Du lịch đối với dân tộc thiểu số ở huyện Sapa, tỉnh Lào Cai
Du lịch là một trong những ngành " hết sức phụ thuộc vào môi trường thiên nhiên cũng như vào các đặc trưng văn hóa và xã hội của cư dân bản địa".
du lÞch ®èi víi d©n téc thiÓu sè
ë huyÖn Sapa, TØnh Lµo cai:
TiÕn sÜ: Ph¹m ThÞ Méng Hoa
TiÕn sÜ: L©m ThÞ Mai Lan
Trung t©m nghiªn cøu ®Þa lý nh©n v¨n
Trung t©m khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n quèc gia
céng t¸c víi
Annalisa Koeman
IUCN ViÖt Nam
Hµ Néi, Th¸ng 2 n¨m 1999
Môc lôc
Lêi më ®Çu 1
Giíi thiÖu chung 2
I Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu 5
II Kh¸i qu¸t vÒ kinh tÕ cña huyÖn 6
II I TiÒm n¨ng du lÞch Sa Pa 7
IV Ph¹m vi kh«ng gian ¶nh h ëng cña du lÞch trªn ®Þa bµn 10
huyÖn Sapa
V Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc hay lîi Ých cña du lÞch 13
A/ Khu vùc thÞ trÊn vµ nh÷ng ng êi Kinh kinh doanh 13
B/ Vïng n«ng th«n vµ c¸c d©n téc thiÓu sè 14
1) T¹o c¬ héi viÖc lµm vµ t¨ng thu nhËp 14
a. B¸n c¸c s¶n phÈm cã s¾c th¸i v¨n ho¸ d©n téc 14
b. DÞch vô leo nói (phanxipan) 20
c. Më qu¸n b¸n hµng 21
d. Vµo th¨m hé gia ®×nh 21
e. §a kh¸ch ®i th¨m quan 22
f. Cho kh¸ch du lÞch chôp ¶nh 22
g. BiÓu diÔn v¨n nghÖ d©n téc 22
h. Giíi thiÖu, chµo mêi kh¸ch 23
i. Cung cÊp l ¬ng thùc, thùc phÈm 23
k. Cung cÊp nh©n c«ng lao ®éng 24
2) Sù hoµ nhËp vµo kinh tÕ thÞ tr êng 24
3) Më réng sù giao l u, hiÓu biÕt vµ thÕ giíi quan 26
4) T¨ng cêng ®Çu t 29
VI Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña du lÞch 31
1) VÊn ®Ò nh÷ng ng êi b¸n rong 31
2) TrÎ em lang thang ngoµi thÞ trÊn 33
a. Gi¸odôc 34
b. Quan hÖ gia ®×nh 34
c. Sù cÊu kÕt céng ®ång 35
d. TÖ n¹n x· héi 35
3) Nguy c¬ "th ¬ng m¹i ho¸" 36
4) Sù biÕn mÊt hay biÕn ®æi c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ 36
VII T¸c ®éng cña du lÞch ®èi víi m«i tr êng tù nhiªn 39
VII I Th¸i ®é ®èi víi du lÞch vµ vai trß cña d©n téc thiÓu sè ®èi 42
víi du lÞch Sa Pa do c¸c t¸c nh©n kh¸c nhau g©y lªn
1. C¸c t¸c nh©n du lÞch 42
a. Kh¸ch du lÞch níc ngoµi. 42
b. Kh¸ch du lÞch trong níc. 42
c. Nh÷ng ngêi Kinh kinh doanh 42
2. C¸c quan ®iÓm hay nh×n nhËn vÒ du lÞch Sa Pa vµ vÒ 42
vai trß cña d©n téc thiÓu sè cña kh¸ch du lÞch vµ ng êi kinh
doanh
a. C¸c yÕu tèthu hót kh¸chdu lÞch 42
b. Nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr êng, x· héi cña Sa Pa nh hËu qu¶ cña du 43
lÞch
c. Vai trß cña ngêi d©n téc trong thu hót kh¸ch du lÞch 44
d. Møc®é tham gia vµo du lÞch cña ngêi d©n técthiÕu sè 45
e. Sù bÒn v÷ngcña vai trß cña d©n téc thiÕu sè trong thu hót kh¸ch 46
du lÞch
f. Nh÷ng yÕu tè c¶n trë sù tham gia cña d©n téc thiÓu sè vµo du 47
lÞch
g. Nh÷ng t¸c®éng tiªu cùc cña du lÞch vÒ v¨n ho¸, x· héi, m«i tr êng 47
h. øng xö kh¸c nhau ®èi víi ngêi d©n téc vµ m«i tr êng cña kh¸ch du 48
lÞch néi ®Þa vµ níc ngoµi
i. C¶m nghÜ vÒ d©n téc thiÓu sè 48
3. Nh×n nhËn cña nh÷ng ng êi b¸n rong vµ trÎ lang thang 49
IX C¸c biÖn ph¸p t¨ng cêng lîi Ých cho d©n téc thiÓu sè, h¹n 51
chÕ t¸c ®éng tiªu cùc
1) Tæ chøc lµm vµ b¸n hµng thæ cÈm 51
2) Tæ chøc b¸n hµng ë chî cho ng êi d©n téc thiÓu sè 52
3) §µo t¹o ng êi d©n téc thiÓu sè thµnh c¸c h íng dÉn viªn du 53
lÞch, h íng dÉn viªn leo nói
4) X©y dùng mét sè nhµ nghØ mang s¾c th¸i d©n téc t¹i mét 53
sè lµng b¶n quanh thÞ trÊn Sa Pa
5) Kh«i phôc vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ truyÒn thèng cña ®ång 54
bµo c¸c d©n téc thiÓu sè
6) T¨ng cêng s¶n xuÊt l ¬ng thùc thùc phÈm phôc vô du lÞch 56
7) Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trÎ em lang thang 56
8) H¹n chÕ t¸c ®éng tiªu cùc cña sù th ¬ng m¹i ho¸ trong c¸c 57
quan hÖ x· héi vµ ho¹t ®éng v¨n ho¸ cña ®ång bµo c¸c d©n
téc thiÓu sè
X Mét sè kiÕn nghÞ cho viÖc ph¸t triÓn du lÞch bÒn v÷ng ë 58
Sa Pa
1. Qui ho¹ch ph¸t triÓn 58
2. CÊp giÊy phÐp ®i th¨m lµng b¶n d©n téc vµ ngñ l¹i ®ªm 58
3. Tæ chøc qu¶n lý du lÞch 58
4. Tæ chøc thªm c¸c khu tham quan, gi¶i trÝ 59
5.Tuyªn truyÒn gi¸o dôc vÒ du lÞch 60
6. Mét vµi kÕt luËn 60
B¶ng
1: Lý do chÝnh ®Õn Sa Pa 8
2: C«ng nhËn cã sù kh¸c biÖt vÒ lý do ®Õn Sa Pa gi÷a ngêi 8
ViÖt Nam vµ kh¸ch níc ngoµi
3: Nh÷ng s¶n phÈm th êng b¸n 16
4: Lo¹i mÆt hµng b¸n ch¹y nhÊt cña nh÷ng ngêi b¸n rong 17
5: Thu nhËp trung b×nh mét tuÇn cña nh÷ng ngêi b¸n rong 19
6: Nh÷ng kiÓu lo¹i giao tiÕp víi d©n téc thiÓu sè 27
7: Lý do thÝch kh¸ch du lÞch vµ du lÞch cña hé gia ®×nh 28
8: C¸c s¶n phÈm mµ c¸c hé ®îc pháng vÊn th êng b¸n 40
9: H íng thay ®æi cña c¸c yÕu tè thu hót kh¸ch du lÞch cña Sa 43
Pa
10: Nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr êng, x· héi cña Sa Pa do hËu qu¶ cña 44
du lÞch
11: Vai trß cña ngêi d©n téc trong thu hót kh¸ch du lÞch 45
12: §¸nh gi¸ vÒ vai trß thu hót kh¸ch du lÞch cña ngêi thiÓu sè 46
13: Nh÷ng c¶n trë ngêi d©n téc thiÓu sè tham gia vµo du lÞch 47
Lêi më ®Çu
B¶n b¸o c¸o nµy do PTS. Ph¹m ThÞ Méng Hoa vµ PTS. L©m ThÞ Mai Lan -
Trung t©m nghiªn cøu §Þa lý Nh©n v¨n thuéc Trung t©m Khoa häc X· héi vµ
Nh©n v¨n Quèc gia thùc hÞªn víi sù céng t¸c cña Annalisa Koeman vµ
NguyÔn V¨n L©m thuéc HiÖp héi B¶o tång Thiªn nhiªn Quèc tÕ, dùa trªn c¸c
kÕt qu¶ nghiªn cøu b»ng ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n vµ ®¸nh gi¸
n«ng th«n víi sù tham gia cña ngêi d©n do c¸c t¸c gi¶ tiÕn hµnh t¹i Sa Pa vµ
c¸c nghiªn cøu, ®iÒu tra thùc ®Þa cña Mai Kim Oanh (phô tr¸ch) vµ Ph¹m
ThÞ Quúnh Ph¬ng (trî gióp) víi sù tham gia cña c¸n bé Héi phô n÷ huyÖn vµ
ngêi tham gia híng dÉn kh¸ch du lÞch t¹i Sa Pa. Nghiªn cøu nµy n»m trong
Dù ¸n du lÞch bÒn v÷ng cña HiÖp héi B¶o tån Thiªn nhiªn Quèc tÕ t¹i ViÖt
Nam víi môc tiªu tiÕn hµnh nghiªn cøu s©u t¹i Sa Pa - Lµo Cai vÒ møc ®é
tham gia, ¶nh hëng vµ th¸i ®é ®èi víi du lÞch cña c¸c céng ®ång d©n téc
thiÓu sè vµ nh÷ng ngêi kinh doanh du lÞch ë thÞ trÊn còng nh th¸i ®é cña
kh¸ch du lÞch ®èi víi d©n téc thiÓu sè vµ nhËn thøc cña hä vÒ c¸c t¸c ®éng
cña du lÞch.
Nghiªn cøu ®îc tiÕn hµnh t¹i 4 "khu vùc": 4 x· ®îc lùa chän trong huyÖn Sa
Pa; nh÷ng ngêi d©n téc thiÓu sè b¸n hµng rong vµ trÎ em lang thang ë thÞ
trÊn Sa Pa; nh÷ng ngêi kinh doanh du lÞch ë thÞ trÊn vµ cuèi cïng lµ kh¸ch
du lÞch trong níc vµ níc ngoµi.
C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ ®îc sö dông nh mét phÇn quan träng cña Héi th¶o
vÒ kÕ ho¹ch ho¸ du lÞch céng ®ång theo s¸ng kiÕn cña HiÖp héi B¶o tån
Thiªn nhiªn Quèc tÕ - Tæ chøc Phi chÝnh phñ Quèc tÕ nh»m th¶o luËn vÒ
ph¸t triÓn du lÞch bÒn v÷ng vµ vÒ kÕ ho¹ch hµnh ®éng ph¸t triÓn du lÞch
bÒn v÷ng ë Sa Pa (nh ®· ®îc nãi râ trong §iÒu kho¶n tham chiÕu cña nghiªn
cøu nµy).
C¸c ý kiÕn ®îc nªu trong b¸o c¸o nµy chØ lµ cña c¸c t¸c gi¶, kh«ng nhÊt thiÕt
ph¶n ¸nh quan ®iÓm cña HiÖp héi B¶o tån Thiªn nhiªn Quèc tÕ t¹i ViÖt
Nam hay cña Dù ¸n Du lÞch BÒn v÷ng.
Giíi thiÖu chung
Du lÞch lµ mét trong nh÷ng ngµnh "hÕt søc phô thuéc vµo m«i tr êng thiªn
nhiªn còng nh vµo c¸c ®Æc tr ng v¨n ho¸ vµ x· héi cña c d©n b¶n ®Þa". ViÖt
Nam ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi. Du lÞch
ViÖt Nam lµ mét ngµnh c«ng nghiÖp non trÎ, ®Çy tiÒm n¨ng vµ høa hÑn,
nhng nã còng cã thÓ tiÒm Èn nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc trªn nhiÒu ph¬ng
diÖn mµ cÇn ®îc chó ý kh¾c phôc kÞp thêi v× sù ph¸t triÓn cña nã nãi riªng
vµ cña Kinh tÕ vµ X· héi ViÖt Nam nãi chung. NÕu nh tiÒm n¨ng thiªn nhiªn
cña du lÞch còng nh t¸c ®éng cña du lÞch ®èi víi viÖc b¶o vÖ c¸c tµi nguyªn
tù nhiªn ®· ®îc quan t©m vµ biÕt ®Õn kh¸ nhiÒu, th× c¸c tiÒm n¨ng v¨n ho¸,
x· héi còng nh sù quan t©m vÒ nh÷ng t¸c ®éng cña du lÞch ®èi víi d©n c vµ
c¸c tµi nguyªn v¨n ho¸, ®Æc biÖt, ®èi víi viÖc b¶o tån c¸c di s¶n v¨n ho¸
truyÒn thèng, ®éc ®¸o cña c¸c d©n téc thiÓu sè vÉn cßn lµ nh÷ng ®iÒu v«
cïng míi mÎ ë ViÖt Nam.
Dù ¸n "X©y dùng n¨ng lùc phôc vô c¸c s¸ng kiÕn vÒ du lÞch bÒn v÷ng" tiÕn
hµnh trong 2 n¨m (1997-1999) do Tæ Chøc B¶o Tån Thiªn Nhiªn Quèc TÕ
(IUCN) thùc hiÖn ®· ®Æt mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng t©m lµ x¸c ®Þnh
vµ n©ng cao nhËn thøc ®èi víi c¸c t¸c ®éng vÒ kinh tÕ - x· héi, v¨n ho¸ vµ sinh
th¸i cña du lÞch, ®ãng gãp vµo viÖc ph¸t triÓn c¸c m« h×nh du lÞch bÒn v÷ng
dùa vµo céng ®ång ®Ó cã thÓ t¹o thu nhËp l©u bÒn cho mét sè c¸c céng ®ång
bÞ thiÖt thßi vµ nghÌo nhÊt cña ®Êt níc, ®ång thêi gióp duy tr× sù ®a d¹ng
c¶ vÒ sinh häc lÉn v¨n ho¸ cña ViÖt Nam. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n
thóc ®Èy sù h×nh thµnh dù ¸n chÝnh lµ sù lo ng¹i ngµy cµng gia t¨ng cña
nhiÒu tæ chøc phi chÝnh phñ (NGO) ®èi víi nh÷ng t¸c ®éng h÷u h×nh vµ
ngµy cµng lín cña du lÞch ®èi víi c¸c nhãm d©n téc thiÓu sè ë Sa Pa.
Trong mét sè c¸c nghiªn cøu gÇn ®©y nhÊt, c¸c nhµ nghiªn cøu ph¬ng T©y ®·
®Ò cËp kh¸ nhiÒu ®Õn nh÷ng t¸c ®éng nµy, trong ®ã ®Æc biÖt cã thÓ nh¾c
tíi nghiªn cøu "Sù t¨ng tr ëng vµ ¶nh hëng cña du lÞch ë Sa Pa" cña Michael
Dirgegorio vµ nh÷ng ngêi kh¸c, n¨m 1996, vµ "Nghiªn cøu ban ®Çu vÒ Du
lÞch trong vµ vïng xung quanh thÞ trÊn Sa Pa" cña Mark E.Grindley, thuéc
tæ chøc Frontier - ViÖt Nam,1997.
Trong nghiªn cøu cña m×nh vµ ®ång sù, Michael Digregorio cho r»ng du lÞch
cã thÓ lµm tæn h¹i ®Õn d©n téc thiÓu sè nhiÒu h¬n so víi nh÷ng lîi Ých mµ
nã mang l¹i; hä th êng ®øng ë m¾t xÝch cuèi trong d©y chuyÒn chuyÓn t¶i
c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn cña Sa Pa phôc vô du lÞch, cã nghÜa lµ d©n téc
thiÓu sè lµ ngêi trùc tiÕp thu lîm vµ cung cÊp c¸c s¶n phÈm rõng phôc vô du
lÞch th«ng qua c¸c kh©u trung gian nh nhµ hµng, kh¸ch s¹n, cöa hµng... cña
ngêi Kinh ë Sa Pa, bëi vËy sÏ chÞu t¸c ®éng ®Çu tiªn khi m«i tr êng vµ tµi
nguyªn rõng bÞ c¹n kiÖt, trong khi ®ã viÖc tham gia trùc tiÕp vµo c¸c ho¹t
®éng du lÞch nh biÓu diÔn v¨n ho¸ truyÒn thèng, cho kh¸ch th¨m quan lµng,
th¨m nhµ hay tró ngô qua ®ªm l¹i kh«ng mang l¹i lîi Ých ®¸ng kÓ cho hä. Tõ
®ã «ng cho r»ng khi du lÞch ngµy cµng chiÕm vÞ trÝ lín h¬n trong kinh tÕ
Sa Pa th× vÊn ®Ò c«ng b»ng x· héi (thÓ hiÖn trong ph©n c«ng lao ®éng còng
nh ph©n chia lîi Ých gi÷a d©n téc thiÓu sè vµ ngêi Kinh ®a sè) cµng trë nªn
nghiªm träng h¬n vµ «ng ®· ®Ò xuÊt cÇn ph¶i cã c¬ chÕ ®Ó ®iÒu tiÕt trë l¹i
c¸c nguån lîi thu tõ du lÞch cho viÖc c¶i thiÖn kinh tÕ - x· héi vµ m«i tr êng,
ngêi d©n téc thiÓu sè ph¶i ®îc quyÒn kiÓm so¸t viÖc tham gia vµo du lÞch
cña hä, kiÓm so¸t viÖc kh¸ch du lÞch vµo th¨m lµng, th¨m cuéc sèng vµ c¸c
nghi lÔ cña hä. Michael Digregorio cho r»ng cïng víi sù ph¸t triÓn cña du lÞch
v¨n ho¸ th× viÖc th ¬ng m¹i ho¸ mét sè yÕu tè v¨n ho¸ cña d©n téc thiÓu sè lµ
®iÒu kh«ng tr¸nh khái vµ ®iÒu nµy sÏ lµm gi¶m tÝnh hÊp dÉn ®èi víi du
kh¸ch, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng kh¸ch níc ngoµi trÎ tuæi, thÝch phiªu lu vµ a
t×m nh÷ng ®iÒu míi l¹, hiÖn ®ang lµ lo¹i kh¸ch níc ngoµi chñ yÕu cña Sa Pa.
Thay vµo ®ã sÏ lµ nh÷ng kh¸ch níc ngoµi Ýt phiªu lu h¬n tuy giµu cã h¬n vµ
lo¹i kh¸ch trong níc Ýt quan t©m ®Õn ®êi sèng thùc cña d©n téc thiÓu sè
h¬n. ¤ng còng dù b¸o xu thÕ ph¸t triÓn cña Sa Pa sÏ tõ mét ®iÓm du lÞch ®îc
hÊp dÉn bëi nh÷ng ®iÒu ®éc ®¸o, ®Æc biÖt trë thµnh mét khu du lÞch
nghØ ng¬i gi¶i trÝ.
Mark E.Grindley còng b¸o ®éng vÒ sù khã phôc håi cña c¸c t¸c ®éng tiªu cùc
cña du lÞch, tuy tr íc m¾t cã thÓ cha nh×n thÊy ngay. ¤ng cho r»ng du lÞch
cha mang l¹i lîi Ých cho d©n téc thiÓu sè - nh÷ng ngêi g©y ¸p lùc chñ yÕu lªn
tµi nguyªn rõng, còng nh cha trùc tiÕp ®ãng gãp trë l¹i cho viÖc b¶o tån vµ
ph¸t triÓn tµi nguyªn rõng - lµ yÕu tè hÊp dÉn kh¸ch du lÞch mang tÝnh l©u
bÒn h¬n. Mark Grindley ®· ®Ò xuÊt mét sè biÖn ph¸p tæ chøc du lÞch ë Sa
Pa nh»m mang l¹i lîi Ých nhiÒu h¬n cho d©n téc thiÓu sè gãp phÇn gi¶m ¸p
lùc lªn tµi nguyªn rõng, tæ chøc c¸c tour tèt h¬n tõ Sa Pa sao cho du kh¸ch cã
thÓ ë l¹i l©u h¬n, ®Æc biÖt chó ý tíi viÖc th¨m th¾ng c¶nh, khu b¶o tån
thiªn nhiªn, leo nói...
Nghiªn cøu cña Dr. Trish Nicholson th¸ng 11/1997 còng cho r»ng du lÞch hiÖn
nay ë Sa Pa mang l¹i rÊt Ýt lîi Ých cho d©n téc thiÓu sè. «ng ®Æc biÖt nhÊn
m¹nh r»ng sù kh«ng t ¬ng xøng gi÷a c«ng lao ®éng bá ra ®Ó lµm c¸c hµng thæ
cÈm víi gi¸ trÞ mµ chóng ®îc b¸n trªn thÞ tr êng nh c¸c ®å lu niÖm ®· gãp
phÇn lµm t¨ng thªm g¸nh nÆng c«ng viÖc vèn ®· nÆng nÒ cña nh÷ng ngêi
phô n÷ d©n téc ë ®©y.
Nghiªn cøu cña Dr. Jean Michaud võa thùc hiÖn th¸ng 5 n¨m 1998 ®· ®a ra
bøc tranh s¸ng sña h¬n vÒ sù tham gia vµo du lÞch cña c¸c d©n téc thiÓu sè ë
Sa Pa, tuy «ng còng cho r»ng d©n téc thiÓu sè khã cã thÓ c¹nh tranh vµ kiÓm
so¸t ®îc c¸c ho¹t ®éng mang l¹i thu nhËp tõ du lÞch, hä chØ cã thÓ lµ nh÷ng
ngêi bu«n b¸n rÊt nhá vµ lµ c¸c chñ nhµ kh¸ch rÊt rÎ tiÒn. Tuy nhiªn, theo
Jean Michaud th× c¸c t¸c ®éng g©y x¸o trén hÖ thèng t¸i s¶n xuÊt kinh tÕ vµ
v¨n ho¸ cña d©n téc thiÓu sè lµ kh«ng ®¸ng kÓ, thËm chÝ «ng cßn cho r»ng sù
lo ng¹i vÒ viÖc c¸c trÎ em g¸i lang thang ë thÞ trÊn bá häc vµ cã nguy c¬ r¬i
vµo c¹m bÉy cña n¹n m¹i d©m lµ kh«ng cã tÝnh thuyÕt phôc...
Mét lo¹t c¸c ph¸t hiÖn còng nh c¸c ý kiÕn, quan ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau vÒ
nh÷ng t¸c ®éng cña du lÞch ®èi víi c¸c d©n téc thiÓu sè ë Sa Pa trong nh÷ng
nghiªn cøu kÓ trªn cho thÊy, cÇn thiÕt ph¶i lµm s¸ng tá h¬n n÷a møc ®é cña
c¸c t¸c ®éng, kÓ c¶ tÝch cùc vµ tiªu cùc, cña du lÞch ®èi víi c¸c d©n téc thiÓu
sè ë Sa Pa, vµ, ®iÒu quan träng h¬n lµ t×m hiÓu sù ®¸nh gi¸ vµ nh×n nhËn
cña chÝnh hä ®èi víi nh÷ng t¸c ®éng nµy. Chóng t«i hy väng c¸ch ®Æt vÊn
®Ò vµ môc tiªu nghiªn cøu cña IUCN trong dù ¸n nµy sÏ cã thÓ ®ãng gãp
phÇn nµo vµo cuéc Héi th¶o s¾p tíi nh»m tËp hîp lùc lîng vµ kinh nghiÖm
®Ó x©y dùng mét kÕ häach hµnh ®éng ph¸t triÓn du lÞch bÒn v÷ng ë Sa Pa,
cã nghÜa lµ mét kÕ ho¹ch ph¸t triÓn mµ ë ®ã c¸c ho¹t ®éng du lÞch hiÖn t¹i
kh«ng lµm ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng cña c¸c thÕ hÖ mai sau trong viÖc ®¸p
øng c¸c nh cÇu cña chóng, hay nãi c¸ch kh¸c, lµm sao ®Ó sù ph¸t triÓn du
lÞch kh«ng lµm tæn h¹i hay ph¸ huû c¸c tµi nguyªn cña chÝnh nã, kÓ c¶ tù
nhiªn vµ v¨n ho¸, nh©n v¨n, nh»m lµm cho du lÞch ph¸t triÓn ®îc dµi l©u,
kh«ng ngõng hÊp dÉn du kh¸ch, còng nh lµm cho cuéc sèng cña céng ®ång c¸c
d©n téc së t¹i ngµy cµng ph¸t triÓn vµ phån vinh h¬n.
Nh»m nh÷ng môc tiªu nµy, IUCN nãi riªng vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ nãi chung
mong muèn ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn cña mét du lÞch bÒn v÷ng dùa vµo
céng ®ång, nghÜa lµ dùa trªn nh÷ng suy nghÜ vµ mong muèn cña céng ®ång
vÒ du lÞch vµ ®èi víi sù tham gia cña hä vµo du lÞch ®Ó tõ ®ã tiÕn tíi viÖc
thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸ sù ph¸t triÓn cña du lÞch Sa Pa víi sù tham gia cña
chÝnh ngêi d©n n¬i ®©y, mµ tr íc hÕt lµ c¸c d©n téc thiÓu sè - nh÷ng ngêi
chiÕm tØ lÖ ®a sè trong tæng sè c d©n cña huyÖn.
I/ Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu
Ngoµi thÞ trÊn Sa Pa lµ n¬i tËp trung chñ yÕu c¸c ho¹t ®éng du lÞch, 4 x· ®·
®îc chän ®Ó nghiªn cøu trªn c¬ së kho¶ng c¸ch tíi thÞ trÊn Sa Pa, thµnh
phÇn d©n téc thiÓu sè vµ n»m trong hoÆc gÇn khu b¶o tån thiªn nhiªn
Hoµng Liªn S¬n. C¸c x· ®îc chän ban ®Çu lµ S¸n S¶ Hå, Lao Ch¶i, T¶ Van vµ
B¶n Hå víi kho¶ng c¸ch xa dÇn thÞ trÊn Sa Pa. Song mét vµi kÕt qu¶ nghiªn
cøu s¬ bé cho thÊy tuy B¶n Hå cã thªm d©n téc Tµy lµ d©n téc kh«ng cã ë 3
x· trªn, nhng ¶nh hëng cña du lÞch tíi x· nµy hÇu nh kh«ng ®¸ng kÓ vµ ®¹i
®a sè c d©n cña nã kh«ng cã ho¹t ®éng g× liªn quan tíi du lÞch. Bëi vËy, T¶
Ph×n ®· ®îc chän thay cho B¶n Hå. Cã thÓ nãi, 4 x· ®îc chän nµy lµ c¸c x· cã
nhiÒu ho¹t ®éng liªn quan tíi du lÞch nhÊt còng nh chÞu t¸c ®éng cña du
lÞch nhiÒu nhÊt (trong huyÖn Sa Pa, kh«ng kÓ thÞ trÊn) nªn hoµn toµn phï
hîp víi môc tiªu ®Æt ra
- Ph¬ng ph¸p ®îc dïng chñ yÕu lµ ph¬ng ph¸p "§¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n"
(RRA) nh»m ®Ó ph¸t hiÖn c¸c vÊn ®Ò cña du lÞch vµ t×m hiÓu nh÷ng suy
nghÜ, c¶m nhËn còng nh quan niÖm cña ngêi d©n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®ã
cïng víi c¸c gi¶i ph¸p ®Ò xuÊt cña hä. C¸c cuéc pháng vÊn, th¶o luËn chÝnh
thøc vµ kh«ng chÝnh thøc ®· ®îc tiÕn hµnh víi ®¹i diÖn c¸c cÊp chÝnh quyÒn
(tØnh, huyÖn, x·), c¸c ban ngµnh (Së Th¬ng m¹i - du lÞch Lµo Cai, C«ng ty du
lÞch Lµo Cai, phßng du lÞch thuéc Së Th¬ng m¹i-Du lÞch Lµo Cai, C«ng an
huyÖn Sa Pa, huyÖn Héi phô n÷ Sa Pa), c¸c tr ëng b¶n, tr ëng téc, giµ lµng
còng nh ®¹i diÖn c¸c ®oµn thÓ phô n÷, thanh niªn, héi n«ng d©n... cña c¸c x·
®îc nghiªn cøu. §Æc biÖt, c¸c cuéc th¶o luËn ®· ®îc tiÕn hµnh víi c¸c nhãm x·
héi kh¸c nhau nh nhãm c¸c tr ëng b¶n, tr ëng téc, giµ lµng; nhãm l·nh ®¹o ®Þa
ph¬ng, nhãm phô n÷, nhãm thanh niªn hay nhãm kh¸ch du lÞch trong níc vµ
níc ngoµi. C¸c cuéc th¶o luËn víi chÝnh quyÒn cÊp x· th êng cã mÆt tõ 2 - 4
ngêi (vÝ dô cuéc gÆp ë x· Lao Ch¶i ®· cã 4 ngêi tham dù: ¤ng Phã Chñ TÞch
UBND x·, c¸n bé §Þa chÝnh x·, ¤ng X· §éi Tr ëng vµ ¤ng Chñ TÞch Héi n«ng
d©n x·). Nhãm c¸c tr ëng téc, giµ lµng cã tõ 2 -5 ngêi (cã 2 ¤ng Tr ëng Téc vµ 3
Giµ Lµng cã mÆt trong cuéc gÆp t¹i x· T¶ Van). Nhãm phô n÷ còng dao ®éng
tõ 2 tíi 16 ngêi (t¹i x· T¶ Ph×n cã 16 vµ x· San S¶ Hå cã 12 phô n÷ ®· tham gia
th¶o luËn nhãm t¹i x·).
- Ph¬ng ph¸p pháng vÊn vµ ®iÒu tra b»ng b¶ng hái ®îc sö dông nh»m lîng
ho¸ c¸c kÕt qu¶ s¬ bé hay nh÷ng ph¸t hiÖn ®· x¸c ®Þnh. §· tiÕn hµnh pháng
vÊn vµ ®iÒu tra b»ng b¶ng hái 10% sè hé gia ®×nh ë 4 x· ®îc nghiªn cøu (do
ngßi ®Þa ph¬ng biÕt tiÕng d©n téc vµ th«ng th¹o ®Þa bµn ®iÒu tra) víi mÉu
®iÒu tra tæng sè gåm 110 hé gia ®×nh, trong ®ã cã 78 hé ngêi M«ng, 17 hé
ngêi Dao vµ 15 hé ngêi Gi¸y, t ¬ng øng tØ lÖ 10% thµnh phÇn tõng d©n téc
cña mçi x·. T¬ng tù, ®· ®iÒu tra vµ pháng vÊn 29 ®èi t îng tham gia kinh
doanh du lÞch ë Sa Pa, 27 ngêi b¸n hµng rong, 26 trÎ em lang thang, 28 kh¸ch
du lÞch níc ngoµi vµ 26 kh¸ch du lÞch trong níc. ViÖc chän mÉu hé vµ c¸c ®èi
t îng trªn ®Ó pháng vÊn ®îc kÕt hîp dùa vµo ph¬ng ph¸p chän mÉu ngÉu
nhiªn lÉn viÖc ®iÒu chØnh sao cho nã ®ñ thµnh phÇn ®¹i diÖn nhÊt.
II/ Kh¸i qu¸t vÒ kinh tÕ cña huyÖn
Sa Pa lµ huyÖn miÒn nói víi 9 d©n téc cïng sinh sèng, trong ®ã ®«ng nhÊt lµ
ngêi M«ng (53%), Dao (24%) vµ ngêi Kinh (13,7%), sau ®ã lµ ngêi Tµy (5,7%),
Gi¸y (1,5%) vµ ngêi Xa Phã (1,2%). Sa Pa cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn thÊp víi
c¬ cÊu ngµnh nghÒ kh¸ ®¬n gi¶n, chñ yÕu dùa vµo n«ng - l©m nghiÖp. §Êt
canh t¸c chØ chiÕm 4,4% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai cña huyÖn, trong ®ã 45%
lµ ®Êt trång lóa níc vµ 39% lµ ®Êt n¬ng mµ chñ yÕu lµ n¬ng ng«. Do khÝ
hËu vÒ mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, l¹nh, nªn l¬ng thùc chñ yÕu chØ trång ®îc 1
vô, do vËy l¬ng thùc b×nh qu©n chØ ®ñ cung cÊp tõ 6 ®Õn 10 th¸ng cho c¸c
hé n«ng d©n ë ®©y.
Nh÷ng th¸ng cßn l¹i, hä ph¶i dùa chñ yÕu vµo c¸c s¶n phÈm rõng nh gç,
nÊm, m¨ng, c¸c lo¹i c©y dîc liÖu, c©y c¶nh, mËt ong, cñi, thÞt thó rõng...
ChÝnh v× vËy, tµi nguyªn rõng ë Sa Pa bÞ gi¶m sót rÊt nhanh chãng. HiÖn
nay, do chÝnh s¸ch ®ãng cöa rõng cña Nhµ níc, do c¸c s¶n phÈm rõng ®· bÞ
c¹n kiÖt mét c¸ch ®¸ng kÓ céng thªm víi viÖc cÊm trång vµ bu«n b¸n thuèc
phiÖn, ®êi sèng cña ngêi n«ng d©n Sa Pa gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n.
Nhµ níc vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· cè g¾ng t×m nhiÒu biÖn ph¸p gióp
d©n xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, æn ®Þnh ®êi sèng vµ n©ng cao thu nhËp. NhiÒu dù
¸n ®Çu t cña c¸c ch¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c, ch¬ng tr×nh trång rõng vµ
ph¸t triÓn l©m nghiÖp, ch¬ng tr×nh khuyÕn n«ng cña Nhµ níc còng nh cña
mét sè tæ chøc phi chÝnh phñ hay c¸c tæ chøc quèc tÕ ®· vµ ®ang ®îc thùc
hiÖn ë nhiÒu ®Þa ph¬ng trong huyÖn.
Bªn c¹nh viÖc ph¸t triÓn trång trät mét sè lo¹i c©y hµng hãa nh khoai t©y, c¸c
lo¹i rau xanh, ®µo, mËn, hång... vµ ch¨n nu«i lîn, gµ, dª... viÖc trång th¶o qu¶
díi t¸n rõng (mÆc dï cã ¶nh hëng tíi ®a d¹ng sinh häc cña rõng v× lµm mÊt
hÕt c¸c líp thùc vËt n»m thÊp h¬n) ®ang lµ mét trong nh÷ng nguån thu
nhËp bæ sung hÕt søc quan träng cña nhiÒu gia ®×nh, ®Æc biÖt lµ cña ngêi
M«ng (vÝ dô x· San S¶ Hå cã tíi gÇn 90% sè hé, x· Lao Ch¶i - 30%, ë x· T¶
Van rÊt nhiÒu gia ®×nh M«ng cã trång th¶o qu¶).
Trong sè 110 hé ®îc ®iÒu tra cã tíi 86 hé (chiÕm 78,2%) tr¶ lêi lµ b¸n th¶o
qu¶ lµ mét trong nh÷ng nguån thu nhËp quan träng mçi khi gia ®×nh bÞ
thiÕu ¨n. Tuy nhiªn, theo thèng kª cña chÝnh quyÒn c¸c x· ®îc nghiªn cøu th×
trung b×nh hiÖn cã tíi 40 - 60% sè hé thuéc diÖn ®ãi nghÌo trong ®ã ngêi
M«ng chiÕm tû lÖ cao nhÊt. Bëi vËy, viÖc t¹o ®iÒu kiÖn vµ gióp ngêi d©n Sa
Pa cã thªm c¸c nguån thu nhËp míi lµ v« cïng quan träng vµ bøc xóc, nã kh«ng
chØ gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo mµ cßn gióp gi¶m ¸p lùc lªn tµi nguyªn
rõng, nh»m b¶o vÖ vµ kh«i phôc vèn rõng quý hiÕm cã gi¸ trÞ tÇm cì quèc tÕ
ë ®©y. Trong bèi c¶nh ®ã, viÖc ph¸t triÓn du lÞch ë Sa Pa trong nh÷ng n¨m
gÇn ®©y cã tÇm quan träng ®Æc biÖt.
II I/ TiÒm n¨ng du lÞch Sa Pa
Víi vÞ trÝ n»m trªn ®é cao 1500 - 1600 m, Sa Pa cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Æc
biÖt lµ khÝ hËu, thu hót du kh¸ch tíi nghØ ng¬i. Tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ
kû 20, ngêi Ph¸p ®· ph¸t hiÖn ra m¶nh ®Êt nhiÒu tiÒm n¨ng nµy vµ ®· x©y
dùng h¬n 200 biÖt thù ®Ó tíi nghØ trong nh÷ng ngµy hÌ nãng nùc ë ®ång
b»ng. Sau khi Ph¸p rót ®i, Sa Pa ®· lµ n¬i nghØ cña mét sè c¸n bé cao cÊp cña
§¶ng vµ Nhµ níc. N¨m 1979, chiÕn tranh biªn giíi ®· ph¸ huû hÇu hÕt c¸c
biÖt thù ë Sa Pa, chØ cßn 10 c«ng tr×nh gi÷ ®îc nguyªn vÑn. Tõ n¨m 1992 -
1993, khi xuÊt hiÖn c¸c nhµ nghØ cña mét sè Bé, Ban ngµnh cïng kh¸ch
nghØ, chñ yÕu lµ nh÷ng c¸n bé cña c¸c c¬ quan Nhµ níc vµ sù quay trë l¹i cña
mét sè ngêi Ph¸p (c¶ c¸c nhµ nghiªn cøu lÉn kh¸ch tham quan du lÞch) vµ sau
®ã lµ kh¸ch du lÞch tõ nhiÒu níc kh¸c, Sa Pa míi thùc sù trë thµnh ®iÓm thu
hót kh¸ch du lÞch. Sè lîng kh¸ch du lÞch ®Õn Sa Pa ngµy mét gia t¨ng nhanh
chãng. Theo sè liÖu cña Së Th¬ng M¹i - Du lÞch th× tõ n¨m 1995 tíi n¨m
1997, lîng kh¸ch du lÞch tíi Sa Pa ®· t¨ng gÇn gÊp ®«i (tõ 15.800 lªn 30.800),
trong ®ã kh¸ch níc ngoµi t¨ng gÊp h¬n hai lÇn (tõ 4.000 lªn 9.000).
C¸c s¶n phÈm du lÞch lµ nh÷ng thø mµ kh¸ch du lÞch lÊy lµm môc ®Ých hay
lý do cho c¸c chuyÕn du lÞch cña m×nh. KÕt qu¶ ®iÒu tra cña nghiªn cøu
nµy mét lÇn n÷a l¹i kh¼ng ®Þnh vÒ sù ®a d¹ng, phong phó cña c¸c tµi
nguyªn du lÞch cña Sa Pa cã thÓ tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu thÓ chÊt v¨n ho¸
tinh thÇn rÊt kh¸c nhau cña kh¸ch. Kh«ng nh÷ng vËy, Sa Pa cßn nh gîi më
cho kh¸ch kh¸m ph¸ thªm nhiÒu ®iÒu míi l¹ vÒ sù hÊp dÉn kú thó cña nã,
nhiÒu h¬n so víi nh÷ng g× mµ tr íc khi tíi, ngêi kh¸ch ®· ®Æt môc ®Ých cho
m×nh hay kú väng cho chuyÕn ®i.
KÕt qu¶ ®iÒu tra cña nghiªn cøu nµy cho thÊy cã mét sè nguyªn nh©n
chÝnh ¸p ®¶o, v× chóng mµ kh¸ch du lÞch ®· ®Õn Sa Pa. KhÝ hËu vïng nói
m¸t mÎ, v¨n ho¸ d©n téc thiÓu sè vµ phong c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp lµ nh÷ng
nguyªn nh©n quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh hµnh vi du lÞch cña phÇn lín
kh¸ch. Trong tæng sè 54 kh¸ch (gåm 26 ngêi ViÖt Nam vµ 28 ngêi níc ngoµi)
®îc pháng vÊn th× cã 37 ngêi (68.5%) chän lý do tËn hëng khÝ hËu m¸t mÎ,
35 ngêi (64,8%) chän yÕu tè tham quan v¨n ho¸ d©n téc thiÓu sè, 34 (62,9%)
®Õn v× phong c¶nh ®Ñp cña tù nhiªn.
Nh÷ng ngêi ®Õn Sa Pa víi tõ 4 ®Õn 6 lý do kh¸c nhau chiÕm ®a sè lîng kh¸ch
®îc hái (30/54 ngêi, b»ng 55,6%).
B¶ng 1: Lý do chÝnh ®Õn Sa Pa
Value Label Kh¸ch trong níc Kh¸ch níc ngoµi
Frequenc Percent Frequenc Percent
y y
1. §Ó hëng khÝ hËu m¸t 22 84,6 15 53.6
2. §Ó tham quan VH DT 16 61,5 19 67.9
3. §Ó th¨m quan chî t×nh 13 50,0 3 10.7
4. §Ó chiªm ngìng c¶nh ®Ñp 11 42,3 23 82.1
5. H ëng m«i tr êng trong lµnh, 10 38,5 6 21.4
s¹ch
6. §Ó gÇn gòi víi thiªn nhiªn 9 34,6 8 28.6
7. §Ó th gi·n 6 23,0 10 35.7
8. Trèn cuéc sèng ®« thÞ 6 23,0 8 28.6
9. Nghiªn cøu ®êi sèng DTTS 5 19,2 14 50.0
10. Mua s¶n phÈm d©n téc 3 11,5 2 7.1
thiÓu sè
11. §Ó tËp luyÖn d¹o ch¬i 2 7,7 17 60.7
12. §i bé ®êng dµi vµ leo nói 1 3,8 5 17.9
13. Mua s¶n phÈm kú l¹ 1 3,8 2 7.1
14, Nghiªn cøu sinh th¸i m«i tr êng 1 3,8 1 3.6
15. KÕt b¹n 3 10.7
16. Kh¸c 1 3.6
Total 26 100,0 28 100,0
Sù kh¸c biÖt vÒ môc ®Ých ®Õn Sa Pa gi÷a ngêi ViÖt Nam vµ kh¸ch du lÞch
níc ngoµi ®îc mét nöa sè kh¸ch kh¼ng ®Þnh (27/54 hay 50%), trong ®ã tû lÖ
kh¸ch níc ngoµi nhËn biÕt ®iÒu nµy lµ 15/28 (53,6%), cao h¬n ë ngêi ViÖt
Nam (12/26 hay 46.1%). Trong sè kh¸ch ViÖt Nam th× nh÷ng ngêi ®Õn Sa Pa
lÇn ®Çu Ýt nhËn thÊy sù kh¸c biÖt nµy h¬n (3/14 hay 21,4% ngêi ®Õn lÇn
®Çu) so víi nh÷ng ngêi ®Õn kh«ng ph¶i lÇn ®Çu ( 9/12 hay 75% ngêi ®Õn
nhiÒu lÇn ®· nhËn thÊy ®iÒu nµy). §a sè nh÷ng ngêi kinh doanh du lÞch ë
Sa Pa (79,3% sè ®îc pháng vÊn) ®· kh¼ng ®Þnh cã sù kh¸c biÖt vÒ lý do
®Õn Sa Pa gi÷a 2 lo¹i kh¸ch du lÞch trong vµ ngoµi níc. (B¶ng 2)
B¶ng 2: C«ng nhËn cã sù kh¸c biÖt vÒ lý do ®Õn Sapa
gi÷a ngêi ViÖt Nam vµ kh¸ch níc ngoµi
§èi t îng pháng vÊn Sè lîng Kh«ng cã sù kh¸c Cã sù kh¸c biÖt
pháng biÖt
vÊn
Sè lîng % Sè lîng %
Kh¸ch ViÖt nam 26 14 53,8 12 46,2
Trong ®ã:
- §Õn lÇn thø 1: 14 11 78,6 3 21,4
- §Õn lÇn thø 2 hoÆc 12 3 25,0 9 75,0
nhiÒu h¬n:
Kh¸ch níc ngoµI 28 13 46,4 15 53,6
Nh÷ng ngêi kinh doanh 29 3 10,3 23 79,3
Nh×n chung nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ sù kh¸c biÖt trong lý do ®Õn Sa Pa gi÷a
kh¸ch ViÖt Nam vµ ngêi níc ngoµi cña c¶ 3 nhãm ngêi ®îc pháng vÊn lµ t ¬ng
®èi ®ång nhÊt. TÊt c¶ hä ®Òu kh¼ng ®Þnh ®iÒu kh¸c biÖt lín nhÊt vÒ lý
do gi÷a 2 nhãm kh¸ch nµy lµ kh¸ch ViÖt Nam ®Õn Sa Pa chñ yÕu lµ v× khÝ
hËu m¸t mÎ cña vïng miÒn nói, trong khi nhiÒu kh¸ch níc ngoµi ®Õn lµ v×
b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc thiÓu sè. C¶ kh¸ch trong níc, níc ngoµi vµ nh÷ng
ngêi kinh doanh ë Sa Pa ®Òu chØ ra r»ng mét sè ngêi níc ngoµi ®Õn Sa Pa
v× phong c¶nh, ®Ó ®i bé tËp luyÖn hoÆc leo nói vµ th ëng thøc sù trong
lµnh, s¹ch cña m«i tr êng tù nhiªn, trong khi ®ã ngêi ViÖt Nam ®Õn lµ ®Ó
nghØ ng¬i, th gi·n, tr¸nh c¸i nãng ë vïng ®ång b»ng vµ cuéc sèng ån µo ®«
thÞ, cã ngêi ®Õn ®Ó mua b¸n s¶n phÈm d©n téc. Tõ nh÷ng nhËn ®Þnh nµy
cã thÓ thÊy r»ng b¶n chÊt môc ®Ých ®Õn Sa Pa cña ngêi ViÖt Nam vµ
kh¸ch níc ngoµi kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n: kh¸ch ViÖt Nam ®Õn Sa Pa cã xu híng
tho¶ m·n nhu cÇu vÒ sinh lý søc khoÎ nhiÒu h¬n, trong khi kh¸ch níc ngoµi
®Æt nh÷ng môc ®Ých tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu vÒ v¨n ho¸ tinh thÇn, muèn
t×m hiÓu vÒ c¸c d©n téc kh¸c vµ vÒ nh÷ng vïng tù nhiªn míi l¹ hoÆc tiÕn
hµnh lo¹i h×nh du lÞch thÓ thao nh ®i bé, leo nói.
CÇn ph¶i nãi thªm r»ng mÆc dï mÆc dï d©n téc thiÓu sè lµ mét trong c¸c
yÕu tè quan träng hµng ®Çu cã søc thu hót kh¸ch vµ trªn ®Þa bµn huyÖn Sa
Pa cã 5 nhãm d©n téc thiÓu sè chÝnh sinh sèng, song trªn thùc tÕ, kh¸ch du
lÞch níc ngoµi quan t©m chñ yÕu ®Õn c¸c nhãm d©n téc M«ng, Dao vµ Xa
Phã lµ nh÷ng nhãm d©n nghÌo khæ nhÊt, ®Æc biÖt lµ ngêi M«ng, v× nh÷ng
nhãm nµy, do nh÷ng ®Æc ®iÓm c tró riªng, còng nh do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ,
®êi sèng x· héi cña hä gÇn nh t¸ch biÖt víi thÕ giíi bªn ngoµi, mµ ®Õn nay
vÉn cßn gi÷ ®îc nhiÒu vÎ hoang s¬ cæ xa víi b¶n s¾c d©n téc rÊt ®éc ®¸o,
®èi lËp víi nh÷ng g× mµ con ngêi cña x· héi v¨n minh th êng gÆp. Sa Pa l¹i lµ
n¬i mµ nh÷ng nhãm ngêi nµy sèng tËp trung chiÕm thµnh phÇn ®a sè trong
sè d©n cña toµn huyÖn. Trong khi ®ã cã kh¸ch du lÞch ngêi Kinh tr íc khi
®Õn Sa Pa ®· kh«ng dù tÝnh tíi ®Æc ®iÓm d©n téc, song mét khi ®· tíi n¬i
l¹i ®¸nh gi¸ cao yÕu tè thu hót kh¸ch cña c¸c d©n téc thiÓu sè nµy.
Tõ n¨m 1993 - 1994, trong NghÞ quyÕt cña tØnh uû Lµo Cai ®· nªu vÒ viÖc
ph¸t triÓn du lÞch thµnh ngµnh kinh tÕ mòi nhän cña TØnh vµ ®· cã chñ tr -
¬ng khuyÕn khÝch mäi thµnh phÇn kinh tÕ ®Çu t ph¸t triÓn du lÞch ë
tØnh nãi chung vµ Sa Pa nãi riªng. HiÖn nay, tØnh ®ang tÝch cùc x©y dùng
c¸c ph¬ng ¸n quy ho¹ch vµ ph¸t triÓn du lÞch, trong ®ã Sa Pa lµ mét trong
nh÷ng ®iÓm du lÞch quan träng hµng ®Çu. ChÝnh quyÒn huyÖn Sa Pa
còng ®ang cè g¾ng cã nh÷ng ph¬ng ¸n ®a du lÞch ph¸t triÓn theo híng ngµy
cµng ®¸p øng c¸c nhu cÇu cña kh¸ch du lÞch h¬n, trong ®ã vai trß cña c¸c d©n
téc thiÓu sè cïng truyÒn thèng vµ b¶n s¾c d©n téc cña hä cã mét tÇm quan
träng ®Æc biÖt.
IV/ Ph¹m vi kh«ng gian ¶nh hëng cña du lÞch trªn ®Þa bµn huyÖn
Sapa
MÆc dï tèc ®é t¨ng tr ëng cña du lÞch Sa Pa ®¹t møc cao vµ rÊt cao trong
vßng 5 n¨m trë l¹i ®©y, song cã thÓ thÊy r»ng ph¹m vi kh«ng gian vµ cêng ®é
¶nh hëng cña du lÞch trªn ®Þa bµn huyÖn lµ t ¬ng ®èi h¹n chÕ vµ tËp trung
chñ yÕu ë khu vùc trung t©m thÞ trÊn, n¬i tËp trung hÇu hÕt c¸c kh¸ch s¹n,
nhµ nghØ, nhµ hµng, cöa hiÖu, c¸c c¬ së dÞch vô v¨n ho¸ tinh thÇn vµ ho¹t
®éng kinh doanh liªn quan ®Õn du lÞch, vµ hÇu hÕt chóng n»m trong tay
ngêi Kinh. ChÝnh v× vËy mµ phÇn lín c¸c chi tiªu cña kh¸ch du lÞch ®îc chi
tr¶ trªn ®Þa bµn thÞ trÊn, cho nh÷ng ngêi Kinh, trong khi nhiÒu ho¹t ®éng
du lÞch cña kh¸ch l¹i chñ yÕu diÔn ra ë vïng ngo¹i vi, t¹i c¸c lµng b¶n cña ngêi
d©n téc, víi nh÷ng ngêi d©n téc, hay trong thiªn nhiªn, t¹i nh÷ng vïng cã c¶nh
quan danh th¾ng tù nhiªn, v¨n ho¸ ®éc ®¸o.
¶nh hëng hay t¸c ®éng cña du lÞch ra vïng ngo¹i vi tíi ®Þa bµn cña c¸c d©n
téc thiÓu sè chñ yÕu diÔn ra theo c¸c tuyÕn du lÞch: Sa Pa - C¸t C¸t -
Phanxipan, Sa Pa - Lao Ch¶i - T¶ Van - B¶n Hå, Sa Pa - T¶ Ph×n, Sa Pa -
Th¸c B¹c... Nh×n chung møc ®é t ¬ng t¸c cña du lÞch víi l·nh thæ vµ céng ®ång
c d©n b¶n ®Þa cã xu híng gi¶m tõ thÞ trÊn ra ngo¹i vi. Kho¶ng c¸ch tíi thÞ
trÊn vµ vÞ trÝ ®Þa lý thuËn lîi trªn c¸c trôc giao th«ng c¸c x· l©n cËn thÞ
trÊn ®· gãp phÇn t¹o thªm lîi thÕ cña chóng trong viÖc cung cÊp s¶n phÈm,
tho¶ m·n c¸c nhu cÇu du lÞch ®a d¹ng cña kh¸ch. San S¶ Hå, Lao Ch¶i vµ T¶
Ph×n hÇu nh tuÇn nµo còng cã kh¸ch ghÐ th¨m th«n b¶n. Theo lêi cña c¸c c¸n
bé x· vµ nh÷ng ngêi d©n ®Þa ph¬ng th× vµo mïa du lÞch (mïa ®«ng ®èi víi
kh¸ch níc ngoµi vµ mïa nãng víi c¶ kh¸ch trong níc lÉn níc ngoµi), ngµy nµo
còng cã kh¸ch ®Õn th«n b¶n vµ vµo th¨m c¸c hé gia ®×nh, nh÷ng kh¸ch nµy
®· kÕt hîp du lÞch thÓ thao, thùc hiÖn c¸c cuéc du lÞch giao tiÕp víi c d©n
®Þa ph¬ng, du lÞch sinh th¸i, v·n c¶nh thiªn nhiªn.
Gi¸p víi x· Lao Ch¶i vÒ phÝa §«ng, §«ng Nam vµ Nam, trªn tuyÕn du lÞch
thiªn nhiªn - v¨n ho¸ däc thung lòng s«ng Hoa Hå lµ c¸c x· T¶ Van, HÇu Thµo,
®îc nèi tiÕp bëi Sö P¸n. ë ®©y, kh¸ch cã thÓ tiÕp tôc cuéc ®i bé ®êng dµi cña
m×nh vµ du ngo¹n v·n c¶nh thung lòng s«ng víi nh÷ng c¶nh s¾c nói rõng
thay ®æi cña th¶m thùc vËt tù nhiªn ®ang ®îc phôc håi, xen lÉn nh÷ng b¶n
lµng d©n téc cã vên, ruéng bËc thang. Khu vc gi¸p ranh gi÷a T¶ Van, HÇu
Thµo cña ngêi M«ng cã b·i ®¸ cæ tr¶i däc sên nói víi nh÷ng bót tÝch mµ ®Õn
nay c¸c nhµ khoa häc cßn cha x¸c ®Þnh ®îc niªn ®¹i còng nh chñ nh©n cña
chóng. §iÒu nµy vÉn ®ang lµ c©u hái më ®èi víi c¸c nhµ nghiªn cøu vµ ®©y
còng lµ yÕu tè kÝch thÝch sù tß mß cña kh¸ch viÔn du. Bæ sung cho danh
môc d©n téc thuÇn nhÊt M«ng cña Lao Ch¶i lµ x· T¶ Van. ë ®©y cã b¶n ngêi
Dao víi cÇu M©y c¾t ngang thung lòng s«ng Hoa Hå lµ ®iÓm du lÞch quan
träng trªn tuyÕn, th êng xuyªn cã kh¸ch ®Õn th¨m. Nöa T©y Nam cña T¶ Van
lµ c¸c th«n ngêi M«ng n»m trong khu vùc rõng b¶o tån Hoµng Liªn S¬n vµ lµ
mét trong nh÷ng tuyÕn ®êng kh¸ch cã thÓ hµnh tr×nh tíi ®Ønh Phanxip¨ng.
Tuy vËy, theo lêi cña c d©n ®Þa ph¬ng, ë th«n nµy mét n¨m kh¸ch chØ tíi vµ
ghÐ th¨m chõng 3 ®Õn 4 lÇn, ngêi d©n còng kh«ng cã g× ®Ó b¸n vµ còng
kh«ng cã dÞch vô g× ®Ó cã thÓ thu lîi tõ kh¸ch.
MÆc dï th«n cña ngêi Gi¸y cã vÞ trÝ thuËn lîi h¬n so víi c¸c th«n kh¸c trong x·
T¶ Van nhng kh¸ch níc ngoµi th êng chØ ®i qua b¶n mµ Ýt ghÐ vµo th¨m c¸c
hé ë ®©y. Nguyªn nh©n chÝnh lµ v× ngêi Gi¸y tuy chiÕm mét tû lÖ nhá cña
d©n sè nhng thùc ra hä thuéc nhãm c¸c d©n téc v¨n minh cã nguån gèc tõ
Trung Quèc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ d©n trÝ cao h¬n v× thÕ Ýt ®îc kh¸ch
níc ngoµi quan t©m. Song hä l¹i cã thÓ thu hót sù tß mß hiÓu biÕt cña kh¸ch
du lÞch trong níc.
Còng t ¬ng tù ngêi Gi¸y, d©n téc Tµy, Nïng kh«ng thu hót sù chó ý ®Æc biÖt
cña kh¸ch ®Õn Sa Pa. V× thÕ, c¸c x· n»m xa trung t©m nh Thanh Kim,
Thanh Phó, NËm Sµi, B¶n Hå... Ýt cã nh÷ng g× ®éc ®¸o, kh¸c víi nh÷ng x· th -
îng huyÖn nãi trªn ®Ó cã thÓ g©y søc hÊp dÉn ®Æc biÖt ®èi víi kh¸ch.
Kho¶ng c¸ch xa tíi trung t©m (trªn 15km) ®· lµm t¨ng thªm sù h¹n chÕ cña sè
lît kh¸ch ®Õn th¨m. Theo c¸n bé chÝnh quyÒn x· B¶n Hå, hµng n¨m chØ cã
kho¶ng 6 -7 ®oµn kh¸ch ®Õn b¶n, víi sè lîng mçi ®oµn tõ 2 ®Õn 10 ngêi, chñ
yÕu lµ ®i qua x· ®Ó ®Õn NËm Cang, n¬i cã ngêi Xa Phã. Nh÷ng n¨m tr íc,
khi cha cã chñ tr ¬ng qu¶n lý nghiªm ngÆt viÖc kh¸ch ë l¹i qua ®ªm th× ®«i
lóc nh÷ng ®oµn kh¸ch nµy cã thÓ dõng ch©n nghØ ®ªm trong x·, nhng th êng
th× chØ nghØ l¹i ë vµi nhµ cè ®Þnh, lµ nh÷ng hé cã nh÷ng mèi quan hÖ ®·
®îc thiÕt lËp víi nh÷ng ngêi dÉn ®êng. PhÇn lín d©n c cßn l¹i trong x· hÇu
nh Ýt cã ý niÖm g× vÒ du lÞch còng nh vÒ ¶nh hëng vµ t¸c ®éng cña chóng.
Do ¶nh hëng cña du lÞch, nguy c¬ th ¬ng m¹i ho¸ c¸c nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng
®ang diÔn ra ë c¸c céng ®ång d©n téc cña c¸c x· xung quanh khu vùc thÞ
trÊn ®· khiÕn kh¸ch du lÞch níc ngoµi cã xu híng thùc hiÖn nh÷ng cuéc
hµnh tr×nh xa h¬n ®Ó tíi nh÷ng n¬i mµ b¶n s¾c cßn hoang s¬ h¬n, v× vËy,
t¸c ®éng kh«ng gian cña du lÞch ®ang ®îc lan truyÒn kiÓu sãng trªn bÒ mÆt
l·nh thæ cña huyÖn.
Nöa phÇn phÝa b¾c huyÖn tõ thÞ trÊn Sa Pa, chÞu ¶nh hëng kh«ng ®¸ng
kÓ cña ho¹t ®éng du lÞch. ë ®©y, ngoµi T¶ Ph×n lµ tuyÕn du lÞch quan
träng ®· cã bÒ dµy lÞch sö, chØ cã Th¸c B¹c n»m ë c¹nh quèc lé 4D, thuËn
tiÖn vÒ giao th«ng, cã søc hÊp dÉn ®èi víi kh¸ch, mµ chñ yÕu lµ thu hót
kh¸ch trong níc. Song tû lÖ kh¸ch ®Õn tham quan so víi lîng kh¸ch chung
kh«ng ph¶i lµ cao, v¶ l¹i Ýt khi kh¸ch dõng ch©n vµo th¨m th«n b¶n vµ c¸c hé
gia ®×nh nh ë c¸c tuyÕn kh¸c.
Sa P¶, Trung Ch¶i vµ T¶ Giµng Ph×nh do kh«ng cã g× ®Æc biÖt cã thÓ bæ
sung cho danh môc s¶n phÈm kú thó g©y søc hót ®èi víi kh¸ch, mét khi thêi
gian lu tró cña hä t¹i Sa Pa lµ kh¸ ng¾n mµ viÖc tham quan trªn c¸c tuyÕn
chÝnh, quen thuéc th× l¹i ®· lÊp ®Çy chç trèng cho nh÷ng kú väng cña c¸c
chuyÕn viÔn du ng¾n h¹n nµy. V¶ l¹i, ngoµi trôc xa Sa Pa, kho¶ng c¸ch kh¸
xa tíi thÞ trÊn vµ sù kh«ng quen thuéc ®èi víi nhãm híng dÉn viªn du lÞch
cµng kh¬i s©u sù c¸ch trë cña ®Þa phËn phÝa B¾c nãi chung trong hiÓu
biÕt vµ nhËn thøc cña kh¸ch du lÞch Sa Pa. Mét mÆt, do sù tiÕp xóc trùc
tiÕp víi kh¸ch cßn lµ h¹n chÕ vµ mÆt kh¸c do sù qu¶n lý céng ®ång tèt nªn
ngo¹i trõ mét sè Ýt ái c¸c bµ hay cã khi c¸c phô n÷ ®i b¸n hµng rong cho kh¸ch
du lÞch t¹i thÞ trÊn, th× ë c¸c x· nµy cha thÊy hiÖn t îng cã trÎ em d©n téc
lang thang ngoµi thÞ trÊn nh c¸c x· n»m trªn c¸c tuyÕn du lÞch chÝnh.
Sù tiÕp xóc th êng xuyªn víi kh¸ch ë nh÷ng vïng l©n cËn Sa Pa cã thÓ lµ
nguyªn nh©n chÝnh gi¶i thÝch cho viÖc nh÷ng x· nµy lµ nh÷ng n¬i cã sè lîng
nh÷ng ngêi d©n thiÓu sæ M«ng vµ Dao tham gia trùc tiÕp vµo ho¹t ®éng du
lÞch nh b¸n hµng rong hoÆc trÎ lang thang ngoµi thÞ trÊn lµ lín nhÊt, tr íc
hÕt lµ Lao Ch¶i, T¶ Ph×n, sau ®Õn San S¶ hå råi HÇu Thµo, T¶ Van...
Cã thÓ nãi lîi Ých lín nhÊt mµ ngµnh du lÞch ®em l¹i lµ lîi Ých kinh tÕ. Lîi
Ých nµy ®· ®îc ph©n phèi mét c¸ch rÊt chªnh lÖch gi÷a c¸c khu vùc l·nh thæ
vµ còng nh gi÷a c¸c nhãm d©n téc kh¸c nhau. §iÒu nµy phï hîp víi nhËn
®Þnh chung cña chÝnh quyÒn huyÖn, x·, cña nh÷ng ngêi ®øng ®Çu c¸c céng
®ång th«n, x· còng nh cña ngêi d©n thuéc c¸c thµnh phÇn x· héi hay thuéc c¸c
nhãm d©n téc kh¸c nhau. HÇu hÕt hä ®Òu cho r»ng thÞ trÊn vµ ngêi Kinh ë
thÞ trÊn lµ n¬i thu ®îc lîi nhiÒu nhÊt tõ du lÞch. Sè ngêi tuyÖt ®èi vµ tû lÖ
t ¬ng ®èi cña nh÷ng ngêi thiÓu sè tham gia trùc tiÕp vµ ®îc hëng lîi tõ du
lÞch rÊt nhá bÐ so víi ngêi Kinh thÞ trÊn vµ cµng nhá nÕu ®em so víi ®Þa
bµn chung vµ tæng sè c d©n cña huyÖn, hÇu nh chØ liªn quan tíi ngêi M«ng
vµ ngêi Dao, phÇn nµo ®ã lµ ngêi Gi¸y. C¸c nhãm d©n téc kh¸c nh Tµy, Xa
Phã gÇn nh cha chÞu ¶nh hëng g×. Mét c¸ch t ¬ng ®èi, t ¬ng øng víi nh÷ng
®Þa bµn diÔn ra c¸c ho¹t ®éng du lÞch, tiªu thô c¸c s¶n phÈm du lÞch, cã thÓ
nãi, c¸c x· nh Lao Ch¶i, T¶ Ph×n, San S¶ Hå lµ nh÷ng x· chÞu t¸c ®éng nhiÒu
nhÊt nhng còng ®îc hëng lîi nhiÒu nhÊt, cã nhiÒu ngêi tham gia vµo du lÞch
nhÊt. Sau ®ã lµ c¸c x· HÇu Thµo, T¶ Van, Sö P¸n. TiÕp ®ã n÷a lµ c¸c x· nh
B¶n Hå, B¶n Khoang, NËm Sµi. C¸c x· cßn l¹i rÊt h·n h÷u cã kh¸ch vµ hÇu
nh ¶nh hëng cña du lÞch cßn cha ch¹m tíi nh÷ng n¬i nµy, ngo¹i trõ mét sè ng-
êi ®Õn Sa Pa vµo nh÷ng ngµy cuèi tuÇn ®Ó b¸n mét sè s¶n phÈm cña m×nh.
(xem b¶n ®å 1)
V/ Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc hay lîi Ých cña du lÞch
A. Khu vùc thÞ trÊn vµ nh÷ng ngêi Kinh kinh doanh:
Nh÷ng lîi Ých mµ du lÞch ®em l¹i cho thÞ trÊn Sa Pa vµ nh÷ng c d©n cña nã
Ýt cã g× kh¸c biÖt so víi nh÷ng g× ta ®· biÕt vµ qu¸ quen thuéc víi c«ng
nghiÖp du lÞch. Sù ph¸t triÓn cña ngµnh du lÞch ë Sa Pa, mµ yÕu tè then
chèt lµ sù t¨ng nhanh sè lîng kh¸ch du lÞch ®Õn, ®· thóc ®Èy ®Çu t , kÐo
theo sù bïng næ cña c¸c kh¸ch s¹n, nhµ hµng, c¸c c¬ së dÞch vô, h¹ tÇng kü
thuËt, x· héi. KÕt qu¶ lµ bé mÆt cña thÞ trÊn, chØ trong vßng vµi n¨m, ®·
thay ®æi mét c¸ch mau chãng. §«i lóc, ®«i n¬i cßn khã cã thÓ nhËn ra nh÷ng
c¶nh quan ®« thÞ cò ®· tån t¹i ë ®©y hµng chôc n¨m. Sù tËp trung lîi nhuËn
thu ®îc trªn ®Þa bµn thÞ trÊn vµ sù gia t¨ng nhanh chãng cña lîng kh¸ch tíi
Sa Pa dêng nh ®· t¹o nªn c¶m gi¸c vÒ viÔn c¶nh ®Çy høa hÑn ®èi víi c¸c nhµ
®Çu t . Kh«ng chØ nh÷ng ngêi ®Þa ph¬ng mµ c¶ nh÷ng nhµ kinh doanh t
nh©n cïng c¸c c¬ quan tõ c¸c vïng kh¸c ®· ®æ x« tíi Sa Pa ®Çu t x©y dùng vµ
tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng kinh doanh bu«n b¸n hay dÞch vô kh¸c nhau phôc vô
du lÞch. Cuéc sèng cña Sa Pa trë nªn s«i ®éng, hoµ nhËp chung vµo qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc. Hµng ho¸ ë
®©y trë nªn phong phó h¬n. Do ®iÒu kiÖn cung cÇu ®îc c¶i thiÖn mµ c¸c
hµng ho¸ tõ n¬i kh¸c tíi Sa Pa trë nªn rÎ h¬n, dÔ mua h¬n. PhÇn lín nh÷ng
ngêi d©n cò cña thÞ trÊn kh«ng muèn bá lì c¬ héi khai th¸c lîi Ých tõ du lÞch.
B»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c, hä ®· nç lùc ®Ó tham gia trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp
vµo ngµnh c«ng nghiÖp ®Çy bÐo bë nµy. Theo sè liÖu thèng kª cña tØnh, th×
sè lîng t th ¬ng vµ dÞch vô t nh©n cña c¶ huyÖn Sa Pa ®· t¨ng tõ 102 hé trong
n¨m 1991 lªn 346 hé trong n¨m 1995 hay gÇn 3,4 lÇn trong vßng 4 n¨m . Cã
thÓ nãi hÇu hÕt sù thay ®æi nµy ®· x¶y ra trªn ®Þa bµn thÞ trÊn.
§Ó ®¸p øng nhu cÇu ph¸t triÓn cña ngµnh du lÞch vµ còng ®Ó t¹o kh¶ n¨ng
khai th¸c nguån lîi tõ du lÞch, chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· cã nh÷ng nç lùc
trong ®Þnh híng qui ho¹ch, ®Çu t ph¸t triÓn c¸c c¬ së h¹ tÇng vËt chÊt kü
thuËt, hÖ thèng ®êng x¸ giao th«ng cho thÞ trÊn vµ c¸c tuyÕn du lÞch
chÝnh, x©y dùng mét sè dù ¸n ®Çu t ph¸t triÓn c¸c ®iÓm du lÞch. ViÖc cÊp
®iÖn, dÞch vô th«ng tin bu ®iÖn ®· ®îc c¶i thiÖn c¬ b¶n. C¸c vÊn ®Ò cÊp
tho¸t níc vµ thu gom r¸c th¶i ®ang trong giai ®o¹n tiÕn hµnh ®Çu t . Mét sè
c¬ së dÞch vô v¨n ho¸ vµ kinh tÕ ®· vµ ®ang ®îc thùc hiÖn: chî ®îc x©y xong,
nhµ v¨n ho¸ huyÖn ®· ®îc kh¸nh thµnh, s©n vËn ®éng ®ang ®îc dù kiÕn c¶i
t¹o. C¸c vên c¶nh, khu du lÞch sinh th¸i, ®µo hå, x©y dùng c«ng viªn ®Òu
trong qu¸ tr×nh ®Çu t . ChÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng còng ®ang nç lùc t×m c¸c
biÖn ph¸p qu¶n lý v× sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña du lÞch.
B. Vïng n«ng th«n vµ c¸c d©n téc thiÓu sè:
