Giáo trình môn Lịch sử triết học
Lịch sử Triết học là môn học mang lại cho người học những hiểu biết mang tính hệ thống về quá trình hình thành và phát triển tư duy triết học – cơ sở của tư duy lý luận nhân loại, qua đó làm phong phú đời sống tinh thần và nâng cao năng lực sử dụng tư duy vào việc giải quyết các vấn đề do nhận thức khoa học và thực tiễn cuộc sống đặt ra. Mời các bạn cùng tham khảo.
GIÁO TRÌNH
MÔN
LỊCH SỬ TRIẾT HỌC
Lời Giới Thiệu
Lịch sử Triết học là môn học mang lại cho ngƣời học những hiểu biết mang tính hệ thống về
quá trình hình thành và phát triển tƣ duy triết học – cơ sở của tƣ duy lý luận nhân loại, qua đó làm
phong phú đời sống tinh thần và nâng cao năng lực sử dụng tƣ duy vào việc giải quyết các vấn đề
do nhận thức khoa học và thực tiễn cuộc sống đặt ra. Vì vậy, trong mấy năm qua, môn học này đã
đƣợc Bộ Giáo dục - Đào tạo cho phép đƣa vào giảng dạy rộng rãi cho sinh viên, học viên cao học
và nghiên cứu sinh của các trƣờng đại học và cao đẳng trong cả nƣớc. Tuy nhiên, việc giảng dạy và
học tập môn học này luôn gặp không ít khó khăn.
Nhằm tạo thuận lợi cho sinh viên trong việc học tập, giúp giảng viên thống nhất chƣơng trình
giảng dạy và yêu cầu trong thi cử, Bộ môn Triết học thuộc Ban Triết học – Xã hội học trƣờng Đại học
Kinh tế TP HCM đã giao cho TS Nguyễn Ngọc Thu và TS Bùi Văn Mưa tiến hành sửa chữa cơ bản
nội dung giáo trình Đại cương Lịch sử Triết học (xuất bản năm 2001) và tái bản lần này dùng làm cơ
sở cho việc giảng dạy và học tập môn Lịch sử triết học cho các hệ đào tạo trong trƣờng.
Để phù hợp với điều kiện học tập và nghiên cứu của sinh viên kinh tế, quyển giáo trình này
không giới thiệu toàn bộ và phân tích đầy đủ các hệ thống triết học của các quốc gia dân tộc trên thế
giới, mà chủ yếu giới thiệu một cách tổng quát các tƣ tƣởng triết học cơ bản của một số hệ thống
triết học tiêu biểu từ cổ đại đến hiện đại. Vì vậy, nội dung quyển giáo trình này đƣợc thiết kế thành
7 chƣơng (xem mục lục) và đƣợc phân công biên soạn nhƣ sau:
TS Nguyễn Ngọc Thu chủ biên và tham gia biên soạn các chương 1, 2, 3; TS Bùi Văn Mưa
chủ biên các chương 4, 5, 6, 7 và tham gia biên soạn các chương 2, 3, 4, 5, 6, 7. TS Nguyễn Thanh
tham gia biên soạn chương 1; TS Hoàng Trung tham gia biên soạn chương 4; TS Trần Nguyên Ký
tham gia biên soạn chương 5; TS Bùi Bá Linh, ThS Bùi Xuân Thanh, ThS Vũ Thị Kim Liên tham
gia biên soạn chương 6; PGS-TS Trương Giang Long và TS Lê Thanh Sinh tham gia biên soạn
chương 7.
Mặc dù tập thể tác giả rất cố gắng, song giáo trình này chắc chắn vẫn còn nhiều hạn chế, Bộ
môn Triết học rất mong nhận đƣợc những ý kiến đóng góp chân thành, sâu sắc của các đồng
nghiệp, các sinh viên, bạn đọc để kịp thời sửa chữa, bổ sung trong lần tái bản sau. Thƣ từ, ý kiến
trao đổi, đăng ký phát hành xin vui lòng liên hệ với Bộ môn Triết học, Ban Triết học – Xã hội học
Trƣờng Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh - Địa chỉ: 59 C Nguyễn Đình Chiểu, Quận 3, TP
HCM (Phòng A 216); : (08)8.242.677. Xin chân thành cảm ơn.
TP HCM, tháng 3 năm 2003
Bộ môn Triết học
MỤC LỤC
Lời giới thiệu 3
Chƣơng 1: KHÁI LUẬN VỀ LỊCH SỬ TRIẾT HỌC 5
Chƣơng 2: TRIẾT HỌC ẤN ĐỘ CỔ ĐẠI
I. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển. Các đặc điểm cơ bản 16
II. Một số tƣ tƣởng, trƣờng phái triết học 21
A. Tƣ tƣởng triết học trong Upanisát 21
B. Hệ thống chính thống 22
C. Hệ thống không chính thống 27
Chƣơng 3: TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ ĐẠI
I. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển. Các đặc điểm cơ bản 34
II. Các trƣờng phái triết học 38
Chƣơng 4: TRIẾT HỌC HI LẠP CỔ ĐẠI
I. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển. Các đặc điểm cơ bản 62
II. Các trƣờng phái triết học 66
A. Chủ nghĩa duy vật 66
B. Chủ nghĩa duy tâm 74
C. Chủ nghĩa nhị nguyên 83
Chƣơng 5: TRIẾT HỌC PHƢƠNG TÂY TRUNG ĐẠI
I. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển. Các đặc điểm cơ bản 90
II. Tƣ tƣởng triết học của một số triết gia 92
Chƣơng 6: TRIẾT HỌC PHƢƠNG TÂY THỜI PHỤC HƢNG - CẬN ĐẠI
I. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển. Các đặc điểm cơ bản 97
II. Các tƣ tƣởng, trƣờng phái triết học 102
A. Các tƣ tƣởng triết học thời phục hƣng 102
B. Trƣờng phái duy vật kinh nghiệm – duy giác 105
C. Trƣờng phái duy lý – tƣ biện 118
D. Trƣờng phái duy tâm - bất khả tri 132
E. Triết học khai sáng và chủ nghĩa duy vật Pháp 136
F. Triết học cổ điển Đức 149
Chƣơng 7: TRIẾT HỌC PHƢƠNG TÂY HIỆN ĐẠI
I. Quá trình hình thành và phát triển của triết học mácxít 187
A. Điều kiện và tiền đề xuất hiện triết học mácxít 188
B. Các giai đoạn hình thành và phát triển triết học mácxít 193
II. Khái quát quá trình hình thành và phát triển của một số trào lƣu triết học ngoài mácxít
Phƣơng Tây hiện đại
210
Chƣơng 1
KHÁI LUẬN VỀ LỊCH SỬ TRIẾT HỌC
1. Triết học là gì?
Triết học là hình thái ý thức xã hội ra đời từ khi chế độ cộng sản nguyên thủy thay thế bằng
chế độ chiếm hữu nô lệ. Những học thuyết triết học đầu tiên trong lịch sử xuất hiện vào khoảng
thế kỷ VIII – VI (trƣớc CN) ở An Độ cổ đại, Trung Quốc cổ đại, Hy Lạp và La Mã cổ đại và ở
các nƣớc khác.
Triết theo từ nguyên chữ Hán có nghĩa là trí – với ý nghĩa là: sự hiểu biết, nhận thức sâu rộng
và đạo lý. Còn theo nguyên nghĩa tiếng Hy Lạp, Triết học gồm hai yếu tố ngôn ngữ hợp thành là:
Philo – yêu thích; và Sophia – sự thông thái; vậy, Philosophia là yêu thích sự thông thái.
Dù Triết học hiểu theo ý nghĩa nào, thì từ thời cổ xƣa, triết học đã là một bộ môn tổng hợp
bao gồm cả các lĩnh vực tri thức mà ngày nay gọi là môn khoa học cụ thể nhƣ cơ học, lý học, sinh
học, thiên văn học… Nhƣng do sự phát triển của xã hội, yêu cầu của thực tiễn, con ngƣời cần có
những hiểu biết ngày càng chi tiết hơn về thế giới xung quanh nên các bộ môn khoa học cụ thể
dần xuất hiện và tách khỏi triết học. Do vậy, đối tƣợng của triết học dần dần thu hẹp lại, chỉ đề
cập đến những vấn đề cơ bản của tồn tại và của sự nhận thức tồn tại ấy.
Vậy, triết học là một hình thái ý thức xã hội, là học thuyết về những nguyên tắc chung của tồn
tại và nhận thức, là thái độ con người đối với thế giới, là khoa học về những qui luật chung nhất
của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Đặc điểm chủ yếu của triết học nhƣ một hình thái ý thức xã hội là ở chỗ, cố gắng đưa ra một
quan niệm chỉnh thể về thế giới, về các quá trình vật chất và tinh thần cũng như mối liên hệ tác
động của các quá trình đó, về nhận thức thế giới và con đường cải biến thế giới. Đặc điểm này
của triết học đã nói lên sự khác nhau giữa nó với các khoa học cụ thể, vì các khoa học cụ thể
nghiên cứu những mặt riêng lẻ của hiện thực, nhƣ toán học nghiên cứu mối quan hệ về số lƣợng
và không gian; vật lý học nghiên cứu các quá trình nhiệt, điện, từ; sinh học nghiên cứu những đặc
điểm phát triển của thế giới thực vật và động vật. Triết học cũng khác với chính trị, nghệ thuật,
đạo đức.
2. Vấn đề cơ bản của triết học
Lịch sử triết học từ cổ đại đến nay là lịch sử đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa
duy tâm, cho nên nghiên cứu lịch sử triết học, đƣơng nhiên phải nắm vững vấn đề cơ bản của triết
học – cái chuẩn mực để phân biệt chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Tất cả những hiện tƣợng mà chúng ta gặp thƣờng ngày của thế giới, chung qui lại có hai loại:
các hiện tƣợng vật chất, tồn tại bên ngoài ý thức chúng ta và các hiện tƣợng tinh thần, tồn tại
trong ý thức chúng ta. Không có bất kỳ hiện tƣợng nào nằm ngoài hai loại đó. Vật chất và ý thức
là hai phạm trù triết học dùng để chỉ hai loại hiện tƣợng đó. Bất kỳ trƣờng phái triết học nào cũng
phải đề cập đến và giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, bằng hình thức này hoặc bằng
hình thức khác, trực tiếp hoặc gián tiếp, xem đó là điểm xuất phát lý luận cho việc hình thành thế
giới quan và phƣơng pháp luận, cho việc xác định bản chất của các trƣờng phái triết học đó.
Vậy, vấn đề quan hệ giữa vật chất và ý thức, giữa tồn tại và tư duy hay giữa tự nhiên và tinh
thần là vấn đề cơ bản của triết học. Vấn đề cơ bản của triết học có hai mặt:
a) Mặt thứ nhất: Mặt này trả lời cho câu hỏi: Vật chất hay ý thức, giới tự nhiên hay tinh
thần, cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào? Tuỳ thuộc vào lời giải đáp cho
câu hỏi này mà các học thuyết triết học khác nhau đã chia thành hai trào lƣu cơ bản là chủ nghĩa
duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Chủ nghĩa duy vật khẳng định vật chất có trƣớc, ý thức có sau, thế giới vật chất tồn tại
một cách khách quan độc lập với ý thức con ngƣời và không có ai sáng tạo ra; còn ý thức là phản
ánh thế giới khách quan vào bộ óc con ngƣới; không thể có tinh thần, ý thức nếu không có vật
chất. Chủ nghĩa duy vật đã trải qua con đƣờng phát triển lâu dài và đã có nhiều hình thức tồn tại
khác nhau:
- Hình thức đầu tiên của chủ nghĩa duy vật là chủ nghĩa duy vật cổ đại. Đó là chủ nghĩa duy
vật chất phác, xuất phát từ giới tự nhiên để giải thích chúng, nhƣng chủ nghĩa duy vật này chƣa có
cơ sở khoa học để đứng vững trƣớc sự tiến công của chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo ngự trị trong
thời trung cổ.
- Hình thức thứ hai của chủ nghĩa duy vật là chủ nghĩa duy vật siêu hình thế kỷ XVII –
XVIII. Hình thức này ra đời trong hoàn cảnh giai cấp tƣ sản đang lên, họ xây dựng chủ nghĩa duy
vật của mình nhằm chống lại thế giới quan duy tâm, tôn giáo của giai cấp phong kiến. Nhƣng do
hạn chế bởi trình độ khoa học và lợi ích giai cấp, cho nên nó mang tính chất siêu hình.
- Hình thức thứ ba của chủ nghĩa duy vật là chủ nghĩa duy vật biện chứng. Nó đƣợc xây dựng
trên cơ sở của khoa học hiện đại và không ngừng phát triển do nhu cầu thực tiễn cùng sự phát
triển của khoa học thời đại mới.
Chủ nghĩa duy tâm - đối lập với chủ nghĩa duy vật - cho rằng tinh thần, ý thức có trƣớc và
là cơ sở tồn tại của giới tự nhiên, của vật chất. Chủ nghĩa duy tâm có hai phái chủ yếu là chủ
nghĩa duy tâm chủ quan và chủ nghĩa duy tâm khách quan.
- Chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng, cảm giác, ý thức của con ngƣời là cái có trƣớc và
quyết định sự tồn tại của mọi sự vật và hiện tƣợng bên ngoài. Các sự vật và hiện tƣợng chỉ là
“những tổng hợp của cảm giác” và tƣ tƣởng. Phủ nhận sự tồn tại của thế giới khách quan, chủ
nghĩa duy tâm chủ quan cũng phủ nhận luôn cả tính qui luật khách quan của các sự vật và hiện
tƣợng. Quan niệm duy tâm đã không tránh khỏi dẫn đến chủ nghĩa duy ngã.
- Chủ nghĩa duy tâm khách quan cho rằng có một thực thể tinh thần tồn tại trƣớc hoặc tồn tại
ở bên ngoài và độc lập với con ngƣời, với thế giới vật chất, sản sinh ra và quyết định tất cả các
quá trình của thế giới vật chất.
Tuy có sự khác nhau trên đây trong quan niệm cụ thể về cái có trƣớc và về sự có trƣớc, nhƣng
cả hai dạng của chủ nghĩa duy tâm đều giống nhau ở chỗ coi ý thức, tinh thần là cái có trứơc, là
cái sản sinh ra vật chất và quyết định vật chất.
Mặc dù chủ nghĩa duy tâm dựa vào lý trí, vào tri thức (chứ không dựa vào lòng tin nhƣ tôn
giáo) để luận chứng cho lý luận của mình, nhƣng lý luận ấy lại sai lầm là do:
Một là, về phƣơng diện nhận thức, chủ nghĩa duy tâm xem xét sự vật một cách phiến diện,
thái quá (một sự thổi phồng, bơm to), thậm chí tuyệt đối hóa của một trong những mặt, của một
trong những đặc trƣng, của một trong những khía cạnh của nhận thức tách rời khỏi vật chất, khỏi
giới tự nhiên, khỏi hiện thực xã hội. Chẳng hạn, đúng là cảm giác là nguồn gốc của mọi sự hiểu
biết của con ngƣời về thế giới, nhƣng từ đó lại đi đến kết luận cảm giác là cái có trƣớc, còn các sự
vật bên ngoài chỉ là phức hợp của các cảm giác thì là sai lầm, thì duy tâm. Hoặc từ vai trò năng
động của ý thức trong quan hệ với vật chất mà lại đi đến chỗ cho rằng, ý thức là cái sản sinh ra vật
chất, quyết định vật chất, thì cũng là sai lầm, cũng là duy tâm.
Hai là, về mặt xã hội, do việc hình thành giai cấp, lao động trí óc đã trở thành đặc quyền của
giai cấp bóc lột. Bởi vậy các nhà tƣ tƣởng của giai cấp đã có thái độ khinh miệt lao động chân tay
và đã ảo tƣởng rằng tƣ tƣởng là lực lƣợng quyết định, còn sản xuất vật chất là lĩnh vực thứ yếu,
thấp hèn.
Ngoài hai trào lƣu cơ bản là duy vật và duy tâm, trong triết học còn có phái nhị nguyên luận.
Theo những ngƣời thuộc phái nhị nguyên luận, cả hai nguyên thể vật chất và tinh thần đều tồn tại
song song và độc lập với nhau: thế giới vật chất sinh ra từ nguyên thể vật chất, thế giới tinh thần
sinh ra từ nguyên thể tinh thần. Các nhà nhị nguyên luận muốn dung hòa giữa chủ nghĩa duy vật
và chủ nghĩa duy tâm, nhƣng cuối cùng họ rơi vào chủ nghĩa duy tâm, vì họ thừa nhận ý thức hình
thành và phát triển tự nó không phụ thuộc vào vật chất.
b) Mặt thứ hai: Mặt này nhằm giải đáp cho câu hỏi: Con người có khả năng nhận thức được
thế giới không?
Chủ nghĩa duy vật xuất phát từ chỗ cho rằng, vật chất có trứơc, ý thức có sau, vật chất là
nguồn gốc của ý thức và ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất, do đó thừa nhận con ngƣời có thể
nhận thức đƣợc thế giới và các qui luật của thế giới.
Có nhà triết học duy tâm thừa nhận thế giới là có thể nhận thức đƣợc; nhƣng vì họ xuất phát
từ quan niệm cho rằng ý thức có trƣớc vật chất, vật chất phụ thuộc vào ý thức nên theo họ nhận
thức không phải là phản ánh thế giới mà chỉ là sự nhận thức, tự ý thức của ý thức về bản thân. Họ
phủ nhận thế giới khách quan là nguồn gốc của nhận thức, phủ nhận cảm giác, khái niệm của con
ngƣời là cái phản ánh các sự vật và hiện tƣợng của thế giới khách quan.
Một số nhà triết học duy tâm đã bác bỏ về nguyên tắc khả năng của con ngƣời nhận thức
đƣợc thế giới. Đó là những nhà triết học theo thuyết không thể biết.
3. Hai phƣơng pháp nhận thức thế giới
Trong lịch sử tƣ tƣởng triết học, song song với cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ
nghĩa duy tâm là cuộc đấu tranh giữa hai phƣơng pháp nhận thức thế giới. Khi lý giải những vấn
đề nhƣ: các sự vật, hiện tượng của thế giới chung quanh ta tồn tại như thế nào; chúng hoàn toàn
đứng biệt lập hay phụ thuộc, ràng buộc lẫn nhau; hoàn toàn ở trong trạng thái tĩnh, ngưng đọng
hay vận động, biến đổi không ngừng? đã hình thành hai quan điểm đối lập với nhau – phƣơng
pháp biện chứng và phƣơng pháp siêu hình.
a) Phƣơng pháp biện chứng: Phƣơng pháp này cho rằng mọi sự vật, hiện tƣợng của thế
giới, kể cả những hình ảnh tinh thần của chúng có quan hệ qua lại với nhau, không ngừng vận
động và phát triển. Trong đó vận động đƣợc hiểu là “tự vận động”, còn phát triển là phát triển tự
thân, phát triển thông qua mâu thuẫn. Nguồn gốc và động lực của sự vận động và phát triển là đấu
tranh của các mặt đối lập tồn tại ở bên trong sự vật. Đó là những mặt, những thuộc tính trái ngƣợc
nhau, nhƣng lại liên hệ ràng buộc lẫn nhau trong cùng một sự vật.
b) Phƣơng pháp siêu hình: Phƣơng pháp này cho rằng mọi sự vật, hiện tƣợng của thế giới
đều tồn tại cô lập nhau, tách rời nhau. Chúng luôn ở trạng thái tĩnh tại, đứng im, không vận động
và cũng không chuyển hoá, phát triển. Nếu có thừa nhận sự phát triển thì phép siêu hình coi phát
triển chỉ là tăng lên hay giảm đi đơn thuần về lƣợng, chỉ là lặp lại cái cũ, chứ không có sự ra đời
của cái mới. Nhƣ vậy, trên thực tế quan điểm siêu hình không thừa nhận mâu thuẫn là nguồn gốc,
động lực của sự phát triển, không thừa nhận sự ra đời của cái mới.
Ở đây cần phân biệt sự khác nhau giữa một bên là phƣơng pháp trừu tƣợng hoá, tạm thời cô
lập sự vật, đặt nó ở bên ngoài mối liên hệ chung, tách nó khỏi sự vận động và phát triển để nghiên
cứu - đó là điều kiện cần thiết cho nhận thức khoa học - với một bên là phƣơng pháp siêu hình –
phƣơng pháp nhận thức sai lầm.
Tóm lại, phƣơng pháp siêu hình là quan điểm luôn luôn xem xét sự vật trong trạng thái biệt
lập, ngƣng đọng với một tƣ duy cứng nhắc; trong khi đó, phƣơng pháp biện chứng là quan điểm
luôn luôn xem xét sự vật trong mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau và trong trạng thái vận động, biến
đổi không ngừng, với một tƣ duy mềm dẻo, linh hoạt.
4. Vai trò của triết học trong đời sống xã hội
Với tính cách là một hệ thống tư duy lý luận, một hình thái ý thức xã hội đặc biệt, một hình
thức nhận thức tổng quát cho phép con ngƣời hiểu đƣợc thế giới và biết cách ứng xử trong thế
giới, triết học có những giá trị lớn nhƣ sau:
a) Triết học là cơ sở thế giới quan: Thế giới quan là một hệ thống các quan niệm, quan điểm
tổng quát của con ngƣời (sống ở một thời đại nào đó, thuộc về một giai – tầng nào đó) về thế giới,
về vai trò, vị trí của con ngƣời trong thế giới đó. Nhƣ vậy, thế giới quan thống nhất trong mình vũ
trụ quan, ý thức hệ và nhân sinh quan của con ngƣời cụ thể. Với tính cách là cơ sở thế giới quan,
triết học vừa là cơ sở vũ trụ quan, vừa là cơ sở ý thức hệ, vừa là cơ sở nhân sinh quan.
+ Với tính cách là cơ sở vũ trụ quan, triết học góp phần truy tìm lời giải cho hệ vấn đề về bản
thể, về vũ trụ… để xây dựng mô hình vũ trụ hợp lý và tiến đến làm sáng rõ vị trí, vai trò của con
ngƣời trong vũ trụ đó.
+ Với tính cách là cơ sở ý thức hệ, triết học góp phần truy tìm lời giải cho hệ vấn đề về xã
hội, về các giai – tầng trong xã hội… Để xác định những lợi ích sống còn và những mục đích bất
di bất dịch mà các giai – tầng, xã hội nào đó phải theo đuổi, phấn đấu không mệt mỏi. Khao khát
hƣớng đến lý trí của triết học hoà nhập với khát vọng hƣớng đến quyền lực chính trị của các giai –
tầng tạo thành cội nguồn sức mạnh tinh thần – vật chất giúp các giai – tầng trong xã hội tự ý thức
về sự tồn tại của mình và thời đại của mình để giải quyết những xung đột trong xã hội, vƣơn lên
làm chủ cuộc sống của chính mình và đóng góp vào tiến trình lịch sử nhân loại.
+ Với tính cách là cơ sở nhân sinh quan, triết học góp phần truy tìm lời giải cho hệ vấn đề về
đời ngƣời, về sự sống – cái chết, về hạnh phúc – khổ đau… của mỗi con ngƣời cá nhân trong thực
tại cuộc sống (vũ trụ và cộng đồng xã hội)… Triết học góp phần hƣớng dẫn hành vi con ngƣời
xuyên qua những xung đột nhân cách, những ràng buộc lợi ích để vƣơn lên trở thành con ngƣời
chân chính trƣớc những cạm bẫy của đời thƣờng.
b) Triết học là cơ sở phƣơng pháp luận phổ biến: Phƣơng pháp luận phổ biến là học thuyết
triết học về các nguyên tắc, quan điểm (phƣơng pháp nền tảng) hƣớng dẫn hành vi con ngƣời
trong hoạt động thực tiễn và nhận thức. Phƣơng pháp luận phổ biến vừa là lý luận về cách xây
dựng phƣơng pháp, đồng thời là nghệ thuật vận dụng phƣơng pháp trong những điều kiện tình
hình hoạt động cụ thể. Nhƣ vậy, phƣơng pháp luận phổ biến thống nhất trong mình học thuyết về
phƣơng pháp phổ biến trong hoạt động nhận thức thế giới và học thuyết về phƣơng pháp phổ biến
trong thực tiễn cải tạo thế giới.
+ Với tính cách là cơ sở phương pháp luận phổ biến trong hoạt động nhận thức, triết học xây
dựng các nguyên tắc tổng quát chỉ đạo lý trí con ngƣời trong việc khám phá ra bản chất của các
hiện tƣợng đa dạng xảy ra trong thế giới xung quanh, nâng cao trình độ tƣ duy lý luận cho con
ngƣời.
+ Với tính cách là cơ sở phương pháp luận phổ biến trong hoạt động thực tiễn, triết học xây
dựng các nguyên tắc tổng quát hƣớng dẫn hoạt động cải tạo hiện thực cuộc sống vì lợi ích cao cả
của giai – tầng nói riêng, của thời đại hay nhân loại nói chung. Triết học không chỉ lý giải thế giới
mà nó còn góp phần vào việc cải tạo thế giới.
5. Đối tƣợng và nhiệm vụ của lịch sử triết học
Lịch sử triết học là lịch sử phát sinh, hình thành và phát triển của triết học nói chung, của các
khuynh hƣớng và hệ thống triết học khác nhau nói riêng trong sự phụ thuộc suy đến cùng vào sự
phát triển của tồn tại xã hội.
a) Đối tƣợng: Lịch sử triết học nghiên cứu:
+ Quá trình hình thành và phát triển của chủ nghĩa duy vật trong cuộc đấu tranh của nó với
chủ nghĩa duy tâm, sự thay thế những hình thái khác nhau của chủ nghĩa duy vật. Đồng thời lịch
sử triết học còn nghiên cứu sự phát triển của chủ nghĩa duy tâm, quá trình biến đổi của nó dƣới
các hình thái khác nhau, các khuynh hƣớng khác nhau.
+ Lịch sử triết học cũng nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển của hai phuơng pháp
nhận thức thế giới đối lập nhau – phƣơng pháp biện chứng và phƣơng pháp siêu hình. Lịch sử
phát triển của triết học cho thấy rằng cuộc đấu tranh giữa hai phƣơng pháp nhận thức thế giới luôn
luôn gắn liền hữu cơ với cuộc đấu tranh giữa hai khuynh hƣớng triết học cơ bản – chủ nghĩa duy
vật và chủ nghĩa duy tâm.
b) Nhiệm vụ: Là một khoa học, lịch sử triết học có nhiệm vụ:
+ Tìm ra bản chất của các học thuyết triết học và xác định vị trí của nó trong lịch sử triết học
trong từng nƣớc, từng giai đoạn nói riêng và của thế giới nói chung.
+ Thấy đƣợc mối liên hệ giữa các khuynh hƣớng biểu hiện khác nhau của các học thuyết, các
trƣờng phái, các phƣơng pháp triết học trong quá trình phát triển của chúng.
+ Thấy đƣợc sự đan xen lẫn nhau, thâm nhập vào nhau, kế thừa lẫn nhau và loại bỏ lẫn nhau
giữa các trào lƣu triết học; đồng thời thấy đƣợc sự gắn bó chặt chẽ giữa các trƣờng phái triết học
với toàn bộ hoạt động thực tiễn của con ngƣời, với lợi ích và mục đích của những lực lƣợng xã
hội nhất định.
+ Và cuối cùng phải đánh giá khách quan những đóng góp tích cực, những hạn chế của các
học thuyết, các phƣơng pháp triết học trong từng giai đoạn lịch sử nhất định.
Nhƣ vậy, với tƣ cách là một khoa học, lịch sử triết học phải phát hiện ra những qui luật hình
thành, phát sinh, phát triển của các học thuyết, trƣờng phái triết học và xác định vai trò của chúng
đối với sự phát triển của tƣ duy lý luận nói riêng và đối với đời sống, xã hội nói chung.
6. Phân kỳ lịch sử triết học
Tuỳ theo quan niệm về triết học của nhà nghiên cứu mà lịch sử triết học đƣợc phân chia ra
thành những giai đoạn, chặng đường phát triển cụ thể khác nhau. Chúng ta xuất phát từ quan
niệm của triết học Mác coi triết học chỉ là một hình thái ý thức xã hội đặc biệt, là một hình thức
nhận thức tổng quát cho phép con ngƣời hiểu đƣợc thực chất thế giới và biết cách ứng xử thích
hợp trong thế giới mà phân kỳ lịch sử triết học dựa theo sự phân kỳ hình thái kinh tế – xã hội,
trong đó có chú trọng đến những đặc điểm của thời đại, của dân tộc, của giai cấp sản sinh ra triết
học và tính độc lập tƣơng đối của triết học trong quá trình phát triển của mình.
Từ định hƣớng trên, chúng ta có thể chia lịch sử triết học ra thành Triết học phương Đông và
Triết học phương Tây. Tuy nhiên do điều kiện kinh tế – chính trị – xã hội ở các nƣớc phƣơng
Đông ít biến động so với các nƣớc phƣơng Tây, nên lịch sử triết học phƣơng Đông cũng ít biến
động hơn so với phƣơng Tây. Vì vậy, chúng ta có thể chia lịch sử triết học, đặc biệt là triết học
phƣơng Tây ra thành: Triết học thời cổ đại; Triết học thời trung đại; Triết học thời phục hưng và
cận đại (bao gồm cả Triết học cổ điển Đức); và Triết học thời hiện đại (Triết học mácxít và các
trào lƣu triết học ngoài mácxít hiện đại).
7. Ý nghĩa của việc nghiên cứu lịch sử triết học
Nghiên cứu Lịch sử triết học có ý nghĩa to lớn trong nhận thức lý luận và đời sống thực tiễn
xã hội. Bởi vì:
Một là, nó cho ta khả năng hiểu biết và khái quát sự phát triển lịch sử tƣ tƣởng triết học của
nhân loại, nó chỉ rõ sự hình thành và phát triển của những phƣơng pháp nhận thức khoa học, nó
dạy ta phƣơng pháp nghiên cứu, đánh giá các học thuyết triết học trong lịch sử, góp phần xây
dựng phƣơng pháp tƣ duy đúng đắn.
Hai là, nó giúp chúng ta nắm bắt đƣợc những kinh nghiệm của nhận thức khoa học, trí tuệ của
mỗi thời đại lịch sử đƣợc kết tinh trong triết học, nhằm làm tăng thêm sự hiểu biết của mỗi con
ngƣời.
Ba là, nó góp phần to lớn trong cuộc đấu tranh tƣ tƣởng hiện nay, cũng nhƣ việc xây dựng thế
giới quan duy vật và tính chất hạn chế sai lầm của thế giới quan duy tâm; nó khẳng định chỉ có
triết học nào gắn liền mật thiết với thực tiễn và khoa học mới giúp con ngƣời tìm ra đƣợc chân lý
khách quan.
Bốn là, nó giúp chúng ta hiểu rằng sự xuất hiện triết học mácxít là tất yếu lịch sử, phù hợp với
lôgích khách quan của sự phát triển tƣ tƣởng nhân loại, thấy rõ tính chất khoa học của nó không
chỉ trong quá khứ mà cho cả ngày nay và tiếp tục về sau.
Khi nghiên cứu lịch sử triết học cần lƣu ý một số vấn đề sau đây:
Một là, nghiên cứu lịch sử triết học không thể tách rời nó khỏi lịch sử đời sống vật chất của xã
hội, trƣớc hết là vào cơ sở kinh tế; mặt khác, phải tìm ra sự tác động trở lại của nó đối với điều
kiện kinh tế xã hội làm nền tảng cho nó.
Hai là, nghiên cứu cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, giữa phƣơng
pháp biện chứng và phƣơng pháp siêu hình để thấy rằng không phải chúng làm đơn giản, làm
nghèo nàn lịch sử triết học, mà trái lại nó làm phong phú thêm bởi sự đan xen lẫn nhau, thâm
nhập vào nhau, kế thừa lẫn nhau và loại bỏ lẫn nhau giữa các trào lƣu triết học.
Ba là, nghiên cứu lịch sử triết học là phải khách quan và trung thực. Không nên đánh giá quá
cao triết học phƣơng Tây, hạ thấp triết học phƣơng Đông, cho rằng triết học phƣơng Đông là thần
bí không khoa học. Tránh thái độ coi thƣờng, hay phủ định sạch trơn những di sản triết học của
quá khứ, không thấy sự liên hệ giữa quá khứ và hiện tại. Cũng tránh thái độ gò ép và áp đặt cho
lịch sử cái mà nó không có, thậm chí xuyên tạc lịch sử theo ý muốn chủ quan, nhằm phục vụ cho
một mục đích thực tiễn chính trị nào đó.
Và cuối cùng, nghiên cứu lịch sử triết học còn phải xác định mối quan hệ của nó với tƣ tƣởng
chính trị, pháp quyền, tôn giáo, nghệ thuật… Hơn nữa, triết học là sự khái quát về lý luận phát
triển của nhận thức, cho nên nó liên hệ mật thiết với sự phát triển của khoa học tự nhiên và khoa
học xã hội.
Chƣơng 2
TRIẾT HỌC ẤN ĐỘ CỔ ĐẠI
I. ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ RA ĐỜI VÀ PHÁT TRIỂN. CÁC ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN
1. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển
Ấn Độ cổ là một đất nƣớc rộng lớn thuộc bán đảo Nam Á, bao gồm cả nƣớc Pakixtan,
Bănglađét và Nêpan ngày nay. Khắp vùng từ Đông Bắc đến Tây Bắc của Ấn Độ cổ đại núi non
trùng điệp với dãy Himalaya nổi tiếng kéo dài 2600 km. Dãy núi Vinđya phân chia An Độ thành
hai miền: Bắc và Nam. Miền Bắc có hai con sông lớn là sông An ở phía Tây và sông Hằng ở phía
Đông, chúng tạo nên hai đồng bằng màu mỡ - cái nôi của nền văn minh cổ An Độ. Trƣớc khi đổ
ra biển, sông An chia làm 5 nhánh, và biến lƣu vực của mình thành đồng bằng Pungiáp. Đối với
ngƣời An Độ, sông Hằng là dòng sông linh thiêng có thành phố Varanadi (Bênarét) bên bờ; nơi
đây, từ ngàn xƣa, ngƣời An Độ cử hành lễ tắm truyền thống mang tính chất tôn giáo… Cƣ dân An
Độ rất đa dạng và phức tạp với nhiều bộ tộc khác nhau, nhƣng về chủng tộc, có hai loại chính là
ngƣời Đraviđa cƣ trú chủ yếu ở miền Nam, và ngƣời Arya chủ yếu sống ở miền Bắc.
Từ trong nền văn minh sông An của ngƣời bản địa Đraviđa xa xƣa, nhà nƣớc An Độ cổ đại đã
xuất hiện; nông nghiệp, thủ công, thƣơng nghiệp đã hình thành. Tuy nhiên, đến thế kỷ XVII TCN,
thiên tai (lũ lụt trên sông An…) đã làm cho nền văn minh này sụp đổ. Vào khoảng thế kỷ XV
TCN, các bộ lạc du mục Arya ở Trung Á xâm nhập vào An Độ. Họ định canh, định cƣ và tiến
hành quá trình nô dịch, đồng hóa, hỗn chủng với các bộ lạc bản địa Đraviđa. Kinh tế tiểu nông
nghiệp kết hợp với thủ công nghiệp gia đình mang tính tự cung, tự cấp lấy gia đình, gia tộc của
ngƣời Arya làm cơ sở, đã tạo nền tảng vững chắc cho các công xã nông thôn ra đời và sớm đƣợc
khẳng định.
Trong mô hình công xã nông thôn, toàn bộ ruộng đất đều thuộc quyền sở hữu nhà nƣớc của
các đế vƣơng; nhà nƣớc kết hợp với tôn giáo thống trị nhân dân và bóc lột nông nô công xã; tôn
giáo bao trùm mọi mặt đời sống xã hội; con ngƣời sống nặng về tâm linh tinh thần và khao khát
đƣợc giải thoát. Cũng trong mô hình này đã hình thành 4 đẳng cấp với sự phân biệt hết sức khắc
nghiệt và dai dẳng. Đó là: Tăng lữ - đẳng cấp cao quí nhất trong xã hội - bao gồm những ngƣời
hành nghề tế lễ; Quí tộc - đẳng cấp thứ hai trong xã hội - bao gồm vua chúa, tƣớng lĩnh; Bình dân
tự do - đẳng cấp thứ 3 trong xã hội - bao gồm những ngƣời có chút ít tài sản, ruộng đất; Tiện nô
hay nô lệ - đẳng cấp thấp nhất và đông đảo nhất - bao gồm những ngƣời tận cùng không có quyền
lợi gì trong xã hội. Ngoài sự phân biệt đẳng cấp nhƣ trên, xã hội Ấn Độ cổ đại còn có sự phân
biệt về chủng tộc, dòng dõi, tôn giáo, nghề nghiệp...
Những sự phân biệt này đã tạo ra những xung đột ngấm ngầm trong xã hội nhƣng bị kìm giữ
bởi sức mạnh vật chất và tinh thần của nhà nước – tôn giáo. Xã hội vận động, phát triển một cách
chậm chạp và nặng nề. Tuy vậy, nhân dân An Độ vẫn đạt đƣợc những thành tựu văn hóa tinh thần
khá rực rỡ.
Về văn hóa, chữ viết đã đƣợc ngƣời An Độ sáng tạo từ thời văn hóa Haráppa, sau đó chữ
Kharosthi (thế kỷ V TCN) ra đời; chữ Brami đƣợc dùng rộng rãi vào thời vua Axôca, sau cùng,
nó đƣợc cách tân thành chữ Đêvanagari để viết tiếng Xanxcrit. Văn học có các bộ Vêđa 1; các bộ
sử thi (Mahabarata, Ramayana…). Nghệ thuật nổi bật là nghệ thuật tạo hình nhƣ kiến trúc, điêu
1
Vêđa là thần thoại diễn ca truyền khẩu đƣợc sáng tác trong một quãng thời gian dài hơn 1000 năm; sau đó, nó đƣợc
ghi lại thành giáo lý của đạo Bàlamôn. Vêđa vốn có nghĩa là hiểu biết; nó là nền tảng tƣ tƣởng tôn giáo - triết học –
chính trị của An Độ cổ đại. Vêđa bao gồm 4 tập Vêđa sớm dƣới dạng thơ (Rích Vêđa, Xama Vêđa, Atácva Vêđa và
Yagiva Vêđa) và 3 tập Vêđa muộn dƣới dạng văn xuôi (Brátmana, Araniaca, Upanisát). Những tác phẩm Vêđa muộn,
đặc biệt là Upanisát, có ý nghĩa triết học rõ nét.
khắc đƣợc thể hiện trong các cung điện, đền chùa, tháp, lăng tẩm, trụ đá… (tháp Xansi [Sanchi],
trụ đá Xácna [Sarnath], lăng Taj Mahan, các tƣợng phật và tƣợng thần…
Về khoa học tự nhiên, ngƣời An Độ đã làm ra lịch pháp, phân biệt đƣợc 5 hành tinh và một
số chòm sao; đã phát hiện ra chữ số thập phân, số , xây dựng môn đại số học; đã biết cách tính
diện tích các hình đơn giản và xác định đƣợc quan hệ giữa các cạnh của một tam giác vuông; đã
đƣa ra giả thuyết nguyên tử… Ngƣời An Độ cũng có nhiều thành tựu trong y dƣợc học.
Về tôn giáo. An Độ là nơi sản sinh ra nhiều tôn giáo, trong đó quan trọng nhất là đạo
Bàlamôn (về sau là đạo Hinđu) và đạo Phật; ngoài ra còn có các tôn giáo khác nhƣ đạo Jaina, đạo
Xích…
Tạo nên và nuôi dƣỡng các thành tựu đó là lịch sử An Độ cổ và trung đại. Lịch sử này gồm 4
thời kỳ2:
Thời kỳ văn minh Sông An (từ giữa thiên niên kỷ III đến giữa thiên niên kỷ II TCN). Nền
văn minh này đƣợc biết đến qua sự phát hiện hai thành phố bị chôn vùi Haráppa và Môhenjô Đarô
ở lƣu vực sông An vào năm 1920 nên còn đƣợc gọi là văn hoá Haráppa.
Thời kỳ văn minh Vêđa (từ giữa thiên niên kỷ II đến thế kỷ VII TCN). Nét nổi bật của nền
văn minh này là sự thâm nhập của ngƣời Arya từ Trung Á vào khu vực của ngƣời ngƣời bản địa
Đraviđa ở vùng lƣu vực sông Hằng, sự xuất hiện của 4 bộ kinh Vêđa sớm phản ánh sinh hoạt của
họ, và sự pha trộn giữa 2 nền văn hóa - tín ngƣỡng của hai chủng tộc khác nhau. Chế độ đẳng cấp
và đạo Bàlamôn xuất hiện góp phần hình thành một nền văn hóa mới của ngƣời Ấn Độ - văn hóa
Vêđa.
Thời kỳ các vương triều độc lập (từ thế kỷ VI TCN đến thế kỷ XII). Đây là thời kỳ có những
biến động lớn về kinh tế, chính trị - xã hội, tƣ tƣởng - văn hóa… với sự ra đời của các quốc gia và
sự hình thành các trƣờng phái triết học - tôn giáo lớn của Ấn Độ. Từ thế kỷ VI TCN, ở An Độ có
16 nƣớc nhỏ, trong đó, nƣớc mạnh nhất là Magađa nằm ở vùng hạ lƣu sông Hằng. Năm 327
TCN, sau khi diệt đƣợc đế quốc Ba Tƣ rộng lớn, quân đội Makêđônia do Alếchxăngđrơ chỉ huy
đã tiến chiếm An Độ. Nhƣng do quá mệt mõi mà họ không đủ sức tấn công nƣớc Magađa.
Alếchxăngđrơ cho quân rút lui. Khi quân đội Makêđônia rút lui, thủ lĩnh Sanđragupta, biệt hiệu
Môrya (Chim công) lãnh đạo phong trào đấu tranh giải phóng, đánh đuổi quân Makêđônia ra khỏi
An Độ, làm chủ vùng Pungiáp, và sau đó, tiến quân về phía đông giành lấy ngôi vua Magađa, lập
nên vương triều Môrya – vƣơng triều huy hoàng nhất trong lịch sử An Độ cổ đại. Vào thời vua
Axôca (273-236), vƣơng triều Môrya cực thịnh, với đạo Phật phát triển rực rỡ. Sau đó, vƣơng
triều suy yếu dần và bị diệt vong vào năm 28 TCN. Nƣớc An Độ bị chia cắt. Đến thế kỷ I, bộ tộc
Cusan (cùng huyết thống với ngƣời Tuốc) từ Trung Á tràn vào và chiếm lấy vùng Tây Bắc lập
nên nước Cusan. Vào thời vua Canixca (78-123), nƣớc Cusan phát triển rực rỡ, đạo Phật lại hƣng
thịnh, rồi sau đó suy yếu dần, lãnh thổ thu hẹp lại trong vùng Pungiáp, và cuối cùng, bị diệt vong
vào thế kỷ V. Dù bị chia cắt, nhƣng vào năm 320, vương triều Gupta đã đƣợc thành lập ở miền
Bắc và một phần miền Trung An Độ. Từ năm 500 đến năm 528, miền Bắc An Độ bị ngƣời Eptalil
chiếm đống. Năm 535, vƣơng triều này bị diệt vong. Năm 606, vua Hácsa lập nên vƣơng triều
Hácsa hùng mạnh ở miền Bắc, năm 648, ông mất, vƣơng triều cũng tan rã. Ngay từ đầu thế kỷ XI,
các vƣơng triều Hồi giáo ở Apganixtan luôn tấn công An Độ; đến năm 1200, miền Bắc An Độ đã
bị sáp nhập vào Apganixtan.
Thời kỳ các vương triều lệ thuộc (từ thế kỷ XIII đến giữa thế kỷ XIX). Năm 1206, Viên
Tổng đốc của Apganixtan ở miền Bắc An Độ đã tách miền Bắc An Độ ra thành lập một nƣớc
riêng, tự mình làm Xuntan (vua), đóng đô ở Đêli và gọi tên nƣớc là Xuntan Đêli (1206-1526)…
Trải qua năm vƣơng triều do ngƣời Hồi giáo ngoại tộc cai trị, đến năm 1526, dòng dõi ngƣời
Mông Cổ ở Trung Á, bị Tuốc hóa, theo đạo Hồi tấn công và chiếm lấy An Độ lập nên vƣơng triều
2
Do tính đặc thù của “phƣơng thức sản xuất châu Á” mà ở An Độ không có sự phân chia rõ thời cổ đại với thời trung
đại.
Môgôn. Năm 1849, thực dân Anh bắt đầu chinh phục An Độ. Năm 1857, vƣơng triều Môgôn bị
diệt vong. An Độ trở thành thuộc địa của thực dân Anh…
2. Các đặc điểm cơ bản
Từ trong hoàn cảnh lịch sử và truyền thống Vêđa, triết học An Độ cổ đại đã hình thành và
phát triển. Chính Upanisát - tác phẩm Vêđa xuất hiện muộn nhất – đã thể hiện rõ những triết lý
sâu sắc của ngƣời An Độ. Những triết lý này tạo thành những mạch suối ngầm làm phát sinh ra
nhiều dòng chảy tƣ tƣởng triết học – tôn giáo của An Độ. Upanisát cố lý giải những vấn đề về bản
thể – nhân sinh, về sự sống – cái chết…, nó ảnh hƣởng sâu đậm đến đời sống tinh thần của ngƣời
dân An Độ nói riêng, của nhiều dân tộc phƣơng Đông nói chung.
Dù cùng đƣợc hình thành và phát triển từ trong truyền thống Vêđa, nhƣng các trƣờng phái
triết học An Độ cổ đại lại luôn xung đột lẫn nhau, và sự xung đột này kéo dài cho đến hết thời
trung đại. Tuỳ thuộc vào việc có thừa nhận hay không quyền uy, sức mạnh của Vêđa mà các
trƣờng phái triết học An Độ cổ - trung đại đƣợc chia thành hệ thống chính thống và hệ thống
không chính thống. Hệ thống triết học chính thống bao gồm 6 trƣờng phái thừa nhận uy quyền
của Vêđa là Vêđanta, Samkhya, Mimansa, Yôga, Niaja và Vaisêsika. Hệ thống triết học không
chính thống bao gồm 3 trƣờng phái không thừa nhận uy quyền của Vêđa là Lokayatta, Đạo Jaina,
Đạo Phật. Mặc có nhiều trƣờng phái, hệ thống khác nhau nhƣng nhìn chung, triết học An Độ cổ -
trung đại có những đặc điểm cơ bản sau:
Thứ nhất, do chịu ảnh hƣởng bởi tinh thần Vêđa mà triết học An Độ cổ đại không thể phân
chia rõ ràng thành chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, phép biện chứng và phép siêu hình
(nhƣ triết học phƣơng Tây), mà chủ yếu đƣợc chia thành các hệ thống chính thống và các hệ
thống không chính thống. Trong các trƣờng phái triết học cụ thể luôn có sự đan xen giữa chủ
nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, giữa phép biện chứng và phép siêu hình với nhau.
Thứ hai, do chịu ảnh hƣởng sâu sắc bởi các tư tưởng tôn giáo mà triết học An Độ cổ đại
thƣờng là một bộ phận lý luận quan trọng tạo nên nội dung giáo lý của các tôn giáo lớn. Tuy
nhiên, tôn giáo của Ấn Độ không có xu hƣớng "hƣớng ngoại" để tìm kiếm sức mạnh nơi Thƣợng
đế (nhƣ các tôn giáo phƣơng Tây) mà có xu hƣớng "hƣớng nội" đi sâu tìm hiểu đời sống tâm linh,
tinh thần để phát hiện ra sức mạnh của linh hồn cá nhân con ngƣời; vì vậy, triết học An Độ cổ -
trung đại mang nặng tính chất duy tâm chủ quan và thần bí.
Thứ ba, triết học An Độ cổ đại đã đặt ra nhiều vấn đề, song nó rất quan tâm đến việc giải
quyết các vấn đề thuộc về lĩnh vực nhân sinh, nhằm tìm kiếm con đƣờng giải thoát chúng sinh ra
khỏi thực tế khắc nghiệt của cuộc sống do chế độ đẳng cấp tạo ra.
II. MỘT SỐ TƢ TƢỞNG, TRƢỜNG PHÁI TRIẾT HỌC
A. TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC TRONG UPANISÁT
Upanisát cho rằng, trong thế giới, tồn tại brátman (đại ngã) và átman (tiểu ngã) cùng mang
bản chất thần thánh, nhƣng khác hình thức biểu hiện. Brátman là linh hồn vũ trụ hay thực thể tinh
thần tối cao, là căn nguyên của vạn vật. Nó tồn tại tuyệt đối, vĩnh viễn sản sinh ra mọi cái, và
cũng là đích cuối cùng của mọi cái. Atman là linh hồn con ngƣời, là sự biểu hiện cụ thể, cá biệt
của brátman. Nó là cái nhỏ bé nhƣng cũng là cái vĩ đại, bất diệt nhƣ brátman. Tuy nhiên, do gắn
bó với thể xác và thông qua thể xác mà átman luôn bị lôi cuốn vào dục vọng; vì vậy, nó phải chịu
nghiệp báo, luân hồi và phải trải qua số kiếp. Để thoát ra khỏi nghiệp báo, luân hồi, số kiếp,
átman phải toàn tâm, toàn ý tự giác ngộ bản chất thần thánh nơi chính mình (tu luyện) để đƣợc
giải thoát quay về với brátman.
Cũng nhƣ Brátmana – cơ sở giáo lý của đạo Bàlamôn và đạo Hinđu, Upanisát luôn bảo vệ
chế độ đẳng cấp mà thực chất là bảo vệ các đặc quyền của giới tăng lữ Bàlamôn. “Vì sự phồn
vinh của cả thế giới mà từ mồm, tay, đùi, và bàn chân của mình, Ngài (Brátman) đã tạo ra tăng lữ,
quý tộc, bình dân tự do và nô lệ”. “Do sinh ra từ bộ phận cao quý nhất từ thân thể của brátman, do
sinh ra sớm nhất, do hiểu biết Vêđa mà tăng lữ có quyền làm chúa tể của các tạo vật ấy” (Luật
Manu).
Upanisát cho rằng tồn tại hai hình thức nhận thức là thượng trí (chiêm nghiệm tâm linh) và
hạ trí (trực quan cảm tính, hay dựa vào trực quan cảm tính). Thượng trí là hình thức nhận thức
cho phép vƣợt lên trên cái hữu hình, cảm tính, cái thay đổi để nắm bắt cái vô hình, bất biến, cái
thực tại tuyệt đối, duy nhất ẩn mình đằng sau cái hữu hình, cảm tính, thay đổi; nghĩa là nhận thức
đƣợc brátman. Hạ trí là hình thức nhận thức bị giới hạn trong cái hữu hình, cảm tính, thay đổi;
nghĩa là nhận thức các sự vật vật chất xung quanh ta.
B. HỆ THỐNG CHÍNH THỐNG
1. Trƣờng phái Vêđanta
Trường phái Vêđanta (Kết thúc Vêđa) xuất hiện vào thế kỷ II TCN, do Badarayana khởi
xƣớng và Sankara phát triển. Là một trƣờng phái triết học - tôn giáo, Vêđanta tiếp nối các tƣ
tƣởng của Upanisát, đƣa ra các kiến giải siêu hình và duy tâm về nguyên nhân hình thành thế giới
(vũ trụ và vạn vật). Những tƣ tƣởng triết học cơ bản của nó là:
Một là, thừa nhận sự tồn tại của brátman – linh hồn vũ trụ là thực tại tinh thần tối cao, là bản
chất, là nguồn sống vĩnh hằng, là cội nguồn chi phối mọi sự sinh thành và hủy diệt của mọi cái
trong thế giới.
Hai là, coi átman – linh hồn cá nhân - là hiện thân của brátman nơi thể xác trần tục của con
người và bị vây hãm, ràng buộc bởi những ham muốn nhục dục của thể xác. Để giải thoát átman
khỏi sự vây hãm ràng buộc này, con ngƣời (átman) phải dốc lòng tu luyện, suy tƣ, chiêm nghiệm
tâm linh để nhận ra bản tính thần thánh của mình mà quay về với Brátman.
Ba là, coi thế giới vật chất chỉ là ảo ảnh do vô minh của con ngƣời mang lại.
Phái Vêđanta chịu sự phê phán mạnh mẽ của các trƣờng phái khác, vì vậy, nó đã không đứng
vững trƣớc lập trƣờng duy tâm nhất nguyên của mình. Sang thời trung đại, nó đã chuyển dần sang
lập trƣờng nhị nguyên. Dù vậy, nó vẫn là cơ sở triết học của giáo lý đạo Bàlamôn - Hinđu.
2. Trƣờng phái Samkhya
Trường phái Samkhya (Số luận) do Kapila (~350-250 TCN) khởi xƣớng, và sau đó,
Isvarakrisna phát triển thêm. Lý luận cơ bản của phái này là học thuyết duy vật về bản nguyên
của thế giới. Những tƣ tƣởng triết học cơ bản của nó là:
Một là, không thừa nhận sự tồn tại của brátman và thần thánh, mà thừa nhận bản nguyên của
thế giới là prakriti - vật chất đầu tiên, tiềm ẩn, không hình dạng, không giới hạn, không thể nhận
biết đƣợc bằng cảm tính.
Hai là, thừa nhận vạn vật chỉ là thể thống nhất, tác động và chuyển hóa lẫn nhau giữa 3 yếu tố
là sativa (nhẹ nhàng, thuần khiết), razas (tích cực, năng động) và tamas (nặng, ỳ).
Ba là, thừa nhận tồn tại luật nhân quả chi phối mọi sự chuyển hóa trong thế giới vật chất [vật
chất tri năng ngũ giác (thị, thính, khứu, vị, xúc giác) trí tuệ (năng lực nhận thức); vật
chất ngũ quan cảm giác (mắt, tai, mũi, lƣỡi, da) và ngũ quan tác động (cuống họng, bàn tay,
bàn chân, cơ quan bài tiết, cơ quan sinh dục); vật chất ngũ hành (không khí, lửa, nƣớc, đất và
ête); vật chất linh hồn hay tinh thần (purusa)]. Purusa không phải là linh hồn thế giới nhƣ
Vêđa quan niệm mà chỉ là nguyên lý phổ quát, bất biến của cá tính trong các sinh vật. Nó giúp
thực hiện việc truyền sinh khí, đẩy mạnh sự biến hóa của các yếu tố vật chất.
Phái Samkhya chịu sự phê phán mạnh mẽ của các trƣờng phái khác, vì vậy, nó đã không đứng
vững trƣớc lập trƣờng duy vật nhất nguyên của mình mà chuyển dần sang lập trƣờng nhị nguyên
vào thời trung đại. Khi thừa nhận sự tồn tại song hành hai yếu tố đầu tiên là prakriti và purusa,
Isvarakrisna coi vạn vật chỉ là thể thống nhất, tác động, chuyển hóa của chúng; mà cụ thể là, sự
tác động giữa thể tinh và thể thô. Là trung tâm của nghiệp, thể tinh bao gồm trí tuệ, giác quan và
các yếu tố gắn liền với chúng cũng nhƣ cảm giác về cái tôi, về bản thân chủ thể; nó luôn đi theo
Purusa khi nào còn chƣa đƣợc giải thoát. Thể thô gắn liền với các yếu tố vật chất và chết đi cùng
với các yếu tố vật chất.
3. Trƣờng phái Yôga
Trường phái Yôga xuất hiện vào thế kỷ II TCN, do đạo sĩ Patanjali sáng lập. Tƣ tƣởng triết
học cốt lõi của phái này là sự thừa nhận nguyên lý hợp nhất của vũ trụ nơi mỗi cá thể; và thông
qua các phƣơng pháp yôga mà mỗi cá thể có thể tập luyện để khai thác đƣợc sức mạnh vũ trụ tiềm
ẩn trong mình để làm chủ mình, tiến tới làm chủ môi trƣờng, và sau cùng, vƣơn tới sự giải thoát.
Phƣơng pháp yôga đòi hỏi sự kiên trì, tính tích cực tự giác kết hợp giữa rèn luyện thể xác và rèn
luyện tƣ duy qua tám nguyên tắc cơ bản (Bát bảo tu pháp) là: cấm chế (giữ đúng điều răn);
khuyến chế (thanh tịnh trong học tập kinh điển); tọa pháp (giữ đúng vị trí thân thể); điều tức (điều
chỉnh hơi thở hợp lý); chế cảm (chế ngự, kiểm soát, làm chủ cảm giác); chấp trì (tập trung tƣ
tƣởng, trí tuệ vào một chỗ); thiền định (giữ tâm thống nhất); tuệ (trạng thái xuất thần làm bừng
sáng tƣ duy hoà nhập vào đại ngã).
4. Trƣờng phái Mimansa
Trường phái Mimansa xuất hiện vào thế kỷ II TCN, do Gaimini khởi xƣớng và đƣợc nhiều
ngƣời góp phần phát triển vào thời trung đại. Là một trƣờng phái triết học - tôn giáo, Mimansa
đƣa ra các kiến giải nhằm biện hộ, củng cố và tuyên truyền cho các nghi thức đƣợc đề cặp đến
trong Vêđa nói chung, trong giáo lý đạo Bàlamôn – Hinđu nói riêng. Tƣ tƣởng chủ đạo của nó là:
Một là, coi cảm giác là nguồn gốc duy nhất của nhận thức; và do cảm giác không nhận thấy
đƣợc thần linh, vì vậy, trong thế giới không có thần linh.
Hai là, coi bản thân những nghi thức, lời kinh tự chúng đã có sức mạnh huyền bí đối với
ngƣời tu hành để giúp họ trên con đƣờng hành đạo, vì vậy, không cần đến thần linh nữa.
Ba là, muốn giải thoát khỏi trạng thái hiện hữu phải thực hiện đúng mọi nghi thức đƣợc nêu
ra trong Vêđa, trong giáo lý Bàlamôn – Hinđu, phải thực hiện mọi nghĩa vụ, bổn phận mà trật tự
xã hội quy định.
Phái Mimansa chịu sự phê phán mạnh mẽ của các trƣờng phái khác, vì vậy, nó đã không đứng
vững trƣớc lập trƣờng vô thần của mình mà chuyển dần sang lập trƣờng hữu thần vào thời trung
đại.
5. Trƣờng phái Niaja
Trường phái Niaja xuất hiện vào thế kỷ III TCN, do Gôtama sáng lập và đƣợc Vátsiaiana
(thế kỷ IV) và Yđiatakara (thế kỷ VII) phát triển. Lý luận cơ bản của phái này bao gồm ba bộ
phận là nguyên tử luận, lôgích học và lý luận về nhận thức.
Về nguyên tử luận, phái này cho rằng, nguyên tử (Anu) là bản nguyên duy nhất tạo nên vạn
vật trong thế giới. Nguyên tử là những hạt vật chất bé nhỏ, không đồng nhất, bất biến, vĩnh hằng,
khác nhau về chất lƣợng, khối lƣợng, hình dạng và cách thức kết hợp. Khi kết hợp lại với nhau
chúng tạo thành 4 thực thể vật lý là đất, nước, gió và lửa. Các thực thể này tồn tại trong một môi
trƣờng ête, trong không gian và thời gian. Khi phối hợp với nhau thì chúng tạo nên vạn vật đa
dạng nhƣng nhất thời – thế giới vật chất… Bên cạnh việc thừa nhận sự tồn tại của nguyên tử, phái
này còn thừa nhận sự tồn tại của các linh hồn (Ya). Linh hồn thể hiện qua những ƣớc vọng, ý chí,
vui, buồn, giận hờn...; chúng có thể tồn tại tự do nhƣng cũng có thể tồn tại trong trạng thái gắn kết
vào nguyên tử. Bên cạnh Anu và Ya, phái này cho rằng tồn tại thần Isvara với vai trò điều phối sự
kết hợp, tác động của các linh hồn hay giải thoát linh hồn ra khỏi nguyên tử.
Về lôgích học, phái này đã xây dựng ngũ đoạn luận (suy luận với 5 mệnh đề: luận đề, nguyên
nhân, ví du, suy đoán, kết luận). Xét về thực chất, thì đây là một biến tƣớng của tam đoạn luận
(suy luận với 3 mệnh đề: đại tiền đề, tiểu tiền đề, kết luận). Bởi vì, trong ngũ đoạn luận, hai mệnh
đề đóng vai trò luận đề và nguyên nhân đƣợc lập lại trong suy đoán và kết luận. Thí dụ, với ngũ
đoạn luận: Trên đồi có lửa; vì trên đồi có khói; ở đâu có khói là ở đó có lửa; trên đồi đang có
khói; vậy, trên đồi có lửa. Còn với tam đoạn luận: Ở đâu có khói là ở đó có lửa; trên đồi đang có
khói; vậy, trên đồi có lửa.
Về nhận thức luận, phái này thừa nhận đối tƣợng nhận thức tồn tại khách quan; còn cảm
giác, kết luận, tương tự và bằng chứng là 4 phƣơng thức nhận thức đáng tin cậy. Phái này cũng đề
cao vai trò của kinh nghiệm trong nhận thức, đồng thời cho rằng nhận thức là đúng khi nó phù
hợp với bản chất của đối tƣợng và giúp con ngƣời đạt đƣợc mục đích đề ra; còn nếu ngƣợc lại, thì
đó là nhận thức sai lầm.
Phái Niaja chịu sự phê phán mạnh mẽ của các trƣờng phái khác, vì vậy, sau này, nó liên kết
với trƣờng phái Vaisêsika. Tuy nhiên, sang thời trung đại chúng đã không đứng vững trên lập
trƣờng vô thần của mình mà chuyển dần sang lập trƣờng hữu thần, - coi thần đã dùng nguyên tử
để tạo nên thế giới.
6. Trƣờng phái Vaisêsika
Trường phái Vaisêsika xuất hiện vào thế kỷ II TCN, do Kanađa sáng lập và đƣợc
Parasatapađa (thế kỷ V) phát triển. Lúc đầu, quan điểm của phái này và phái Niaja có nhiều điểm
giống nhau. Cũng nhƣ phái Niaja, tƣ tƣởng chủ đạo của phái Vaisêsika tập trung trong nguyên tử
luận, lôgích học và nhận thức luận.
Về nguyên tử luận, phái này cho rằng, nguyên tử là bản nguyên duy nhất tạo nên vạn vật
trong thế giới. Nguyên tử là những hạt vật chất bé nhỏ, không đồng nhất, bất biến, vĩnh hằng,
khác nhau về chất lƣợng, khối lƣợng, hình dạng và cách thức kết hợp. Khi kết hợp lại với nhau
chúng tạo thành 9 thực thể là đất, nước, gió, lửa, ête, thời gian, không gian, linh hồn và trí tuệ. 5
thực thể đầu là thực thể vật lý mang tính cảm giác đƣợc; còn các thực thể còn lại là thực thể phi
cảm giác. Khi kết hợp với nhau thì chúng tạo nên vạn vật đa dạng, nhất thời – thế giới vật chất.
Phái này thừa nhận sự tồn tại của một lực lượng vô hình không cảm giác được điều khiển sự kết
hợp đó.
Về lôgích học, phái này đã xây dựng lý luận về phạm trù. Họ nêu ra 7 phạm trù cơ bản để
phản ánh sự tồn tại của thế giới là: thực thể, quan hệ, hoạt động, tính phổ biến, tính đặc thù, tính
vốn có và cái hư vô.
Về nhận thức luận, phái này đƣa ra lý luận về tính tin cậy của nhận thức. Phái này coi đối
tƣợng nhận thức tồn tại khách quan và nhận thức chỉ tin cậy đƣợc khi nó phản ánh trung thành với
bản thân đối tƣợng; coi thực tiễn là thƣớc đo độ tin cậy của tri thức (chân lý). Có 4 hình thức nhận
thức không đáng tin cậy là ký ức, nghi ngờ, sai lầm và giả thuyết.
C. HỆ THỐNG KHÔNG CHÍNH THỐNG
1. Trƣờng phái Lokayata
Trường phái Lokayata xuất hiện khá sớm trong phong trào đấu tranh chống lại truyền thống
Vêđa và chế độ đẳng cấp ở Đông An. Tƣơng truyền rằng, Brihaspati là ngƣời sáng lập ra trường
phái Lokayata đầy tính duy vật, vô thần, khoái lạc này.
Phái Lokayata cho rằng, vạn vật (kể cả con ngƣời) đều đƣợc tạo thành từ 4 yếu tố là đất,
nước, lửa, gió (Tứ đại). Tính đa dạng của vạn vật là do sự kết hợp khác nhau của các yếu tố ấy
mà thành. Còn linh hồn (ý thức) chỉ là một thuộc tính của cơ thể, do thể xác (vật chất) sinh ra, vì
vậy, nó khả tử. Hơn nữa, phái Lokayata phủ nhận cả thuyết luân hồi, nghiệp báo; chế giễu quan
niệm giải thoát…; đồng thời khẳng định con ngƣời chỉ sống có một lần trên thế gian; vì vậy, con
ngƣời cần phải sống cho chính cuộc đời này chứ không phải cho cuộc đời nào khác.
Phái Lokayata coi cảm giác, kinh nghiệm là nguồn gốc duy nhất của nhận thức, họ phủ nhận
tính xác thực của nhận thức suy lý gián tiếp. Đặc biệt, họ lên án mạnh mẽ những suy luận trong
Vêđa hay những kết luận đƣợc rút ra từ Vêđa. Việc phủ nhận thần thánh, thiên đƣờng, điạ ngục và
cuộc sống sau khi chết… đã đƣa phái này đến với những quan niệm đạo đức khoái lạc, để từ đó,
họ chủ trƣơng giải phóng con ngƣời ra khỏi những kìm chế ham muốn, kêu gọi con ngƣời nên tận
hƣởng đầy đủ những gì mà mình mong muốn thỏa mãn.
Do xa lạ với truyền thống tôn giáo và chế độ đẳng cấp của Ấn Độ mà phái Lokayata bị công
kích dữ dội, nó chỉ tồn tại trong một thời gian ngắn.
2. Trƣờng phái Jaina
Trường phái Jaina (Kỳ na giáo) là một trƣờng phái triết học - tôn giáo xuất hiện vào khoảng
thế kỷ V TCN. Theo truyền thuyết, ngƣời sáng lập ra đạo Jaina là một ngƣời đàn ông xuất thân từ
đẳng cấp thứ hai trong xã hội, sinh ra ở ngoại thành Vaixali thuộc tỉnh Biha ngày nay, sống cùng
thời với Phật Thích Ca. Năm 30 tuổi, do bị chấn động bởi sự kiện cha mẹ nhịn ăn tự tử vì lòng tin
tôn giáo mà ông đã từ bỏ tất cả (gia đình, tiện nghi, quần áo…) đi lang thang tu khổ hạnh khắp
miền Tây Bengan. Sau khi đắc đạo, ông đƣợc ngƣời đời kính phục, đặt biệt hiệu là Mahavira (Đại
anh hùng) và đƣợc tôn làm Jina (Ngƣời khắc phục đƣợc mọi ham muốn). Ông đã lập ra đạo Jaina.
Tƣ tƣởng triết học cơ bản của đạo Jaina là thuyết về cái tương đối. Thuyết này cố dung hòa
quan niệm về thực thể bất biến (trong Upanisát) với quan niệm vô thường (trong Phật giáo) và
cho rằng, thực thể đầu tiên là bất biến, nhƣng vạn vật – các dạng tồn tại cụ thể của nó thì biến
chuyển không ngừng. Thế giới, vạn vật là sự thống nhất của cái bất biến và cái biến đổi. Thực thể
có hai trạng thái cơ bản là jiva (sống) và ajiva (không sống). Jiva bao gồm quỷ, thần, ngƣời, chim,
thú, cây, cỏ… mang lý trí, có linh hồn. Ajiva bao gồm không gian, thời gian, vận động, vật chất…
Jiva và ajiva luôn liên kết tác động lẫn nhau. Phái Jaina coi linh hồn là lực lƣợng toàn năng và tồn
tại đa dạng, nhƣng năng lực của chúng bị hạn chế bởi thân xác mà nó liên kết. Muốn giải phóng
và phát huy sức mạnh của linh hồn cần phải tu luyện một cách máy móc theo giới luật của đạo
Jaina; cụ thể là thực hành: bất sát sinh, bất bạo lực, không hại sinh linh, sống khổ hạnh, không
của riêng, ăn chay trường, không dùng vải che thân…
3. Trƣờng phái Phật giáo
Phật giáo là một trƣờng phái triết học - tôn giáo lớn của nền văn hóa Ấn Độ cổ đại. Nó ảnh
hƣởng rộng rãi và lâu dài đến đời sống tinh thần của nhiều dân tộc trên thế giới, trong đó có Việt
Nam.
a) Sơ lƣợc sự hình thành và phát triển Phật giáo
Theo truyền thuyết, ngƣời sáng lập ra Phật giáo là Xítđácta Gôtama (Siddhartha Gautama,
563-483 TCN), con vua Sutđôđana (Suddhodana), thuộc bộ tộc Thích ca (Shakya) của nƣớc
Capilavaxtu, - một nƣớc nhỏ ở miền Đông - Bắc Ấn Độ, nằm dƣới chân dãy Himalaia, nay thuộc
đất Nêpan.
Năm 29 tuổi, Thái tử Xítđácta xuất gia đi tu để tìm kiếm con đƣờng cứu vớt những nỗi khổ
của loài ngƣời. Nhƣng qua 7 năm, theo các bậc chân tu khổ hạnh của truyền thống tu luyện Ấn Độ
mà Ngài vẫn chƣa tìm ra chân lý. Cuối cùng, Ngài lang thang đến cánh rừng thiêng Uravela
(Gaya, thuộc tỉnh Bihar, miền Bắc Ấn Độ) và ngồi thiền dƣới gốc cây bồ đề. Sau 3 ngày đêm suy
ngẫm, Ngài phát hiện ra bản tính vô ngã, vô thường của thế giới. Ngài tiếp tục ngồi dƣới gốc cây
bồ đề thêm 49 ngày nữa để chiêm nghiệm tâm linh và giải thích thấu đáo bản chất của tồn tại,
nguồn gốc của mọi khổ đau. Ngài cho rằng mình đã tìm đƣợc con đƣờng cứu vớt chúng sinh. Từ
đó trở đi, ngƣời ta gọi Ngài là Phật (Buddha), nghĩa là người đã giác ngộ - thấu hiểu chân lý. Sau
khi thành Phật, Ngài xây dựng Giáo đoàn Phật giáo để rao giảng giáo lý của mình và đƣợc đệ tử
tôn xƣng là Thích Ca Mâuni, nghĩa là bậc hiền triết của dòng tộc Thích Ca.
Sau khi Phật tịch, đạo Phật đƣợc truyền bá nhanh chóng ở miền Bắc An Độ. Để chấn chỉnh
giáo lý, giáo luật và tổ chức, từ thế kỷ V-III TCN, đạo Phật đã triệu tập 3 cuộc đại hội ở nƣớc
Magađa. Từ nửa sau thế kỷ III TCN, đạo Phật truyền sang Xri Lanca, rồi sau đó truyền đến
Myanma, Thái Lan, Inđônêxia… Đầu thế kỷ I, đạo Phật triệu tập đại hội 4 ở nƣớc Cusan để thông
qua giáo lý của đạo Phật cải cách gọi là Đại thừa, còn giáo lý của đạo Phật cũ gọi là Tiểu thừa.
Kinh điển của Phật giáo có khoảng 5000 quyển, chia thành Tam tạng. Tạng Kinh ghi lại
những lời giảng của Phật Thích ca nhằm giúp chúng sinh loại trừ phiền não và đạt đến niết bàn.
Tạng Luật ghi lại những giới luật mà giáo đoàn Phật đề ra đòi hỏi các đệ tử phải tuân theo để cho
thân - tâm thanh tịnh. Tạng Luận ghi lại những lời luận bàn của các bậc cao tăng, trƣởng lão nhằm
làm sáng rõ ý nghĩa của những lời kinh, để giúp ngƣời đời phân biệt đƣợc phải - trái, chính - tà.
Tam tạng lại chia làm hai loại là Đại thừa và Tiểu thừa3.
Tiểu thừa nhƣ là một cỗ xe nhỏ, con đƣờng cứu vớt hẹp. Phái tiểu thừa cho rằng: Chỉ có một
Phật duy nhất là Phật Thích Ca, và chỉ có Phật Thích Ca mới cứu độ chúng sinh đƣợc; chỉ có
những ngƣời xuất gia đi tu mới đƣợc Phật Thích Ca cứu vớt đƣa đến Niết bàn - cảnh giới yên tĩnh
gắn liền với giác ngộ sáng suốt, không có phiền não khổ đau.
Đại thừa nhƣ là cỗ xe lớn, con đƣờng cứu vớt rộng. Phái đại thừa cho rằng: Phật Thích Ca là
Phật cao nhất, ngoài ra còn có các Phật khác nhƣ Phật A Di Đà – vị Phật hiện đang giáo hóa ở cõi
cực lạc phƣơng Tây, Phật Di Lặc - vị Phật tƣơng lai sẽ nối nghiệp Phật Thích Ca để giáo hóa cõi
đời này (cõi Tabà), Phật Đại Dƣợc Sƣ - vị Phật hiện đang giáo hóa ở cõi cực lạc phƣơng Đông
(cõi Tĩnh lƣu li); Không chỉ có những ngƣời tu hành mà cả những ngƣời trần tục quy y Phật pháp
cũng đều có thể đƣợc cứu vớt đƣa đến niết bàn4, nghĩa là có thể thành Phật - đó là các vị Bồ tát
nhƣ: Văn Thù, Phổ Hiền, Quan Am, Địa Tạng…, dù đã thành Phật nhƣng họ tự nguyện ở lại cõi
trần để cứu độ chúng sinh. Phái đại thừa đề cao tầng lớp tăng ni – ngƣời trung gian giữa tín đồ và
Bồ tát, coi trọng nghi thức cúng bái và chủ trƣơng thờ tƣợng Phật.
Sau đại hội lần thứ 4, các nhà sƣ đƣợc khuyến khích ra nƣớc ngoài truyền đạo. Từ Ấn Độ,
Phật giáo đại thừa lan truyền vào các nƣớc Trung Á và Đông Á nhƣ Tây Tạng, Trung Hoa, Mông
Cổ, Nhật Bản (cả Bắc Việt Nam)… Trong khi đó, Phật giáo nguyên thủy - Phật giáo tiểu thừa vẫn
tồn tại phổ biến ở các nƣớc Đông Nam Á nhƣ Xri Lanca, Mianma, Thái Lan, Lào, Campuchia,
Nam Việt Nam... Ngày nay, sự chia rẽ giáo lý tiểu thừa và đại thừa đã đƣợc Phật giáo thống nhất
ra sức khắc phục.
b) Một số tƣ tƣởng triết học cơ bản của Phật giáo nguyên thủy
Tƣ tƣởng triết học của Phật giáo nguyên thủy - tức tƣ tƣởng của Phật Thích Ca – chủ yếu nói
về thế giới quan và nhân sinh quan của Phật Thích Ca, và đƣợc trình bày trong bộ Kinh.
Thế giới quan: Thế giới quan của Phật giáo nguyên thủy đƣợc phản ánh trong thuyết
duyên khởi và đƣợc làm sáng tỏ qua phạm trù vô ngã và vô thường.
+ Duyên khởi là nói tắt câu “Chƣ pháp do nhân duyên nhi khởi” có nghĩa là các pháp đều do
nhân duyên mà có. Pháp là tất cả mọi sự vật, bao gồm cả vật chất và tinh thần, kể cả giáo lý. Còn
nhân duyên là nguyên nhân và điều kiện. Duyên giúp cho nhân biến thành quả. Phật giáo cho rằng
mọi sự vật, hiện tƣợng đều do nhân duyên hòa hợp mà thành. Duyên khởi từ tâm mà ra. Tâm là
cội nguồn của vạn vật. Từ đây, Phật giáo nguyên thủy chủ trƣơng vô tạo giả tức không có vị thần
linh tối cao nào tạo ra thế giới. Quan niệm vô tạo giả gắn liền với quan niệm vô ngã, vô thường.
+ Vô ngã là không có một thực thể tối thƣợng tồn tại vĩnh hằng nào cả. Trong thế giới, vạn
vật và con ngƣời đƣợc cấu tạo từ các yếu tố sắc, tức vật chất nhƣ đất, nước, lửa, gió và danh, tức
tinh thần nhƣ thụ, tưởng, hành, thức mà không có đại ngã hay tiểu ngã gì cả.
+ Vô thường là không có cái gì trƣờng tồn và vĩnh cửu cả. Trong thế giới, sự xuất hiện của
vạn vật, kể cả con ngƣời cũng chỉ là kết quả hội tụ tạm thời giữa sắc và danh; khi sắc và danh tan
ra, chúng sẽ mất đi. Điều này có nghĩa là, vạn vật luôn nằm trong chu trình sinh – trụ – dị – diệt;
chúng luôn bị cuốn vào dòng biến hóa hƣ ảo vô cùng theo luật nhân quả. Nhân nhờ duyên mới
sinh ra quả, quả nhờ duyên mà thành nhân mới, nhân mới lại nhờ duyên mà thành quả mới...; cứ
3
Chữ “thừa” có nghĩa là giáo lý của Phật có công năng nhƣ một chiếc xe đƣa chúng sinh từ nơi cõi trần đầy đau khổ,
luân hồi đến cõi Niết bàn.
4
Cõi Phật, đối lập với địa ngục – nơi đầy đọa kẻ tội lỗi.
nhƣ thế, vạn vật biến đổi, hợp – tan, tan – hợp mà không có nguyên nhân đầu tiên và kết quả cuối
cùng nào cả.
Nhƣ vậy, thế giới quan của Phật giáo nguyên thủy mang tính vô thần, nhị nguyên luận ngả về
phía duy tâm chủ quan và có chứa những tƣ tƣởng biện chứng chất phác.
Nhân sinh quan: Nhân sinh quan là nội dung chủ yếu của triết lý Phật giáo nguyên thủy.
Nó thể hiện cô động trong câu nói của Phật Thích Ca: Hỡi chúng sinh, ta chỉ dạy cho các người
chỉ có một điều, đó là điều khổ và diệt kho; Nếu nước biển có một vị là vị mặn thì học thuyết của
ta cũng có một vị là vị giải thoát. Nhân sinh quan của Phật giáo đƣợc trình bày trong thuyết Tứ
diệu đế 5 với bốn bộ phận là: khổ đế, tập đế, diệt đế và đạo đế.
+ Khổ đế là lý luận về những nỗi khổ rõ ràng ở thế gian. Theo Phật có 8 nỗi khổ (bát khổ)
trầm luân bất tận mà bất cứ ai cũng phải gánh chịu là: sinh khổ, lão khổ, bệnh khổ, tử khổ, ái biệt
ly khổ (yêu thƣơng mà phải chia ly), sở cầu bất đắc khổ (muốn mà không đƣợc), oán tăng hội khổ
(ghét nhau mà phải sống với nhau), ngũ uẩn khổ (sự hội tụ và xung đột của ngũ uẩn - sắc, thụ,
tƣởng, hành, thức).
+ Nhân đế là lý luận về những nguyên nhân dẫn đến nỗi khổ nơi cuộc sống con ngƣời. Phật
giáo cho rằng con ngƣời còn chìm đắm trong bể khổ khi không thoát ra khỏi dòng sông luân hồi.
Mà luân hồi là do nghiệp tạo ra. Sở dĩ có nghiệp là do lòng ham muốn, tham lam (ham sống, ham
lạc thú, ham giàu sang…), do sự ngu dốt và si mê, nói ngắn gọn là do Tam độc (tham, sân, si) gây
ra. Ngoài ra, nhân đế đƣợc diễn giải một cách lôgích và cụ thể trong thuyết Thập nhị nhân duyên
(12 nguyên nhân dẫn đến bể khổ): vô minh, hành, thức, danh – sắc, lục nhập, xúc, thụ, ái, thủ,
hữu, sinh, lão - tử. Trong 12 nguyên nhân ấy thì vô minh là nguyên nhân thâu tóm tất cả, vì vậy,
diệt trừ vô minh là diệt trừ tận gốc sự đau khổ nhân sinh.
+ Diệt đế là lý luận về khả năng tiêu diệt được nỗi khổ nơi cuộc sống thế gian để đạt tới niết
bàn. Khi vô minh đƣợc khắc phục thì tam độc sẽ biến mất, luân hồi sẽ chấm dứt…, tâm sẽ thanh
thản, thần sẽ minh mẫn, niết bàn sẽ xuất hiện… Diệt đế bộc lộ tinh thần lạc quan của Phật giáo ở
chỗ nó vạch ra cho mọi ngƣời thấy cái hiện tại đen tối, xấu xa của mình, để cải đổi, kiến tạo lại nó
thành một cuộc sống xán lạn, tốt đẹp hơn. Phật giáo thể hiện khát vọng nhân bản, muốn hƣớng
con ngƣời đến cõi hạnh phúc "tuyệt đối", muốn hƣớng khát vọng chân chính của con ngƣời tới
chân – thiện - mỹ.
+ Đạo đế là lý luận về con đường diệt khổ, giải thoát. Nội dung cơ bản của nó thể hiện trong
thuyết Bát chính đạo (tám con đƣờng đúng đắn) đƣa chúng sinh đến niết bàn, đó là: chính kiến
(hiểu biết đúng), chính tư duy (suy nghĩ đúng), chính ngữ (lời nói chân thật), chính nghiệp (hành
động đúng đắn), chính mệnh (sống một cách chân chính), chính tinh tấn (thẳng tiến mục đích đã
chọn), chính niệm (ghi nhớ những điều hay lẽ phải), chính định (tập trung tƣ tƣởng vào một điều
chính đáng). Chung quy, bát chính đạo là suy nghĩ, nói năng, hành động đúng đắn… ; nhƣng về
thực chất, thực hành bát chính đạo là khắc phục tam độc bằng cách thực hiện tam học (giới, định,
tuệ). Trong đó, tham đƣợc khắc phục bằng giới (chính ngữ, chính nghiệp, chính mệnh); sân đƣợc
khắc phục bằng định (chính tinh tấn, chính niệm, chính định); si đƣợc khắc phục bằng tuệ (chính
kiến, chính tƣ duy).
Ngoài ra, Phật giáo còn khuyên chúng sinh thực hành Ngũ giới (không sát sinh, không trộm
cắp, không tà dâm, không nói dối, không ẩm tửu); rèn luyện Tứ đẳng (từ, bi, hỉ, xa)… Phật giáo
phản đối chế độ đẳng cấp, tố cáo xã hội bất công, đòi bình đẳng công bằng xã hội, khuyên chúng
sinh luôn suy nghĩ về điều thiện và làm điều thiện…
Nhƣ vậy, dù nhân sinh quan của Phật giáo nguyên thủy mang tính nhân bản sâu sắc; nhƣng,
nó cũng chứa đầy tính chất duy tâm chủ quan thể hiện qua các quan niệm bi quan yếm thế, không
tƣởng về đời sống xã hội, và thần bí về đời sống con ngƣời.
5
Bốn chân lý kỳ diệu về đời sống nhân sinh của con ngƣời, không phân biệt đẳng cấp.
Chƣơng 3
TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ ĐẠI
I. ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ RA ĐỜI VÀ PHÁT TRIỂN. CÁC ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN
1. Điều kiện lịch sử ra đời và phát triển
Trung Hoa là một đất nƣớc rộng lớn thuộc vùng Đông Á. Trên lãnh thổ Trung Hoa có hai con
sông lớn chảy qua: sông Hoàng Hà ở phía bắc và sông Trƣờng Giang ở phía nam. Lúc mới lập
quốc, tức vào thế kỷ XXI TCN, Trung Hoa chỉ là một vùng nhỏ ở trung lƣu sông Hoàng Hà. Dần
dần, lãnh thổ đƣợc mở rộng, đến thế kỷ XVIII về cơ bản đƣợc xác định nhƣ hiện nay.
Dân tộc chủ yếu của Trung Hoa hiện nay là dân tộc Hán, mà tiền thân của nó có nguồn gốc
Mông Cổ, đƣợc gọi là Hoa Hạ (hay Hoa / Hạ), sống du mục, thích săn bắn và chinh phục. Còn cƣ
dân phía nam Trƣờng Giang là các dân tộc Bách Việt, chủ yếu sống bằng nông nghiệp, định canh,
định cƣ, có nền văn hóa riêng, nhƣng sau này, dần dần bị dân tộc Hán đồng hóa.
Lịch sử Trung Hoa cổ đại đầy biến động nhƣng có thể khái quát nhƣ sau:
Theo truyền thuyết, vào thời thái cổ, Trung Quốc là một xã hội thanh bình do những thủ lĩnh tài
đức dắt dẫn là Phục Hy, Thần Nông, Toại Nhân (thời Tam hoàng). Đến nửa đầu thiên niên kỷ III
TCN, ở vùng Hoàng Hà xuất hiện một thủ lĩnh bộ lạc họ Cơ, hiệu là Hiên viên, mà ngƣời Trung
Hoa tôn gọi là Hoàng Đế và coi là thuỷ tổ của mình. Tiếp theo Hoàng Đế, Chuyên Húc, Đế Cốc,
Đƣờng Nghiêu, Ngu Thuấn và Hạ Vũ cũng là những thủ lĩnh tốt (thời Ngũ đế). Khi Hạ Vũ mất, con
là Khải đƣợc tôn lên làm vua. Trung Hoa bƣớc vào xã hội có nhà nƣớc. Thời cổ đại của Trung
Quốc bắt đầu từ vƣơng triều nhà Hạ, và trải qua 2 vƣơng triều nhà Thƣơng và nhà Chu.
Vương triều Hạ (~thế kỷ XXI - thế kỷ XVI TCN) do Hạ Vũ đặt nền móng, tồn tại tới thời vua
Kiệt thì bị diệt vong. Thời này, ngƣời Trung Quốc chỉ mới biết dùng đồng đỏ, chữ viết chƣa có, dân
cƣ sống phân tán chịu sự chi phối bởi những thế lực tự nhiên và ma thuật.
Vương triều Thương (còn gọi là Ân, thế kỷ XVI - thế kỷ XII TCN) do Thành Thang thành lập,
tồn tại tới thời vua Trụ thì bị diệt vong. Thời này, ngƣời Trung Quốc sống định canh, định cƣ; biết
dùng đồng thau, khai khẩn ruộng đất và thực hiện đƣờng lối tỉnh điền6; ma thuật đƣợc thay bằng tín
ngƣỡng thờ phụng tổ tiên và thần xã – tắc; ý tƣởng về lực lƣợng siêu nhiên hình thành qua biểu
tƣợng Đế (Thƣợng đế hay Trời); chữ viết đã xuất hiện.
Vương triều Chu (~thế kỷ XII - 221 TCN) do Văn Vƣơng thành lập, tồn tại hơn 8 thế kỷ trải
qua thời Tây Chu đóng đô ở Cảo Kinh, trƣớc 771 TCN và thời Đông Chu đóng đô ở Lạc Ấp. Thời
Tây Chu, đất nƣớc Trung Quốc tƣơng đối ổn định. Nhƣng sang thời Đông Chu, khi đồ sắt đƣợc
dùng phổ biến, chế độ sở hữu tƣ nhân về ruộng đất đƣợc hình thành thay thế cho chế độ ruộng đất
tĩnh điền trƣớc đó đã làm nảy sinh một loạt những thế lực chính trị mới. Đó là tầng lớp địa chủ mới
đang lấn át và xung đột gay gắt với tầng lớp quý tộc cũ. Do vậy, xã hội rơi vào tình trạng rối ren;
các giá trị, chuẩn mực cộng đồng bị đảo lộn. Sự tranh giành địa vị xã hội của các thế lực chính trị đã
đẩy xã hội Trung Hoa cổ đại vào tình trạng chiến tranh khốc liệt. Thời này bao gồm hai thời kỳ nhỏ
là Xuân thu (722-481 TCN) và Chiến quốc (403-221 TCN). Thời Xuân thu, đất nƣớc loạn lạc với
hơn 400 cuộc chiến lớn nhỏ làm cho 160 nƣớc ban đầu sau hơn hai thế kỷ đánh nhau chỉ còn lại có
5 nƣớc lớn là Tề, Tấn, Tần, Tống, Sở (cục diện Ngũ bá). Sau đó, xuất hiện hai nƣớc nữa là Ngô và
Việt (cục diện Thất hùng). Vào thời Chiến quốc, những cải cách hiệu quả đã làm cho nhà Tần ngày
Ruộng đất đƣợc chia làm 9 phần ( ), phần giữa là đất công 8 nhà xung quanh cùng canh tác, 8 phần còn lại xung
6
quanh đƣợc chia cho 8 nhà canh tác cho riêng mình.
càng mạnh. Với sự lãnh đạo của Tần Thủy Hoàng, nhà Tần đã tiêu diệt các nƣớc khác, thống nhất
giang sơn, xây dựng nhà nƣớc phong kiến trung ƣơng tập quyền đầu tiên của xã hội Trung Quốc…7
2. Các đặc điểm cơ bản
Mặc dù xã hội đầy biến động nhƣng trong sự biến động đó, nhân dân Trung Hoa đã tạo nên một
nền văn hóa rất rực rỡ8, đã tạo nên nhiều hệ thống triết học nhằm đƣa ra những phƣơng cách giải
quyết khác nhau cho những vấn đề thực tiễn chính trị - đạo đức - xã hội mà thời đại đặt ra.
Từ thế kỷ XV TCN đến thời Xuân Thu, những tƣ tƣởng triết học ít nhiều đã xuất hiện, nhƣng
về cơ bản, chúng vẫn chƣa thể hiện nhƣ một hệ thống. Thế giới quan thần thoại - tôn giáo chi phối
mạnh đời sống tinh thần của ngƣời Trung Quốc. Dù vậy, trong chƣơng Hồng phạm của kinh Thư
vẫn nổi bật bởi tƣ tƣởng Cửu trù, tức 9 phép trị nƣớc: ngũ hành, ngũ sự, bát chính, ngũ kì, hoàng
cực, tam đức, kế nghi, thứ trung, ngũ phúc - lục cực; trong đó, ngũ hành, ngũ sự, bát chính thể hiện
rõ triết lý về vũ trụ và nhân sinh – xã hội. Còn trong kinh Dịch, nổi bật bởi tƣ tƣởng về Âm dương,
Bát quái. Chúng không chỉ đƣợc ngƣời Trung Quốc dùng để bói toán mà nó thể hiện triết lý của họ
về vũ trụ, xã hội và con ngƣời.
Tƣ tƣởng triết học có tính hệ thống đƣợc hình thành trong thời Xuân Thu – Chiến Quốc. Đây là
thời đại tƣ tƣởng đƣợc giải phóng, tri thức đƣợc phổ cập, nhiều học giả đƣa ra học thuyết của mình
nhằm góp phần biến đổi xã hội, khắc phục tình trạng loạn lạc bấy lâu nay. Có hàng trăm học giả với
hàng trăm tác phẩm ra đời, cho nên, thời này còn đƣợc gọi là thời Bách gia chư tử. Trong hàng trăm
học phái đó có 6 học phái lớn là Âm dương gia, Nho gia, Đạo gia, Mặc gia, Pháp gia, Danh gia.
Sang thời kỳ phong kiến hƣng thịnh, Nho gia đã vƣơn lên vai trò thống trị. Năm 136, Hán Vũ
Đế chấp nhận kiến nghị của Đổng Trọng Thƣ nên đã ra lệnh bãi truất bách gia, độc tôn Nho thuật.
Mặc dù đƣợc đề cao, nhƣng để giữ vai trò thống trị lâu dài, Nho gia phải hấp thụ các tƣ tƣởng có
giá trị của các trƣờng phái khác. Điều này đƣa đến sự phát triển đan xen, thâm nhập lẫn nhau của
các trƣờng phái triết học Trung Hoa. Nhìn chung, triết học Trung Hoa cổ đại có những đặc điểm cơ
bản sau:
Một là, triết học Trung Hoa cổ đại là một hệ thống đồ sộ, bao quát nhiều vấn đề triết học, nhƣng
nó chủ yếu tập trung giải quyết những vấn đề do thực tiễn đạo đức - chính trị - xã hội của thời đại
đặt ra.
Hai là, triết học Trung Hoa cổ đại bàn nhiều về vấn đề con ngƣời, đặc biệt là nguồn gốc, số
phận, bản tính… của con ngƣời, nhằm mang lại cho con ngƣời một quan niệm nhân sinh vững chắc,
giúp con ngƣời định hƣớng hoạt động trong điều kiện xã hội phức tạp và đầy biến động.
Ba là, triết học Trung Hoa cổ đại cũng bị chi phối bởi cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và
chủ nghĩa duy tâm; nhƣng đó là cuộc đấu tranh xung quanh vấn đề con ngƣời; vì vậy, vấn đề về
quan hệ giữa Con người với Trời, Đất (Thiên - Nhân – Địa) là vấn đề mang tính xuất phát và xuyên
suốt qua toàn bộ nền triết học này.
Bốn là, trong quá trình tồn tại và phát triển của mình, các trƣờng phái triết học Trung Hoa cổ
đại không chỉ phê phán, xung đột nhau mà còn biết hấp thụ những tư tưởng của nhau để bổ sung,
7
Trung Hoa trung đại kéo dài từ năm 221 TCN cho đến năm 1840 và trải qua các triều đại: Tần (221-206 TCN), Tây
Hán (206-8 TCN), Tấn (9-23), Đông Hán (25-220), Thời Tam quốc (220-280), Tấn (265-420), Thời Nam Bắc triều
(420-581), Tuỳ (581-618), Đường (618-907), Thời Ngũ đại thập quốc (907-960), Tống (960-1279), Nguyên (1271-
1368), Minh (1368-1644), Thanh (1644-1911). Trong đó, Hán, Đƣờng, Tống, Minh là những vƣơng triều lớn. Đây
cũng là thời kỳ Trung Hoa rất cƣờng thịnh và phát triển về mọi mặt. Triều Nguyên do ngƣời Mông Cổ thành lập, và
triều Thanh do ngƣời Mãn Châu lập nên, là hai triều đại chất chứa nhiều mâu thuẫn gây gắt. Đó là những mâu thuẫn
giai cấp và mâu thuẫn dân tộc.
8
Nếu xét cả 2 thời kỳ cổ và trung đại thì: Về chữ viết, chữ giáp cốt ra đời từ thời nhà Thƣơng đƣợc cách tân thành chữ
kim văn vào thời Tây Chu, chúng đƣợc gọi chung là chữ đại triện. Sang thời Tần Thủy Hoàng chữ tiểu triện ra đời, rồi
thông qua chữ lệ, xuất hiện chữ Hán. Về văn học, có kinh Thi và thơ Đƣờng cùng hàng loạt tiểu thuyết Minh – Thanh.
Về sử học, ngoài sách Xuân Thu, còn có Sử ký, Hán thƣ và nhiều bộ sử do quan sử của nhà nƣớc biên soạn. Về toán
học, thiên văn lịch pháp, ngƣời Trung Hoa cũng có những thành tựu rực rỡ. Đặc biệt, họ có một nền y dược và giáo
dục đào tạo rất chi tiết, có tác dụng rất lớn đến đời sống nhân dân trong nƣớc và nhiều nƣớc trong khu vực. Ngoài ra,
phải kể đến 4 phát minh kỹ thuật của ngƣời Trung Hoa là giấy, kỹ thuật in, la bàn và thuốc súng…
