. Thông qua nhà
nước, giai cấp thống trị về kinh tế đã trở thành ch ủ thể của quy ền l ực
chính trị. Nhờ nắm trong tay nhà nước, giai cấp thống trị đã tổ ch ức và
thực hiện quyền lực chính trị của mình, hợp pháp hoá ý chí của giai cấp
mình thành ý chí nhà nước và như vậy buộc các giai cấp khác phải tuân
theo trật tự phù hợp với lợi ích của giai cấp thống trị. Bằng cách đó giai
cấp thống trị đã thực hiện sự chuyên chính của giai cấp mình đối v ới các
giai cấp khác.
Để thực hiện sự chuyên chính giai cấp, giai cấp thống trị không đơn
thuần chỉ sử dụng bạo lực cưỡng chế mà còn thông qua sự tác động về tư
tưởng để buộc các giai cấp khác phải lệ thuộc vào mình về mặt tư tưởng.
Như vậy, nhà nước là công cụ sắc bén thể hiện và th ực hiện ý chí c ủa
giai cấp cầm quyền, bảo vệ trước tiên lợi ích của giai cấp th ống tr ị trong
xã hội.
Nhà nước còn mang trong mình một vai trò xã hội to l ớn. Th ực ti ễn
lịch sử đã chỉ ra rằng, một nhà nước không thể tồn tại nếu nó chỉ phục vụ
lợi ích của giai cấp thống trị mà không tính đến lợi ích các giai c ấp, t ầng
lớp khác trong xã hội. Vì vậy, ngoài tư cách là công c ụ b ảo v ệ, duy trì s ự
thống trị giai cấp, nhà nước còn là tổ chức chính trị - xã h ội rộng l ớn, b ảo
đảm lợi ích chung của xã hội. Trên thực tế, nhà nước nào cũng đóng vai
trò quan trọng trong việc giải quyết những vấn đề nảy sinh trong xã hội,
bảo đảm cho xã hội được trật tự ổn định và phát triển, th ực hi ện m ột s ố
chức năng phù hợp với yêu cầu chung của toàn xã hội và bảo đ ảm nh ững
lợi ích nhất định của các giai cấp và giai tầng khác trong chừng mực
những lợi ích đó không mâu thuẫn gay gắt với lợi ích của giai cấp thống
trị.
Qua những điều đã phân tích ở trên cho thấy rằng khi xác định bản
chất của nhà nước phải dựa trên cơ sở đánh giá cơ cấu của xã hội, quan
hệ giữa các giai cấp trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Trong mỗi hình
thái kinh tế - xã hội khác nhau, nhà nước có bản chất khác nhau.
Mặc dù có sự khác nhau về bản chất nhưng tất cả các nhà nước
đều có chung các dấu hiệu. Những dấu hiệu đó là:
Dấu hiệu thứ nhất, nhà nước phân chia dân cư theo các đơn vị hành
chính lãnh thổ.
Nếu trong xã hội cộng sản nguyên thủy, tổ chức thị tộc tập h ợp các
thành viên của mình theo dấu hiệu huyết thống thì nhà n ước lại phân chia
dân cư theo các đơn vị hành chính lãnh th ổ không phụ thuộc vào huy ết
thống, nghề nghiệp hoặc giới tính. Việc phân chia này dẫn đ ến vi ệc hình
thành các cơ quan quản lý trên từng đơn vị hành chính lãnh thổ. Lãnh th ổ
là dấu hiệu đặc trưng của nhà nước. Nhà nước thực thi quyền lực th ống
trị trên phạm vi toàn bộ lãnh thổ. Nhà nước nào cũng có lãnh th ổ riêng,
trên lãnh thổ đó được phân thành các đơn vị hành chính như tỉnh, huy ện,
xã,... Do có dấu hiệu lãnh thổ mà xuất hiện chế độ quốc tịch - ch ế định
quy định mối quan hệ giữa nhà nước với công dân.
Dấu hiệu thứ hai, nhà nước thiết lập quyền lực công.
Nhà nước là tổ chức công quyền thiết lập một quyền lực đặc biệt
không còn hoà nhập với dân cư như trong xã hội th ị tộc mà “dường nh ư”
tách rời và đứng lên trên xã hội. Quyền lực này mang tính chính trị, giai
cấp, được thực hiện bởi bộ máy cai trị, quân đội, tòa án, cảnh sát,... Như
vậy, để thực hiện quyền lực, để quản lý xã hội, nhà nước có một t ầng
lớp người đặc biệt chuyên làm nhiệm vụ quản lý. Lớp người này được tổ
chức thành các cơ quan nhà nước và hình thành một bộ máy thống trị có
sức mạnh cưỡng chế để duy trì địa vị của giai cấp thống trị, bắt các giai
cấp, tầng lớp khác phải phục tùng theo ý chí của mình.
Dấu hiệu thứ ba, nhà nước có chủ quyền quốc gia.
Nhà nước là một tổ chức quyền lực có chủ quyền. Chủ quyền quốc
gia mang nội dung chính trị - pháp lý, th ể hiện quy ền tự quy ết của nhà
nước về mọi chính sách đối nội và đối ngoại, không phụ thuộc vào bất kỳ
một yếu tố bên ngoài nào. Chủ quyền quốc gia là thu ộc tính g ắn li ền v ới
nhà nước. Chủ quyền quốc gia có tính tối cao. Tính tối cao của chủ quyền
nhà nước thể hiện ở chỗ quyền lực của nhà nước phổ biến trên toàn bộ
đất nước đối với tất cả dân cư và các tổ chức xã hội. Dấu hiệu ch ủ
quyền nhà nước thể hiện sự độc lập, bình đẳng giữa các quốc gia v ới
nhau không phân biệt quốc gia lớn hay nhỏ.
Dấu hiệu thứ tư, nhà nước ban hành pháp luật và buộc mọi thành
viên xã hội phải thực hiện.
Nhà nước là người đại diện chính thống cho mọi thành viên trong
xã hội, để thực hiện được sự quản lý đối với các thành viên, nhà nước
ban hành pháp luật và bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh cưỡng chế. Tất
cả các quy định của nhà nước đối với mọi công dân được thể hiện trong
pháp luật do nhà nước ban hành. Nhà nước và pháp luật có mối liên h ệ
chặt chẽ, tác động qua lại và phụ thuộc lẫn nhau; nhà n ước không th ể
thực hiện được vai trò là người quản lý xã hội nếu không có pháp lu ật,
ngược lại pháp luật phải thông qua nhà nước để ra đời. Trong xã hội có
nhà nước chỉ có nhà nước mới có quyền ban hành pháp luật.
Dấu hiệu thứ năm, nhà nước quy định và tiến hành thu các loại
thuế.
Để nuôi dưỡng bộ máy nhà nước và tiến hành các hoạt động quản
lý đất nước, mọi nhà nước đều quy định và tiến hành thu các loại thu ế
bắt buộc đối với các dân cư của mình.
Trong xã hội có nhà nước không một thiết chế chính trị nào ngoài
nhà nước có quyền quy định về thuế và thu các loại thuế.
Từ những phân tích ở trên về nguồn gốc, bản chất và những dấu
hiệu của nhà nước, có thể đi đến một định nghĩa chung v ề nhà n ước nh ư
sau: Nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, có b ộ máy
chuyên làm nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện chức năng quản lý xã hội
nhằm thể hiện và bảo vệ trước hết lợi ích của giai cấp th ống trị trong xã
hội có giai cấp.
III. Các kiểu nhà nước trong lịch sử
1. Khái niệm kiểu nhà nước
Kiểu nhà nước là một trong những khái niệm cơ bản của khoa h ọc
lý luận chung nhà nước và pháp luật. Qua khái niệm kiểu nhà nước có th ể
nhận thức sâu sắc và lô gích về bản chất và ý nghĩa xã hội của các nhà
nước trong cùng một kiểu.
Kiểu nhà nước là tổng thể các đặc trưng (dấu hiệu) cơ bản của
nhà nước, thể hiện bản chất giai cấp, vai trò xã hội và những điều kiện
phát triển của nhà nước trong một hình thái kinh tế - xã hội nhất định.
2. Các kiểu nhà nước trong lịch sử
Học thuyết Mác - Lênin về hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở khoa
học để phân chia các nhà nước trong lịch sử thành các ki ểu. Trong lịch s ử
nhân loại từ khi xuất hiện xã hội có giai cấp đã t ồn t ại bốn hình thái kinh
tế - xã hội, đó là: chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư s ản và xã h ội ch ủ
nghĩa. Tương ứng với bốn hình thái kinh tế xã hội đó, có bốn ki ểu nhà
nước, đó là:
- Kiểu nhà nước chủ nô;
- Kiểu nhà nước phong kiến;
- Kiểu nhà nước tư sản;
- Kiểu nhà nước xã hội chủ nghĩa.
Các kiểu nhà nước chủ nô, phong kiến và tư sản tuy có những đặc
điểm riêng về bản chất, chức năng và vai trò xã h ội, nh ưng đ ều là nhà
nước bóc lột được xây dựng trên nền tảng của chế độ tư h ữu về tư li ệu
sản xuất, là công cụ để duy trì và bảo vệ sự th ống trị c ủa giai c ấp bóc l ột
đối với đông đảo nhân dân lao động trong xã hội. Nhà nước xã h ội ch ủ
nghĩa là kiểu nhà nước mới, tiến bộ vì đặc điểm đông đảo nhân dân lao
động trong xã hội tiến tới xây dựng một xã hội công bằng, văn minh.
Như vậy, các khái niệm chung về nhà nước được cụ thể hoá qua
khái niệm kiểu nhà nước, được áp dụng đối với nhà nước của một hình
thái kinh tế - xã hội nhất định. Khái niệm kiểu nhà nước thể hiện sự
thống nhất các đặc trưng cơ bản của các nhà nước có cùng chung b ản
chất giai cấp và vai trò xã hội cũng như điều kiện tồn tại tương tự của
chúng.
IV. Chức năng của nhà nước
1. Khái niệm, chức năng của nhà nước
Chức năng của nhà nước là những phương diện, loại hoạt động c ơ
bản của nhà nước nhằm thực hiện những nhiệm vụ đặt ra trước nhà
nước.
Chức năng và nhiệm vụ của nhà nước có mối quan hệ chặt ch ẽ,
mật thiết với nhau. Một nhiệm vụ của nhà nước làm phát sinh một hoặc
nhiều chức năng và ngược lại một chức năng của nhà nước có thể nh ằm
thực hiện một hoặc nhiều nhiệm vụ (những chức năng, những vấn đề mà
nhà nước cần giải quyết).
Chức năng của nhà nước được quy định bởi bản chất của nhà nước
được thực hiện bởi bộ máy nhà nước. Do đó, khi nghiên cứu về vấn đề
này cần phân biệt giữa chức năng của nhà nước và chức năng của cơ quan
nhà nước. Chức năng của nhà nước như đã nêu, là nh ững phương di ện
hoạt động cơ bản của nhà nước mà mỗi cơ quan nhà nước đều ph ải tham
gia thực hiện ở những mức độ khác nhau. Chức năng của cơ quan nhà
nước chỉ là những phương diện hoạt động của cơ quan đó nhằm góp
phần thực hiện chức năng chung của nhà nước.
2. Phân loại chức năng của nhà nước
Chức năng của nhà nước có nhiều cách phân loại khác nhau. Có th ể
phân loại chức năng của nhà nước thành: các chức năng đối nội và các
chức năng đối ngoại, chức năng cơ bản và các chức năng không cơ bản,
chức năng lâu dài và chức năng tạm thời,... Mỗi cách phân lo ại ch ức năng
có một ý nghĩa lý luận và thực tiễn khác nhau, tuy nhiên trong s ố các cách
phân loại đã nêu ở trên thì thông dụng nhất vẫn là cách phân ch ức năng
nhà nước thành chức năng đối nội và chức năng đối ngoại căn cứ trên cơ
sở đối tượng tác động của chức năng.
Chức năng đối nội của nhà nước là những phương diện hoạt động
cơ bản của nhà nước trong nội bộ của đất nước.
Chức năng đối ngoại của nhà nước là những hoạt động cơ bản của
đất nước với các quốc gia, dân tộc khác. Hai nhóm ch ức năng này có quan
hệ mật thiết với nhau, thực hiện tốt các chức năng đối nội ảnh hưởng tốt
chức năng đối ngoại, ngược lại, nếu thực hiện tốt chức năng đối ngoại
cũng sẽ ảnh hưởng tốt tới việc thực hiện các chức năng đối nội và c ả hai
đều hướng tới việc thực hiện những nhiệm vụ của đất nước.
Các chức năng của nhà nước được thực hiện bằng những hình th ức
và phương pháp nhất định. Nội dung những hình th ức và ph ương pháp ấy
bắt nguồn và trực tiếp thể hiện bản chất cũng như mục tiêu của nhà
nước.
Các hình thức pháp lý cơ bản để thực hiện chức năng của nhà n ước
bao gồm: hoạt động lập pháp, hoạt động chấp hành pháp luật,…
Các phương pháp cơ bản để thực hiện chức năng của nhà nước là
phương pháp giáo dục, thuyết phục và phương pháp cưỡng chế. Tuỳ
thuộc và bản chất của nhà nước mà phương pháp nào được ưu tiên s ử
dụng.
V. Bộ máy nhà nước
Bộ máy nhà nước là chủ thể thực hiện các chức năng và nhiệm vụ
của nhà nước, là hệ thống các cơ quan nhà nước từ trung ương xuống đến
địa phương, được tổ chức và hoạt động trên những nguyên tắc chung
thống nhất, tạo thành một cơ chế đồng bộ để th ực hiện các ch ức năng và
nhiệm vụ của nhà nước.
Các yếu tố hợp thành bộ máy nhà nước là cơ quan nhà nước. Các
cơ quan nhà nước rất đa dạng. Tuy nhiên, thông thường cơ quan nhà nước
bao gồm 3 loại: cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp và cơ quan tư pháp.
Tất cả các cơ quan nhà nước tạo thành bộ máy nhà nước nh ưng b ộ
máy nhà nước không phải là tập hợp đơn giản các cơ quan nhà nước mà
là hệ thống thống nhất các cơ quan nhà nước. Yếu tố tạo nên sự thống
nhất trong bộ máy nhà nước là hệ thống các nguyên tắc tổ chức và hoạt
động của các cơ quan nhà nước.
Cơ quan nhà nước là một tổ chức có tính độc lập tương đối về m ặt
tổ chức, cơ cấu, bao gồm những cán bộ, công chức được giao những
quyền hạn nhất định để thực hiện chức năng và nhiệm vụ của cơ quan đó
trong phạm vi do pháp luật quy định. Cơ quan nhà nước có các đặc điểm
sau:
Một là, cơ quan nhà nước là một tổ chức công quyền, có tính độc
lập tương đối với các cơ quan nhà nước khác, một tổ chức cơ cấu bao
gồm những cán bộ, công chức được giao những nhiệm vụ và quyền hạn
nhất định để thực hiện nhiệm vụ và chức năng của nhà nước theo quy
định của pháp luật.
Hai là, cơ quan nhà nước mang quyền lực nhà nước. Đây là đ ặc
điểm làm cho cơ quan nhà nước khác hẳn với các tổ ch ức khác. Ch ỉ có c ơ
quan nhà nước mới có quyền nhân danh nhà nước thực hiện quyền l ực
nhà nước, giải quyết những vấn đề quan hệ với công dân.
Ba là, thẩm quyền của cơ quan nhà nước có những giới hạn về
không gian, thời gian và đối tượng chịu sự tác động. Giới hạn này mang
tính pháp lý vì nó được pháp luật quy định.
Bốn là, mỗi cơ quan nhà nước có hình thức và phương pháp hoạt
động riêng do pháp luật quy định.
Năm là, cơ quan nhà nước chỉ hoạt động trong phạm vi thẩm quy ền
của mình và trong phạm vi đó, nó hoạt động độc lập, chủ động và chịu
trách nhiệm về hoạt động của mình. Cơ quan nhà nước có quy ền đồng
thời có nghĩa vụ phải thực hiện các quy ền của mình. Khi c ơ quan nhà
nước không thực hiện quyền hoặc từ chối không thực hiện quyền được
pháp luật quy định là vi phạm pháp luật.
Mỗi nhà nước, phụ thuộc vào kiểu nhà nước, hình thức chính thể,...
nên có cách tổ chức bộ máy nhà nước khác nhau. B ộ máy nhà n ước đ ược
tổ chức rất đa dạng, phong phú trên thực tế.
VI. Hình thức nhà nước
Hình thức nhà nước là một trong những vấn đề cơ bản c ủa lý lu ận
chung về nhà nước. Hình thức nhà nước là yếu tố quan trọng quyết định
kết quả thống trị chính trị của giai cấp thống trị.
Hình thức nhà nước là cách thức tổ chức quyền lực nhà n ước và
những biện pháp để tổ chức và thực hiện quyền lực nhà n ước. Hình th ức
nhà nước là một khái niệm chung được hình thành từ 3 yếu tố: hình th ức
chính thể, hình thức cấu trúc nhà nước và chế độ chính trị.
1. Hình thức chính thể
Hình thức chính thể là cách thức tổ chức các cơ quan quy ền l ực t ối
cao của nhà nước, cơ cấu, trình tự thành lập và mối liên h ệ gi ữa chúng và
mức độ tham gia của nhân dân vào việc thiết lập các cơ quan này. Hình
thức chính thể có hai dạng cơ bản là chính th ể quân chủ và chính th ể
cộng hoà.
Thứ nhất, chính thể quân chủ là hình thức nhà nước trong đó quy ền
lực tối cao của nhà nước tập trung toàn bộ (hay một phần) vào trong tay
người đứng đầu nhà nước theo nguyên tắc thừa kế.
Với việc tập trung quyền lực tối cao của nhà nước một phần hay
toàn bộ vào trong tay người đứng đầu nhà nước theo nguyên tắc truy ền
ngôi mà chính thể quân chủ có hai biến dạng: quân ch ủ tuy ệt đối và quân
chủ hạn chế.
Ở các quốc gia có hình thức nhà nước chính thể quân chủ tuyệt đối,
vua (hoàng đế) có quyền lực vô hạn, các quy ền lập pháp, hành pháp và t ư
pháp tối cao đều nằm trong tay người đứng đầu nhà n ước. Hình th ức này
chủ yếu tồn tại trong hai kiểu nhà nước đầu tiên là nhà nước chủ nô và
nhà nước phong kiến.
Ở nhà nước có chính thể quân chủ hạn chế, người đứng đầu nhà
nước hình thành bằng con đường truyền ngôi chỉ nắm một ph ần quy ền
lực nhà nước tối cao, bên cạnh họ có các cơ quan nhà nước hình thành
bằng bầu cử chia sẻ quyền lực nhà nước với họ; ví dụ Nghị vi ện trong
các nhà nước tư sản có chính thể quân chủ nắm quyền lập pháp, Chính
phủ tư sản nắm quyền hành pháp và quyền tư pháp thuộc về Tòa án tư
sản, còn nữ hoàng hay quốc vương thông thường chỉ đại diện cho truy ền
thống và tình đoàn kết dân tộc (như Anh, Nhật bản).
Thứ hai, đối với chính thể cộng hoà là hình th ức chính th ể trong đó
quyền lực tối cao của nhà nước thuộc về những cơ quan đại diện được
bầu ra trong một thời hạn nhất định (như Quốc hội, Nghị viện). Chính thể
cộng hoà cũng có hai biến dạng là cộng hoà dân chủ và cộng hoà quý tộc.
Trong những quốc gia có chính thể cộng hoà dân chủ, quyền tham
gia bầu cử để thành lập các cơ quan đại diện được quy định dành cho mọi
công dân. Tuy nhiên, để có thể hiểu đúng bản chất của vấn đề cần phải
xem xét điều kiện cụ thể để tham gia bầu cử trong từng nhà n ước, ch ẳng
hạn như trong nhà nước dân chủ chủ nô, chỉ có giai cấp ch ủ nô với có
quyền công dân, các tầng lớp nhân dân khác, đặc biệt là nô lệ không đ ược
công nhận có quyền công dân trong xã hội (nhà nước A-ten). Trong thực
tế, giai cấp thống trị của các nhà nước bóc lột thường đặt ra nhiều quy
định để hạn chế quyền bầu cử của nhân dân lao động.
Trong các quốc gia có hình thức chính th ể cộng hoà quý t ộc, quy ền
bầu cử hình thành các cơ quan đại diện chỉ dành cho giai cấp quý tộc (nhà
nước S-pác, nhà nước La Mã ).
Trong mỗi giai đoạn lịch sử cụ thể, do ảnh hưởng của nhiều yếu tố
như tương quan giai cấp, truyền thống dân tộc, quan điểm pháp lý, đặc
điểm kinh tế - xã hội,... Với sự tác động của các yếu tố này đã làm cho
hình thức chính thể của mỗi nhà nước có những điểm khác biệt nhau. Vì
thế khi xem xét hình thức chính thể trong một quốc gia cụ th ể cần ph ải
xem xét nó một cách toàn diện tất cả những yếu tố có ảnh hưởng đến nó.
2. Hình thức cấu trúc nhà nước
Hình thức cấu trúc nhà nước là sự tổ chức nhà nước thành các đơn
vị hành chính lãnh thổ, đặc điểm của mối quan hệ qua l ại gi ữa các b ộ
phận cấu thành của nó, giữa cơ quan nhà nước trung ương với cơ quan
nhà nước địa phương.
Có hai hình thức cấu trúc nhà nước cơ bản là cấu trúc nhà nước đơn
nhất và cấu trúc nhà nước liên bang.
Hình thức cấu trúc nhà nước đơn nhất là hình thức trong đó lãnh thổ
của nhà nước là toàn vẹn, thống nhất, nhà nước được chia thành các đ ơn
vị hành chính - lãnh thổ không có chủ quyền quốc gia, có h ệ th ống các c ơ
quan nhà nước thống nhất từ trung ương xuống đến địa phương. Ví dụ:
Trung Quốc, Việt Nam, Campuchia, Lào, Pháp,... là những nhà nước đơn
nhất.
Nhà nước liên bang là những nhà nước có từ hai hay nhi ều n ước
thành viên hợp lại. Trong nhà nước liên bang không ch ỉ có liên bang có
dấu hiệu chủ quyền quốc gia mà trong từng bang thành viên đều có dấu
hiệu chủ quyền, ví dụ: Ấn Độ, Mỹ và Liên Xô trước đây,... Ở nhà nước
liên bang có hai hệ thống cơ quan quyền lực và hai hệ thống cơ quan
quản lý: một hệ thống chung cho toàn liên bang và một cho từng nhà nước
thành viên.
3. Chế độ chính trị
Chế độ chính trị là tổng thể các phương pháp, biện pháp mà các cơ
quan nhà nước sử dụng để thực hiện quyền lực nhà nước.
Chế độ chính trị có quan hệ chặt chẽ với bản chất của nhà nước,
với nội dung hoạt động của nó và đời sống chính trị xã hội nói chung.
Trong lịch sử xã hội có giai cấp và nhà nước, giai cấp thống trị sử
dụng nhiều biện pháp, phương pháp để thực hiện quyền lực nhà nước,
nhìn chung có thể phân các phương pháp, biện pháp này thành hai lo ại
chính: phương pháp dân chủ và phương pháp phản dân ch ủ, tương ứng
với hai phương pháp này có chế độ chính trị dân chủ và chế độ chính trị
phản dân chủ.
Trong chế độ chính trị dân chủ, giai cấp thống trị thường sử dụng
chủ yếu phương pháp giáo dục - thuyết phục. Tuy nhiên, ph ương pháp
dân chủ có nhiều dạng khác nhau, phụ thuộc vào bản chất của từng nhà
nước cụ thể, như: dân chủ hình thức, dân chủ th ực s ự, dân ch ủ giả hi ệu,
dân chủ rộng rãi,... Ví dụ như chế độ dân chủ trong nhà nước tư sản là
biểu hiện cao độ của chế độ dân chủ hình thức, còn chế độ dân chủ xã
hội chủ nghĩa là dân chủ thực sự và rộng rãi.
Trong chế độ chính trị phản dân chủ, giai cấp thống trị thường sử
dụng các hình thức, phương pháp mang nặng tính cưỡng chế, đỉnh cao
của chế độ này là chế độ độc tài, phát xít.
Như vậy, hình thức nhà nước là sự hợp nhất của ba yếu tố: hình
thức chính thể, hình thức cấu trúc nhà nước và chế độ chính trị. Ba yếu tố
này có mối quan hệ mật thiết với nhau, tác động qua l ại ch ặt ch ẽ v ới
nhau, thực hiện quyền lực chính trị của giai cấp thống trị, phản ánh bản
chất của nhà nước.
CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Phân tích những dấu hiệu để phân biệt nhà nước với nh ững tổ
chức khác.
2. Sự khác nhau giữa chính thể quân chủ và chính thể cộng hoà.
3. Phân biệt hình thức nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang.
CHƯƠNG 2
NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ PHÁP LUẬT
I. Nguồn gốc và bản chất của pháp luật
1. Nguồn gốc của pháp luật
Trong lịch sử phát triển của loài người đã có th ời kỳ không có pháp
luật đó là thời kỳ xã hội cộng sản nguyên th ủy. Trong xã h ội này, đ ể đi ều
chỉnh các quan hệ xã hội, tạo lập trật tự, ổn định cho xã hội, người
nguyên thủy sử dụng các quy phạm xã hội, đó là các t ập quán và tín đi ều
tôn giáo. Các quy phạm xã hội trong chế độ cộng sản nguyên thủy có
những đặc điểm:
Thể hiện ý chí chung của các thành viên trong xã hội, bảo vệ lợi ích
cho tất cả thành viên trong xã hội.
Là quy tắc xử sự chung của cả cộng đồng, là khuôn mẫu của hành
vi.
Được thực hiện trên cơ sở tự nguyện, dựa trên tinh th ần hợp tác
giúp đỡ lẫn nhau, mặc dù trong xã hội cộng s ản nguyên th ủy cũng đã t ồn
tại sự cưỡng chế nhưng không phải do một bộ máy quyền lực đặc biệt tổ
chức mà do cả cộng đồng tổ chức nên.
Những tập quán và tín điều tôn giáo lúc bấy giờ là nh ững quy tắc
xử sự rất phù hợp để điều chỉnh các quan hệ xã hội, bởi vì nó phản ánh
đúng trình độ phát triển kinh tế - xã hội của chế độ cộng sản nguyên
thủy, phù hợp với tính chất khép kín của tổ chức thị tộc, bào tộc, bộ lạc.
Khi chế độ tư hữu xuất hiện và xã hội phân chia thành giai cấp
những quy phạm xã hội đó trở nên không còn phù hợp. Trong điều kiện xã
hội mới xuất hiện chế độ tư hữu, xã hội phân chia thành các giai c ấp đ ối
kháng, tính chất khép kín trong xã hội bị phá vỡ, các quy ph ạm ph ản ánh ý
chí và bảo vệ lợi ích chung không còn phù hợp. Trong điều kiện lịch s ử
mới xã hội đòi hỏi phải có những quy tắc xã h ội m ới đ ể thi ết l ập cho xã
hội một “trật tự”, loại quy phạm mới này phải thể hiện được ý chí của
giai cấp thống trị và đáp ứng nhu cầu đó pháp luật đã ra đời.
Giai đoạn đầu giai cấp thống trị tìm cách vận dụng nh ững t ập quán
có nội dung phù hợp với lợi ích của giai cấp mình, biến đổi chúng và
bằng con đường nhà nước nâng chúng lên thành các quy phạm pháp luật.
Ví dụ: Nhà nước Việt Nam suốt thời kỳ Hùng Vương - An Dương Vương
chưa có pháp luật thành văn, hình thức của pháp luật lúc bấy gi ờ ch ủ y ếu
là tập quán pháp.
Bên cạnh đó các nhà nước đã nhanh chóng ban hành các văn bản
pháp luật. Bởi lẽ, nếu chỉ dùng các tập quán đã chuy ển hoá đ ể đi ều ch ỉnh
các quan hệ xã hội thì sẽ có rất nhiều các quan hệ xã h ội mới phát sinh
trong xã hội không được điều chỉnh, vì vậy để đáp ứng nhu c ầu này ho ạt
động xây dựng pháp luật của các nhà nước đã ra đời. Hoạt động này lúc
đầu còn đơn giản, nhiều khi chỉ là các quyết định của các cơ quan tư
pháp, hành chính, sau dần trở nên hoàn thi ện cùng v ới s ự phát tri ển và
hoàn hiện của bộ máy nhà nước.
Như vậy pháp luật được hình thành bằng hai con đường: thứ nhất,
nhà nước thừa nhận các quy phạm xã hội - phong tục, tập quán chuy ển
chúng thành pháp luật; thứ hai, bằng hoạt động xây dựng pháp luật định ra
những quy phạm mới.
2. Bản chất của pháp luật
Bản chất của pháp luật cũng giống như nhà nước là tính giai cấp
của nó, không có "pháp luật tự nhiên" hay pháp luật không có tính giai
cấp.
Tính giai cấp của pháp luật trước hết ở chỗ, pháp luật phản ánh ý
chí nhà nước của giai cấp thống trị, nội dung của ý chí đó đ ựơc quy đ ịnh
bởi điều kiện sinh hoạt vật chất của giai cấp th ống trị. Nh ờ nắm trong
tay quyền lực nhà nước, giai cấp thống trị đã thông qua nhà nước để th ể
hiện ý chí của giai cấp mình một cách tập trung thống nh ất, h ợp pháp hoá
ý chí của nhà nước, được nhà nước bảo hộ thực hiện bằng sức mạnh của
nhà nước.
Tính giai cấp của pháp luật còn thể hiện ở mục đích điều ch ỉnh của
pháp luật. Mục đích của pháp luật trước hết nhằm điều chỉnh quan h ệ
giữa các giai cấp, tầng lớp trong xã hội. Vì vậy, pháp luật là nhân tố để
điều chỉnh về mặt giai cấp các quan hệ xã hội nhằm hướng các quan hệ
xã hội phát triển theo một trật tự phù hợp với ý chí của giai c ấp th ống tr ị,
bảo vệ củng cố địa vị của giai cấp thống trị. Với ý nghĩa đó, pháp lu ật
chính là công cụ để thực hiện sự thống trị giai cấp.
Mặt khác bản chất của pháp luật còn thể hiện thông qua tính xã h ội
của pháp luật. Tính xã hội của pháp luật thể hiện thực tiễn pháp luật là
kết quả của sự "chọn lọc tự nhiên" trong xã hội. Các quy phạm pháp lu ật
mặc dù do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành nhằm điều
chỉnh các quan hệ xã hội, tuy nhiên chỉ những quy phạm nào phù hợp với
thực tiễn mới được thực tiễn giữ lại thông qua nhà nước, đó là những quy
phạm "hợp lý", "khách quan" được số đông trong xã hội chấp nhận, phù
hợp với lợi ích của đa số trong xã hội.
Giá trị xã hội của pháp luật còn thể hiện ở chỗ, quy phạm pháp luật
vừa là thước đo của hành vi con người, vừa là công cụ kiểm nghiệm các
quá trình, các hiện tượng xã hội, là công cụ để nhận thức xã hội và điều
chỉnh các quan hệ xã hội, hướng chú ý vận động, phát triển phù hợp với
các quy luật khách quan.
II. Các thuộc tính của pháp luật
Thuộc tính của pháp luật là những dấu hiệu đặc trưng riêng có c ủa
pháp luật nhằm phân biệt pháp luật với các quy phạm xã hội khác.
Nhìn một cánh tổng quát, pháp luật có những đặc trưng cơ bản sau:
1. Tính quy phạm phổ biến
Pháp luật được tạo bởi hệ thống các quy phạm pháp luật, quy
phạm là tế bào của pháp luật, là khuôn mẫu, là mô hình x ử s ự chung.
Trong xã hội các hành vi xử sự của con người rất khác nhau, tuy nhiên
trong nhưng hoàn cảnh điều kiện nhất định vẫn đưa ra được cách xử sự
chung phù hợp với đa số.
Cũng như quy phạm pháp luật, các quy phạm xã hội khác đều có
những quy tắc xử sự chung, nhưng khác với các quy phạm xã h ội, pháp
luật có tính quy phạm phổ biến. Các quy phạm pháp luật được áp dụng
nhiều lần trên lãnh thổ, việc áp dụng các quy phạm này chỉ bị đình ch ỉ khi
cơ quan nhà nước có thẩm quyền bãi bỏ, bổ sung, sửa đổi bằng những
quy định khác hoặc thời hiệu áp dụng các quy phạm đã hết.
Tính quy phạm phổ biến của pháp luật dựa trên ý chí của nhà n ước
“được đề lên thành luật”. Tuỳ theo từng nhà nước khác nhau mà ý chí c ủa
giai cấp thống trị trong xã hội mang tính ch ất chủ quan c ủa một nhóm
người hay đáp ứng được nguyện vọng, mong muốn của đa số nhân dân
trong quốc gia đó.
2. Tính xác định chặt chẽ về mặt hình thức
Thuộc tính thứ hai của pháp luật là tính xác định chặt ch ẽ về mặt
hình thức, nó là sự thể hiện nội dung pháp luật dưới những hình thức nhất
định. Thuộc tính này thể hiện:
Nội dung của pháp luật đựơc xác định rõ ràng, chặt chẽ khái quát
trong các điều, khoản của các điều luật trong một văn bản quy phạm pháp
luật cũng như toàn bộ hệ thống pháp luật do nhà nước ban hành. Ngôn
ngữ sử dụng trong pháp luật là ngôn ngữ pháp luật, lời văn trong sáng,
đơn nghĩa. Trong pháp luật không sử dụng những từ “vân vân” và các d ấu
(...), “có thể” và một quy phạm pháp luật không cho phép hi ểu theo nhi ều
cách khác nhau.
3. Tính được bảo đảm bằng nhà nước
Khác với các quy phạm xã hội khác pháp luật do nhà nước ban hành
hoặc thừa nhận và được nhà nước bảo đảm thực hiện. Sự bảo đ ảm b ằng
nhà nước là thuộc tính của pháp luật. Pháp luật không chỉ do nhà nước ban
hành mà nhà nước còn bảo đảm cho pháp luật được th ực hiện, có nghĩa là
nhà nước trao cho các quy phạm pháp luật có tính quyền l ực b ắt bu ộc đ ối
với mọi cơ quan, tổ chức và cá nhân. Pháp luật trở thành quy t ắc x ử sự có
tính bắt buộc chung nhờ vào sức mạnh quyền lực của nhà nước.
