Giai thoại Việt Nam
Ngâm thơ cự thần
Nguyễn Thái Thường người đời Mạc, lúc còn là học trò, đi cầu mộng ở núu Yên Tử. Thần báo mộng rằng đến sáu mươi tuổi mới đỗ đạt. Thường thức dậy tức quá, liền ngâm bài thơ.
VÙN HOÅC CÖÍ CÊÅN ÀAÅI VIÏÅT NAM
GIAI THOAÅI
VÙN HOÅC VIÏÅT NAM
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH
KIÏÌU THU HOAÅCH
Sûu têìm biïn soaån
(In lêìn thûá tû, coá sûãa chûäa)
NHAÂ XUÊËT BAÃN VØN HOÅC
HAÂ NÖÅI - 2000
LÚÂI NHAÂ XUÊËT BAÃN
GIAI THOAÅI vùn hoåc laâ nhûäng giai thoaåi noái riïng vïì
caác nhaâ vùn, nhaâ thú, nhûäng nhên vêåt coá tïn tuöíi trong xaä
höåi hoùåc àöng àaão nhûäng ngûúâi yïu thñch thú vùn vaâ saáng
taác thú vùn noái chung. Nhû vêåy giai thoaåi vùn hoåc laâ möåt
loaåi vùn chûúng vûâa coá tñnh chêët baác hoåc, laåi vûâa coá tñnh
chêët truyïìn miïång mang trong cöët caách cuãa noá nhiïìu neát
dên töåc àöåc àaáo àêìy sûác hêëp dêîn.
Nùm 1965, Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc àaä cho ra mù’t baån
àoåc trïn miïìn Bù’c cuöën “Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam” do
Hoaâng Ngoåc Phaách - Kiïìu Thu Hoaåch biïn soaån vaâ Trêìn
Thanh Mai giúái thiïåu. Saách in lêìn àêìu vúái söë lûúång 3.600
cuöën, ra àúâi chûa àûúåc bao lêu, àaä coá nhûäng yá kiïën trong
vaâ ngoaâi nûúác àïì cêåp àïën viïåc cho noá àûúåc taái baãn. Ngaây
nay àïí àaáp ûáng loâng mong moãi êëy, Nhaâ xuêët baãn lêìn naây
cho taái baãn cuöën “Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam” vúái muåc
àñch cung cêëp cho caác baån möåt taâi liïåu vùn hoåc goån nheå,
xuác tñch, bao göìm nhûäng giai thoaåi choån loåc böí ñch vaâ hêëp
dêîn. Cuäng vúái muåc àñch trïn, ngoaâi viïåc lûúåc ài möåt söë
giai thoaåi, chuáng töi chuã trûúng khöng in laåi phêìn giúái
thiïåu àêìu saách vaâ phêìn saách baáo tham khaão.
NHAÂ XUÊËT BAÃN V AÊN HOÅC
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 5
BAÁC LAÁI ÀOÂ HAY CHÛÄ
Àúâi vua Lï Àaåi Haânh (980 - 1005) coá sû Àöî Thuêån laâ
ngûúâi hoåc röång thú hay, am hiïíu viïåc àúâi, giuáp dêåp nhaâ
vua coá cöng lao lúán, nhûng möîi lêìn nhaâ vua àõnh phong
chûác cho thò sû àïìu khöng nhêån. Vò thïë, Lï Àaåi Haânh
caâng kñnh troång, nhaâ vua thûúâng chó goåi laâ Àöî phaáp sû
chûá khöng goåi tïn thêåt.
Khoaãng nùm Thiïn Phuác thûá taám (987), vua nhaâ Töëng
sai quöëc tûã giaám baác sô laâ Lyá Giaác sang sûá Viïåt Nam. Vua
Lï Àaåi Haânh beân sai sûá Thuêån giaã laâm ngûúâi cheâo àoâ ra
àoán sûá úã bïn búâ söng Saách Giang(1), Lyá Giaác vöën laâ möåt
tay sñnh thú khi ngöìi àoâ nhên tröng thêëy xa xa trïn mùåt
nûúác coá hai con ngöîng trúâi, liïìn ngêm hai cêu thú rùçng:
Nga nga lûúäng nga nga,
Ngûúäng diïån hûúáng thiïn nha
Dõch:
(1) Saách Giang: thuöåc vuâng Nam Saách, Haãi Dûúng.
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 6
Ngöîng ngöîng hai con ngöîng
Chên trúâi nghïín cöí tröng.
Sû Thuêån nghe xong tay vêîn cheâo nhõp nhaâng, miïång
tûúi tù’n nöëi vêìn ngêm tiïëp hai cêu cho thaânh möåt baâi tûá
tuyïåt:
Baåch mao phö luåc thuãy
Höìng traåo baäi thanh ba. (1)
Dõch:
Löng trù’ng phúi nûúác biïëc,
Soáng xanh quêåy cheâo höìng.
Thêëy möåt tay laái àoâ maâ cuäng hay chûä nhû vêåy, Lyá Giaác
hïët sûác kinh ngaåc vaâ caãm phuåc.
(1) Baâi naây nguyïn göëc úã baâi thú “Vônh nga” cuãa Laåc Tên vûúng nhaâ
thú àúâi Àûúâng laâm luác 10 tuöíi.
Nga, nga, nga!
Khuác haång hûúáng thiïn ca
Baåch mao phuâ luåc thuãy,
Höìng chûúãng baát thanh ba,
(Nghôa tûúng tûå nhû trïn)
ÚÃ àêy Lyá Giaác cuäng nhû Àöî Thuêån àïìu chó laâ ngêm laåi baâi thú
cuãa Laåc Tên vûúng, chûá khöng phaãi laâ tûå saáng taác ra. Song nhû
vêåy cuäng khöng haåi gò àïën yá àöì cuãa ngûúâi kïí thoaåi: “Möåt tay laái
àoâ maâ cuäng hoåc röång àïën thïë, àuã biïët nûúác Nam coá lù’m ngûúâi
taâi” Xuêët xûá baâi thú xin xem Toaân Àûúâng thi cuãa Trung Hoa thû
cuåc xuêët baãn. Thûúång Haãi 1960 - quyïín 79. tr.864.
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 7
Vïì sau, vua nhaâ Töëng coân sai Lyá Giaác sang sûá Giao
Chêu möåt lêìn nûäa. Luác vïì, Lyá Giaác coá tùång sû Thuêån möåt
baâi thú lûu biïåt trong àoá coá hai cêu:
Thiïn ngoaåi hûäu thiïn ûng viïîn chiïëu,
Khï àaâm ba tônh kiïën thiïìm thu,
(Ngoaâi trúâi coân coá trúâi nïn chiïëu,
Soáng lùång khe àêìm roåi maãnh thu) (1)
Sû Thuêån àûa baâi thú cho Lï Àaåi Haânh. Vua triïåu sû
Khuöng Viïåt(2) vaâo giaãi thñch höå. Khuöng Viïåt noái: “Àêy laâ
sûá Trung Hoa toã yá kñnh troång bïå haå cuäng ngang vúái hoaâng
àïë cuãa öng ta”. Vua haâi loâng lù’m, liïìn sai sû Khuöng Viïåt
laâm möåt baâi ca tiïîn Lyá Giaác. Baâi ca laâm theo àiïåu “Töëng
vûúng lang qui” nhû sau:
Trûúâng quang phong haão cêím phaâm trûúng,
Giao voång thêìn tiïn phuåc àïë hûúng
Vaån truâng sún thuây thiïåp thûúng lûúng
Cûãu thiïn qui löå trûúâng,
Nhên tònh thaãm thiïët, àöët ly thûúng.
Phan luyïën sûá tònh lang,
(1) Xem toaân vùn baâi thú úã phêìn Tiïíu luêån.
(2) Sû Khuöng Viïåt tïn thêåt laâ Ngö Chên Lûu, quï úã laâng Caát Lúåi,
quêån Thûúâng Laåc (chûa roä nay thuöåc núi naâo) sinh nùm 959, mêët
nùm 1041. Vua Lï Àaåi Haânh ban hiïåu laâ Khuöng Viïåt àaåi sû,
phaâm caác viïåc quên quöëc troång sûå àïìu àem baân luêån vúái nhaâ
sû.
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 8
Nguyïån tûúng thêm yá v õ Nam cûúng,
Phên minh baáo ngaä hoaâng.
Dõch:
Trúâi laånh gioá töët caánh buöìm trûúng,
Nguâi ngoáng ngûúâi tiïn laåi àïë hûúng.
Muön truâng non nûúác soáng mïnh mang.
Chñn trúâi thùm thùèm dùåm trûúâng.
Nhòn cheán biïåt ly tònh thaãm thûúng.
Vin xe sûá loâng vêën vûúng,
Xin àem thêm yá vò Nam cûúng;
Phên minh baáo thaánh hoaâng.
BÕ TROÁI VÊÎN LAÂM THÚ
Theo truyïìn thuyïët, Lyá Cöng Uêín (1) ngûúâi laâng Cöí
Phaáp, phuã Tûâ Sún, tónh Bù’c Ninh (nay thuöåc Haâ Bù’c) laâ
möåt nhên vêåt khaá kyâ dõ.
Tûúng truyïìn öng khöng coá cha; baâ meå laâ Phaåm Thõ
Nhên ài chúi chuâa Tiïu Sún, úã phuã Tûâ Sún, Bù’c Ninh,
nùçm möång thêëy ài laåi vúái thêìn nhên röìi vïì coá thai maâ sinh
(1) Laâm vua tûâ 1005 àïën 1009.
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 9
ra öng. Nhûng coá thuyïët laåi noái Phaåm Thõ laâ möåt baâ goáa
chöìng àïën laâm thuï úã chuâa Cöí Phaáp, ngûúâi truå trò chuâa êëy
laâ sû Lyá Khaánh Vùn “ài laåi” vúái baâ, àïën khi baâ thuå thai
thò àuöíi baâ ài núi khaác. Àïën ngaây sinh àeã, baâ Phaåm Thõ
boåc con trong manh aáo cuä röìi mang boã ngoaâi cûãa tam quan
chuâa Cöí Phaáp, Lyá Khaánh Vùn nghe tiïëng treã khoác beân ra
nhùåt àem vaâo nuöi vaâ àùåt tïn laâ Lyá Cöng Uêín. Bêëy giúâ coá
cêu ca dao coá yá chêm choåc nheå nhaâng Lyá Khaánh Vùn nhû
sau:
Con ai àem boã chuâa naây,
Nam mö di phêåt con thêìy, thêìy nuöi.
Cöng Uêín laâ möåt chuá beá khöi ngö, rù’n roãi vaâ rêët thöng
minh, nïn àûúåc böë nuöi yïu quñ vaâ chùm soác daåy döî. Luác
Cöng Uêín lïn saáu tuöíi hoåc àaä tinh thöng maâ tñnh laåi hay
tinh nghõch. Möåt höm, nhaâ sû sai Cöng Uêín àem oaãn lïn
chuâa cuáng Höå phaáp, chuá beá liïìn khoeát oaãn ùn trûúác. Àïën
àïm, Höå phaáp baáo möång cho sû biïët. Saáng höm sau, sû goåi
Cöng Uêín lïn mù’ng. Chuá beá tûác lù’m, lïn chuâa àaánh cho
Höå phaáp ba cùèng tay, röìi viïët vaâo sau lûng pho tûúång mêëy
chûä: “Àöì tam thiïn lyá” (àaây ba ngaân dùåm). Àïm höm àoá,
nhaâ sû laåi thêëy Höå phaáp àïën, mùåt óu xòu, ngoã lúâi tûâ biïåt:
“Hoaâng àïë àaä àaây töi ài xa, xin coá lúâi chaâo öng”. Saáng höm
sau, nhaâ sû lïn xem pho tûúång Höå phaáp thêëy sau lûng quaã
coá mêëy chûä “àöì tam thiïn lyá” thêåt. Nhaâ sû beân sai tiïíu lêëy
nûúác rûãa, nhûng khöng sao rûãa saåch. Sau phaãi baão Cöng
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 10
Uêín vaâo rûãa thò chuá beá chó lêëy ngoán tay xoa xoa laâ saåch
ngay.
Khi Uêín àaä húi lúán, Lyá Khaánh Vùn thêëy àïí úã chuâa
mònh khöng tiïån, beân gûãi sang chuâa Tiïu Sún nhúâ sû Vaån
Haånh daåy baão. Vaån Haånh laâ em ruöåt Khaánh Vùn möåt nhaâ
sû coá taâi vùn hoåc vaâ coá caã taâi kinh luên. ÚÃ àêy Cöng Uêín
vêîn khöng àöíi tñnh nïët xûa, vêîn hoåc ñt chúi nhiïìu. Möåt
höm Cöng Uêín tröën hoåc, bõ Vaån Haånh troái laåi caã àïm úã
tam quan. Canh khuya muöîi àöët khöng nguã àûúåc, Cöng
Uêín tûác caãnh ngêm böën cêu thú rùçng:
Thiïn vi khêm chêím, àõa võ chiïn,
Nhêåt nguyïåt àöìng song àöëi ngaä miïn
Daå thêm bêët caãm traâng thên tuác,
Chó khuãng sún haâ xaä tù’c àiïn.
Dõch:
Trúâi laâm maân göëi àêët laâm chiïn,
Nhêåt nguyïåt cuâng ta möåt giêëc yïn.
Àïm khuya chùèng daám dang chên duöîi
Chó súå sún haâ xaä tù’c nghiïng.
Vaån Haånh nghe thú cho laâ Cöng Uêín coá khñ tûúång àïë
vûúng, rêët mûâng, tûâ àoá ra cöng daåy döî vaâ lo toan cho Cöng
Uêín nïn nghiïåp lúán. Nhaâ sû “tuác trñ àa mûu” êëy àûa àûúåc
Cöng Uêín vaâo laâm quan trong triïìu. Khöng bao lêu, nhúâ
taâi trñ cuãa mònh, Lyá Cöng Uêín thùng lïn àïën chûác Taã thên
vïå àiïån tiïìn chó huy sûá laâ möåt àõa võ cêån thêìn cûåc to luác
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 11
bêëy giúâ. Khi Lï Long Àônh (Ngoåa triïìu) chïët (1009), nhêån
thêëy loâng dên rêët oaán gheát nhaâ Lï vò nhûäng töåi aác cuãa
Ngoåa triïìu. Sû Vaån Haånh cuâng vúái boån Àaâo Cam Möåc beân
mûu thay àöíi triïìu àaåi, tön Lyá Cöng Uêín lïn laâm vua.
Nhaâ Lyá bù’t àêìu tûâ àêëy.
NAM QUÖËC SÚN HAÂ NAM ÀÏË CÛ
Lyá Thûúâng Kiïåt, ngûúâi phûúâng Thaái Hoâa, Thùng Long,
sinh nùm 1036, mêët nùm 1105, laâm quan àïën Thaái uáy, laâ
ngûúâi vùn voä kiïm toaân.
Àúâi Lyá Nhên Töng (1072 - 1127), quên Töëng sang xêm
lûúåc nûúác ta. Vua sai Lyá Thûúâng Kiïåt àem quên cûå àõch.
Lyá Thûúâng Kiïåt haå lïånh cho dên úã phña bù’c söng Nhû
Nguyïåt (tûác laâ söng Cêìu ngaây nay) di cû sang phña nam
àïí traánh sûå khuãng böë cuãa giùåc, röìi lêåp doanh traåi úã phña
nam söng àïí chöëng giûä. Quên hai bïn cêìm cûå haâng thaáng.
Quên giùåc thïë maånh nhûng mêëy lêìn vûúåt söng àïìu bõ
àaánh lui. Tuy vêåy, quên ta cuäng dêìn dêìn nuáng thïë. Tònh
traång hïët sûác khêín cêëp.
Àïí cöí vuä quên sô, Lyá Thûúâng Kiïåt beân nghô ra möåt kïë.
Öng laâm möåt baâi thú tûá tuyïåt, àang àïm sai ngûúâi bñ mêåt
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 12
(1)
vaâo àïìn thúâ thaánh Tam Giang ngêm vang lïn. Baâi thú
nhû sau:
Nam quöëc sún haâ Nam àïë cû,
Tiïåt nhiïn àõnh phêån taåi thiïn thû.
Nhû haâ nghõch löî lai xêm phaåm,
Nhûä àùèng haânh khan thuã baåi hû.
Dõch:
Nûúác Nam vöën cuãa vua Nam,
Saách trúâi kia àaä roä raâng à õnh phên
Giùåc cuöìng sao daám lêën xêm.
Luä bay röìi seä chuöëc phêìn baåi vong.
Thïë laâ tûâ höm sau, baâi thú àûúåc truyïìn tuång trong toaân
quên, vaâ ngûúâi ngûúâi àöìn àaåi laâ thêìn àaä laâm ra baâi thú àoá
àïí baáo trûúác viïåc quên giùåc têët baåi, quên ta têët thù’ng. Do
àoá, loâng tin tûúãng vaâo thù’ng lúåi cuöëi cuâng àûúåc cuãng cöë.
Quên sô ai nêëy hùm húã tiïën lïn phña trûúác àïí giïët giùåc.
Khñ thïë àaä hùng, Lyá Thûúâng Kiïåt beân múã cuöåc tiïën cöng,
(1) Thaánh Tam Giang: hai anh em Trûúng Höìng, Trûúng Haát, tûúáng
cuãa Triïåu Quang Phuåc àaä tûâng giuáp Triïåu Quang Phuåc khaáng
chiïën chöëng giùåc Lûúng (thïë kyã thûá VI. Nhiïìu àïìn thúâ hai võ àûúåc
dûång úã chöî húåp lûu ba con söng Cêìu, söng Thûúng vaâ söng Luåc
Nam; vò vêåy ngûúâi ta quen goåi anh em hoå Trûúng laâ thaánh Tam
Giang (ba söng).
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 13
àaánh cho giùåc Töëng àaåi baåi, phaãi cêìu hoâa vaâ ruát vïì nûúác.
(1)
YÃ LAN PHU NHÊN
Vua Lyá Thaánh Töng (1054 - 1072), tïn thûåc laâ Nhêåt
Tön, àaä 40 tuöíi maâ khöng coá con, nïn hïët sûác lo lù’ng cho
viïåc kïë võ sau naây. Theo lúâi khuyïn cuãa caác quan, vua ài
cêìu tûå úã chuâa Siïu Loaåi, laâng Thöí Löîi, huyïån Vùn Giang,
tónh Hûng Yïn. Nghe vua àïën, dên laâng àöí xö ra àûáng
xem àêìy àûúâng; duy chó coá möåt ngûúâi con gaái cù’t coã, thêëy
kiïåu vua ài qua, vêîn cûá àûáng dûåa vaâo göëc möåt cêy lan, úã
trïn möåt caái àöìi vù’ng, chûá khöng theâm chaåy ra xem. Vua
ngöìi trïn kiïåu tröng thêëy lêëy laâm laå, truyïìn goåi laåi hoãi,
ngûúâi con gaái ûáng àöëi tröi chaãy maåch laåc, khöng coá veã gò
laâ luöëng cuöëng súå haäi. Qua cêu chuyïån, vua Lyá hïët sûác
chuá yá àïën gioång noái thanh thoaát nhû tiïëng chuöng cuãa cö
ta, vaâ khi vua toã lúâi khen, thò naâng móm cûúâi maâ haát möåt
cêu haát nhû sau:
Ngûúâi thanh thò tiïëng cuäng thanh,
(1) Nùm 1072.
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 14
Chuöng kïu àaánh úã goác àònh cuäng kïu.
Lyá Nhêåt Tön rêët lêëy laâm vûâa loâng, àûa naâng vïì cung,
phong laâ YÃ Lan phu nhên (YÃ Lan: tûåa cêy lan). Àûúåc ñt
lêu, YÃ Lan phu nhên coá thai, sinh ra möåt trai khöi ngö
tuêën tuá: àoá laâ thaái tûã Caân Àûác, sau naây seä trúã thaânh vua
Lyá Nhên Töng (1072 - 1127), möåt trong nhûäng võ vua lúán
cuãa nhaâ Lyá.
CHÛÚNG DÛÚNG - HAÂM TÛÃ
Trêìn Quang Khaãi laâ con thûá vua Trêìn Thaái Töng, ngûúâi
laâng Tûác Mùåc, huyïån Myä Löåc, tónh Nam Àõnh, sinh nùm
1241, mêët nùm 1294. Öng laâ ngûúâi hoåc röång vaâ thöng hiïíu
nhiïìu thûá tiïëng, taâi kiïm vùn voä, coá cöng lúán trong viïåc
phaá quên Nguyïn úã àúâi Trêìn.
Khoaãng cuöëi nùm Giaáp thên (1284), trûúác sûác têën cöng
öì aåt cuãa quên xêm lûúåc nhaâ Nguyïn dûúái quyïìn töíng chó
huy cuãa Thoaát Hoan, quên ta thua liïn tiïëp trêån naây àïën
trêån khaác, cuöëi cuâng phaãi boã kinh àö Thùng Long cho giùåc
chiïëm àoáng. Tiïët chïë thöëng lônh toaân quên laâ Hûng Àaåo
Vûúng Trêìn Quöëc Tuêën àûa vua chaåy vïì Thanh Hoáa, vaâ
sù’p xïëp viïåc khaáng chiïën chöëng ngoaåi xêm.
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 15
Muâa xuên nùm sau, ÊËt dêåu (1285), àaåo quên Nguyïn do
Toa Àö thöëng lônh ài àûúâng Chiïm Thaânh tiïën ra àõnh
àaánh chiïëm àêët Nghïå An, nhûng àûúåc thûúång tûúáng Trêìn
Quang Khaãi chöëng giûä rêët vûäng, Toa Àö khöng àaánh nöíi,
laåi thïm lûúng thûåc ngaây möåt caån dêìn, Toa Àö beân baân
vúái Ö Maä Nhi dêîn quên xuöëng thuyïìn vûúåt bïí ra Bù’c àïí
húåp binh vúái Thoaát Hoan. Àûúåc tin êëy, Trêìn Quang Khaãi
phi baáo ra Thanh Hoáa cho Trêìn Hûng Àaåo biïët. Hûng Àaåo
liïìn sai Chiïu vùn vûúng Trêìn Nhêåt Duêåt àem quên ra
àoán àûúâng àaánh Toa Àö úã vuâng Haãi Dûúng vaâ cho Trêìn
Quang Khaãi mang möåt àaåo quên thûá hai keáo thùèng ra
Thùng Long, chúâ luác naâo Trêìn Nhêåt Duêåt diïåt xong quên
Toa Àö thò cuâng húåp binh àaánh uáp Thùng Long.
Quaã nhiïn thaáng tû nùm êëy (ÊËt dêåu) quên Trêìn Nhêåt
Duêåt gùåp àoaân chiïën thuyïìn cuãa Toa Àö úã bïën Haâm Tûã
(thuöåc huyïån Àöng An, tónh Hûng Yïn). Quên ta àaánh rêët
hùng, Toa Àö tûã trêån, Ö Maä Nhi tröën lïn möåt chiïëc thuyïìn
con chaåy thoaát.
Trêìn Quang Khaãi àûúåc tin àaåi thù’ng, liïìn chia quên
möåt mùåt àaánh chiïën thuyïìn cuãa Thoaát Hoan úã bïën Chûúng
Dûúng, mùåt khaác böí vêy Thùng Long vaâ giaãi phoáng àûúåc
kinh àö. Quên Thoaát Hoan chaåy tröëi chïët sang àûúåc söng
Höìng vaâ cöë giûä àêët Kinh Bù’c (Bù’c Ninh).
Trêìn Quang Khaãi keáo quên vaâo thaânh múã tiïåc khao
quên. Giûäa luác cêët cheán vui veã, caác tûúáng sô àïì nghõ
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 16
thûúång tûúáng ngêm möåt baâi thú. Trêìn Quang Khaãi tay
bûng cheán rûúåu, ûáng khêíu ngêm rùçng:
Àoaåt saáo Chûúng Dûúng àöå,
Cêìm höì Haâm Tûã quan.
Thaái bònh tu nöî lûåc,
Vaån cöí thûã giang san.
Dõch:
Chûúng Dûúng cûúáp giaáo giùåc,
Haâm Tûã bù’t quên thuâ.
Thaái bònh nïn gù’ng sûác,
Non nûúác vêîn nghòn thu.
TRAÅNG NGUYÏN VÏÌ HOÅC LÏÎ
Nguyïîn Hiïìn quï úã laâng Haâ Dûúng, huyïån Thûúång
Nguyïn, tónh Nam Àõnh, àöî thuã khoa nùm Bñnh Ngoå
(1246) àúâi Trêìn Thaái Töng, àïën nùm sau thi àònh àöî traång
nguyïn.
Hiïìn vöën thöng minh, luác saáu, baãy tuöíi theo hoåc möåt
nhaâ sû úã chuâa laâng, möîi ngaây sû cho hoåc hai mûúi trang
saách, Hiïìn chó àoåc qua laâ thuöåc. Nùm mûúâi möåt tuöíi Hiïìn
àaä nöíi tiïëng laâ thêìn àöìng. Luác àöî traång múái mûúâi hai tuöíi.
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 17
Khi vaâo ra mù’t vua, vua thêëy beá loù’t choù’t maâ ùn noái laåi
haâm höì, chûa coá pheáp tù’c gò caã, beân bù’t vïì hoåc lïî ba nùm
röìi seä böí duång laâm quan.
Traång vïì àûúåc ñt lêu thò coá sûá nhaâ Nguyïn sang, sûá àûa
ra möåt baâi thú nguä ngön àïí thûã nhên taâi nûúác Nam:
Lûúäng nhêåt bònh àêìu nhêåt,
Tûá sún àiïn àaão sún.
Lûúäng vûúng tranh nhêët quöëc,
Tûá khêíu tung hoaânh gian.
Nghôa laâ:
Hai mùåt trúâi, mùåt trúâi bùçng àêìu,
Böën traái nuái, traái nuái àiïn àaão.
Hai öng vua tranh nhau möåt nûúác,
Böën caái miïång úã trong khoaãng doåc ngang.
Thêåt laâ kyâ quùåc, caã triïìu àònh àïìu chõu, khöng ai hiïíu
ra sao caã. Coá ngûúâi têu vua thûã cho múâi traång Hiïìn àïën
hoãi xem. Vua àaânh phaãi y lúâi.
Khi sûá nhaâ vua túái laâng traång, gùåp möåt thùçng beá àang
àuâa nghõch úã àêìu laâng liïìn hoãi thùm vaâo nhaâ Hiïìn, nhûng
thùçng beá cûá laâm thinh chùèng noái chùèng rùçng. Sûá bûåc mònh
laåi nhên thêëy thùçng beá coá veã ngöå nghônh, beân àoåc möåt cêu
rùçng:
- Tûå laâ chûä, cêët giùçng àêìu, tûã laâ con, con ai con êëy?
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 18
Thùçng beá thêëy sûá trïu choåc bêëy giúâ múái chõu múã miïång;
nhûng khöng phaãi àïí troã nhaâ Hiïìn maâ àïí àöëi laåi nhû sau:
- Vu laâ chûng, boã ngang lûng, àinh laâ àûáa, àûáa naâo àûáa
naây?
Àöëi xong chaåy biïën. Nghe cêu àöëi xûúåc maâ taâi tònh, sûá
àoaán chù’c àoá laâ traång Hiïìn, liïìn theo huát vaâo nhaâ. Túái
sên, thêëy traång àang àûáng trong bïëp, sûá laåi àoåc trïu möåt
cêu nûäa:
- Ngö vùn quên tûã viïën baâo truâ, haâ tu mõ taáo?
(Ta nghe ngûúâi quên tûã thûúâng laánh xa núi bïëp nuác, sao
laåi ài nõnh öng bïëp?)
Nhûng traång àêu chõu leáp, biïån baåch ngay:
- Ngaä baãn hûäu quan cû àónh naåi, khaã taåm àiïìu canh!
(Ta vöën laâ chûác quan vaâo haâng tïí tûúáng, nhûng haäy taåm
nïm canh!) (1)
Sûá triïìu àònh khêm phuåc vö cuâng, liïìn múâi ngay traång
vïì kinh àïí hoãi baâi thú kia.
Song múâi maäi maâ traång cuäng chùèng ài, noái rùçng:
- “Trûúác vua baão ta khöng biïët lïî pheáp, nay chñnh nhaâ
vua cuäng khöng biïët lïî pheáp!” Thò ra trong luác vöåi vaâng sûá
(1) Àiïìu canh: nïm canh, coá nghôa boáng laâ laâm tïí tûúáng, do cêu cuãa
vua Cao Tön nhaâ Thûúng noái vúái Phoá Duyïåt, luác cûã Duyïåt laâm tïí
tûúáng.
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 19
àaä quïn caã nghi thûác. Sau phaãi mang xe ngûåa, nghi
trûúång àïën àoán thêåt long troång, traång múái chõu ài cho.
Túái triïìu, vua àem baâi thú nguä ngön cuãa sûá nhaâ Nguyïn
ra hoãi. Traång Hiïìn liïëc mù’t qua röìi giaãng rùçng àoá laâ chûä
àiïìn. Thò ra baâi thú êëy phaãi hiïíu laâ:
Hai nhêåt bùçng àêìu àïí soáng haâng,
Böën sún xaáo löån doåc cuâng ngang.
Hai vûúng nghiïng ngûãa lo tranh nûúác,
Böën khêíu liïìn nhau gheáp vûäng vaâng.
Luác bêëy giúâ vua quan múái vúä nheä, caã triïìu àònh ai cuäng
phuåc traång, vaâ khi àûa cêu traã lúâi laåi cho sûá nhaâ Nguyïn,
sûá cuäng hoaãng höìn khöng coân daám lïn mùåt nûäa.
TO ÀÊÌU MAÂ DAÅI
Höìi múái lïn baãy tuöíi, traång Hiïìn thûúâng hay chúi nùån
àêët vúái boån treã con.
Möåt lêìn traång nùån con voi àêët, röìi lêëy böën con cua àïí
vaâo böën chên, lêëy àóa laâm voâi, lêëy bûúám laâm tai thaânh ra
voi àêët maâ cuäng cûã àöång àûúåc, khiïën boån treã vui thñch reo
hoâ êìm ô. Chúåt möåt öng quan ài qua àûáng laåi xem vaâ hoãi
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 20
chuyïån Hiïìn. Thêëy Hiïìn kheáo leáo laåi laáu lónh, öng quan
liïìn àoåc búän möåt cêu:
Àöìng tûã nguä luåc nhên, vö nhû nhô xaão!
Nghôa laâ:
Boån treã nùm saáu àûáa, khöng àûáa naâo kheáo
bùçng maây.
Traång thêëy vêåy, hoãi öng quan rùçng: “Trûúác hïët xin öng
cho biïët öng laâm chûác quan gò?”. Quan noái: “Ta laâ quan
thaái thuá ùn lûúng hai ngaân höåc”. Thêëy quan coá yá khoe
khoang, Hiïìn liïìn àoåc rùçng:
Thaái thuá nhõ thiïn thaåch, maåc nhûúåc cöng...
Nghôa laâ:
Quan thaái thuá ùn lûúng hai ngaân höåc,
chùèng ai... bùçng öng.
Quan cûúâi baão: “Àöëi coân thiïëu möåt chûä!” Hiïìn naâi cho
tiïìn röìi seä àöëi nöët. Quan cho tiïìn xong, Hiïìn liïìn böí sung
rùçng:
Thaái thuá nhõ thiïn thaåch, maåc nhûúåc
cöng liïm
Nghôa laâ:
Quan thaái thuá ùn lûúng hai ngaân höåc,
chùèng ai liïm bùçng öng.
Quan chõu laâ gioãi, nhûng vui miïång hoãi thïm:
- Thïë nïëu ta khöng cho tiïìn, thò chuá àöëi chûä gò?
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 21
Hiïìn traã lúâi:
- Khoá gò? Nïëu öng khöng cho tiïìn thò töi chó viïåc àiïìn
chûä “tham” vaâo thöi.
Quan biïët thùçng beá laáu caá, àaânh phaãi boã ài khöng daám
trïu choåc gò nûäa, keão laåi mang tiïëng “to àêìu maâ daåi”!
NÖÎI OAN CUÃA NHAÂ SÛ
Huyïìn Quang tön giaã tïn thûåc laâ Lyá Àaåo Taái, quï úã
laâng Vaån Taãi, huyïån Gia Àõnh (Gia Bònh), tónh Bù’c Ninh
sinh nùm 1254, mêët nùm 1334. Nùm 19 tuöíi, àöî khoa tam
(1)
giaáo àúâi vua Trêìn Thaánh Töng . Nùm 1317 sû Phaáp Loa
luác sù’p lêm chung àem yá baát cuãa Àiïìu ngûå giaác hoaâng
(tûác Trêìn Nhên Töng) àaä truyïìn cho mònh maâ truyïìn laåi
cho Lyá Àaåo Taái. Tûâ àoá Lyá àûúåc goåi laâ Huyïìn Quang tön
giaã, vïì tu úã nuái Yïn Tûã vaâ trúã thaânh võ töí thûá ba cuãa phaái
Truác Lêm (töí thûá nhêët laâ Trêìn Nhên Töng, töí thûá hai laâ
Phaáp Loa). Lyá laâ ngûúâi hay chûä coá tiïëng; vua Anh Töng àaä
(1) Tûúng truyïìn sû nhaâ ngheâo, luác chûa thaânh àaåt hoãi con gaái laâng
chaã ai theâm gaã. Àïën khi sû àöî traång, caác nhaâ quyïìn quyá múái
tranh nhau gaã con gaái cho. Àúâi sau coá cêu haát: Khoá khùn thò
chùèng ai nhòn; Àïën khi àöî traång chñn nghòn nhên duyïn.
http://ebooks.vdcmedia.com
HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 22
tûâng khen: “Phaâm nhûäng vùn tûâ àaä qua tay Tön giaã thò
möåt chûä cuäng khöng thïí búát, möåt chûä cuäng khöng thïí
thïm”.
Möåt lêìn, muöën thûã àûác àöå cuãa nhaâ sû, vua sai choån möåt
cung nûä tïn laâ Nguyïîn Thõ Àiïím Bñch, nhan sù’c tuyïåt vúâi,
laåi coá taâi thú phuá, cho àïën thùm sû vaâ nhúâ sû xem laåi möåt
têåp thú vùn. Vua dùån hïî laâm cho sû àöång tònh àûúåc, thò
phaãi naâi xin lêëy möåt laång vaâng àïí vïì laâm tin, vò trûúác àoá
vua coá tùång sû ba laång vaâng.
Àiïím Bñch laâ möåt ngûúâi con gaái àeåp ngûúâi xêëu nïët, gian
ngoan thêm àöåc. Thõ àïën nuái Yïn Tûã, gùåp möåt àïm Huyïìn
Quang maãi ngêm thú túái khuya chûa nguã, liïìn loåt vaâo
phoâng, giúã troâ trïu gheåo. Nhûng Huyïìn Quang cûå tuyïåt,
theát mù’ng àuöíi ra. Saáng höm sau, Àiïím Bñch laåi lêåp mûu
khaác: Thõ vaâo laåy luåc khoác loác vúái nhaâ sû, noái höm qua súã
dô liïìu lônh nhû vêåy, vò thõ àang lêm vaâo möåt tònh traång
rêët nguy cêëp: böë thõ mù’c oan sù’p bõ xûã tûã, nïëu khöng coá
ba laång vaâng àuát loát cho quan àïí giaãm aán xuöëng, thò seä bõ
haânh hònh; nïn thõ phaãi tñnh kïë vuång daåi laâ hiïën thên cho
Tön giaã àïí coá dõp kïí roä sûå tònh sau. Huyïìn Quang nghe
xong, thûúng tònh, liïìn múã traáp lêëy caã ba laång vaâng vua
àaä cho mònh maâ seä khöng bao giúâ duâng àïën, àûa cho Àiïím
Bñch.
Àûúåc vaâng röìi, Àiïím Bñch hñ hûãng trúã vïì kinh àö, têu
rùçng: “Tön giaã khöng phaãi laâ ngûúâi töët. Tiïëng àaåo àûác xûa
http://ebooks.vdcmedia.com
