Đề cương ôn tập triết học dành cho nghiên cứu sinh và học viên cao học không chuyên triết
Tham khảo tài liệu 'đề cương ôn tập triết học dành cho nghiên cứu sinh và học viên cao học không chuyên triết', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 1: Anh chị hãylàm rõ cơ sở lý luận của con đường đi lên CNXH? Và việc đi lên CNXH
ở Việt Nam?
Trả lời:
Cơ sở lý luận của con đường đi lên CNXH của VN là CNMLN bao gồm TH MLN, KTCT MLN
và CNXHKH, trong đó TH MLN giữ vai trò phương pháp luận. Con đường đi lên CNXH ở VN dựa
vào lý luận về hình thái KTXH. Với lý luận hình thái KTXH, CNMLN đã chỉ ra rằng XH vận động và
phát triển có tính qui luật, được thể hiện ở chổ: “Tôi coi sự phát triển của các hình thái KTXH y như là
một quá trình liịch sử tự nhiên” (C.Mac). Điều đó có ý nghĩa là sự phát triển của lịch sử XH là sự thay
thế các hình thái KTXH một cách tuần tự từ thấp lên cao và đó là một qui luật. Nhìn vào lịch sử thì XH
lịch sử loài người đã lần lượt trải qua các hình thái KTXH: Công xã nguyên thủy, Chiếm hữu nô lệ,
Phong kiến, CNTB, CNXH. Như vậy, Mac đã chỉ rõ sự thay thế các hình thái KTXH là mọt thực tế
khách quan, tất yếu. Nhưng bên cạnh đó, quá trình phát triển vẫn xuất hiện một số nước bỏ qua 1 vài
phương thức sản xuất trong quá trình phát triển. Việc bỏ qua 1 số ptsx đó cũng thể hiện tính qui luật vì
muốn bỏ qua phải có những điều kiện nhất định như: Có các trung tâm kinh tế, văn hóa, kỹ thuật đóng
vai trò yểm trợ cho sự bỏ qua đó.
Lịch sử XH loài người đã tồn tại một mô hình CNXH, mô hình đó gọi là mô hình kế hoạch hóa
tập trung (ở Liên xô cũ và Đông âu). Được đặc trưng bởi:
- Dựa trên chế độ công hữu về TLSX dưới 2 hình thức sở hữu: Toàn dân và tập thể.
- Việc sản xuất cái gì? Sx ntn? Phân phối cho ai? Giá cả ntn?... đều được quyết định từ nhà nước
và có tính pháp lệnh.
- Phân phối mang tính chất bình quân, trực tiếp bằng hiện vật là chủ yếu, xem nhẹ quan hệ Hàng
hóa – Tiền tệ.
- Nhà nước quản lý bằng mệnh lệnh hành chính là chủ yếu, xem nhẹ các biện pháp kinh tế.
Mô hình này có những đóng góp nhất định ở các nước XHCN trước đây nhưng nó cũng bộc lộ
những hạn chế như không khai thác được các năng lực sx trong nước, không phát huy được vai trò,
nhiệt tình và chủ động của con người trong sx, không đẩy nhanh được sự phát triển của KHKT, chậm
áp dụng các thành tựu KHKT vào sx… tất cả những điều đó làm cho năng suất lao động rất thấp, hàng
hóa nghèo nàn, chất lượng kém, tạo ra bộ máy hành chính quan liêu, chủ quan, duy ý chí. Sự sụp đổ
của CNXH ở Liên xô (cũ) và Đông âu phải khẳng định rằng đó không phải là sự sụp đổ của hệ thống
XHCN mà là sự sụp đổ của một mô hình XHCN không đáp ứng được nhu cầu phát triển của lịch sử
XH. Đi lên CNXH là một tất yếu của lịch sử XH loài người. Quan trọng nhất là sự phát triển KHKT và
vai trò của nó đối với sự phát triển của XH loài người đặc biệt là sự phát triển của tin học. KHKT đã
trở thành lực lượng sx trực tiếp, làm biến đổi cơ cấu người trong LLSX. Đây chính là công cụ để các
nước XHCN vượt lên chính họ và tiến kịp các nước khác, làm đảo lộn sự phân công XH nhưng không
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 1
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
làm mất đi mâu thuẩn vốn có ở các nước XHCN. Nhưng các nước khác nhau có cách giải quyết con
đường đi lên CNXH của mình khác nhau.
*Con đường đi lên CNXH ở Việt Nam:
Mặc dù CNXH bị khủng hoảng và sụp đổ nhưng XHCN vẫn là mọt XH cao hơn XHTB. CNTB
mặc dù chưa hết vai trò lịch sử của nó và CNTB đã đạt được nhiều thành tựu nhưng chính những thành
tựu mà CNTB đạt được ngày hôm nay sẽ phủ định chính nó. Việc đi lên CNXH là một tất yếu.
Độc lập dân tộc và CNXH đó là sự lựa chọn của Chủ tịch HCM và Đảng CSVN, đó là con
đường duy nhất đưa nước ta thoát khỏi sự đói nghèo, lạc hậu. CNXH ở Việt Nam đã có những thành
tựu về VH – KT – XH. Mục tiêu CNXHVN đặt ra là dân giàu, nước mạnh, XH công bằng, dân chủ,
văn minh. Con đường đi lên CNXH ở VN bỏ qua chế độ TBCN tức là bỏ qua xác lập địa vị thống trị,
QHSX, Kiến trúc thượng từng TBCN nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt
được dưới chế độ TBCN đặc biệt là KHKT. Con đường đi lên CNXH ở VN cực kỳ khó khăn và phức
tạp, phải trải qua thời kỳ quá độ lâu dài và đang ở giai đoạn đầu tiên của chặng đường đó, qua nhiều
hình thức tổ chức kinh tế - XH có tính chất quá độ. CNH – HĐH là nhiệm vụ trung tâm của thời kỳ
quá độ đi lên CNXH ở VN, phấn đấu đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp.
Kết hợp giữa pt LLSX với xây dựng QHSX phù hợp với thời kỳ quá độ đi lên CNXH ở VN. VN
đang đi vào thời kỳ kinh tế thị trường (có những mặt tích cực, là thành tựu của nhân loại nhưng vẫn có
mặt trái của nó) theo định hướng XHCN. Nhờ kinh tế thị trường hàng hóa ở VN phong phú, đa dạng
hơn. Mục đích của kinh tế thị trường theo định hướng CNXH là phát triển LLSX, phát triển kinh tế để
xây dựng cơ sở vật chất của CNXH, nâng cao đời sống của nhân dân, kết hợp giữa KT – CT và các
mặt khác của XH trong quá trình đi lên CNXH.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 2
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 2: Anh chị hãy làm rõ nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn là nguyên tắc cao
nhất của TH MLN?
Trả lời:
Điểm yếu và thiếu của các nhà TH trước Mac là họ không thấy được vai trò của thực tiễn đối với
sự tồn tại của XH cũng như với sự nhận thức và cải tạo XH, vì thế họ không giải thích được những
động lực của sự phát triển một cách khoa học như quan điểm của Phoi – ơ – bắc – Nhà triết học Duy
vật cao nhất trước Mac – vẫn xem thực tiễn có tính chất bẩn thỉu của con buôn.
Trái lại, TH Mac ra đời, một trong những thành tựu vĩ đại của nó là đã thấy được vai trò của thực
tiễn, TH Mác là duy vật, nói một cách khác, nhờ vận dụng và quán triệt CNDVBC vào nghiên cứu XH,
Mác đã giải quyết vấn đề XH một cách duy vật trên quan điểm thực tiễn.
Thực tiễn là toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích, mang tính lịch sử XH của con người nhằm
cải tạo tự nhiên, XH và bản thân con người. Hoạt động thực tiễn có nhiều loại nhưng có thể quy về 3
dạng chủ yếu là Hoạt động sx vật chất, Hoạt động Chính trị - XH và Hoạt động thực nghiệm khoa học.
Trong 3 dạng này còn có những dạng nhỏ khác, tồn tại trong mối liên hệ biện chứng với nhau. Diễn ra
trong XH loài người, trong đó hoạt động sx vật chất giữ vai trò quyết định, bao giờ cũng là nền tảng
XH. Hoạt động nghệ thuật, giáo dục,… là những hoạt động không cơ bản.
Lý luận là hệ thống tri thức được khái quát từ thực tiễn, phản ánh những mối liên hệ bản chất,
những qui luật của sự vật, hiện tượng. Chủ tịch HCM đã khẳng định: “Nguyên tắc thống nhất giữa lý
luận và thực tiễn là nguyên tắc cao nhất của CN MLN” chính sự khẳng định này đã thể hiện vai trò,
tầm quan trọng của nguyên tắc này trong hệ thống lý luận của CN MLN, nó thể hiện mối liên hệ biện
chứng, thể hiện vai trò lý luận của CN MLN: Không thể dừng lại ở mức độ nhận thức mà phải cải tạo
XH theo đúng nhận thức khoa học, chỉ rõ nguồn gốc của sự hình thành và phát triển của lý luận.
*Yêu cầu cơ bản của nguyên tắc:
- Thực tiễn là cơ sở, là động lực, mục đích và tiêu chuẩn của lý luận. Lý luận hình thành và phát
triển được xuất phát từ thực tế và đáp ứng nhu cầu của thực tiễn.
- Thực tiễn là yêu cầu của chân lý, thực tiễn là tiêu chuẩn chân lý của lý luận, nhưng không phải
mọi lý luận đều là tiêu chuẩn của chân lý. Thực tiễn chỉ là tiêu chuẩn của chân lý khi nó đạt đến tính
toàn vẹn của nó, nghĩa là nó đã trải qua quá trình vận động, tồn tại, phát triển và chuyển hóa.
- Thực tiễn phải được chỉ đạo bởi lý luận, ngược lại lý luận phải được vận dụng vào thực tiễn,
tiếp tục bổ sung và phát triển trong thực tiễn. Trước hết phải khẳng định rằng thực tiễn là cơ sở của lý
luận nhưng khi lý luận đã ra đời với tư cách là kim chỉ nam thì lý luận đó phải quay trở lại chỉ đạo thực
tiễn vì lý luận có khả năng định hướng mục tiêu, xác định lý luận, phương pháp, biện pháp thực hiện.
- Lý luận mang tính khái quát cao song không thể vượt ra khỏi những điều kiện lịch sử cụ thể, vì
vậy khi vận dụng vào thực tiễn chúng ta phải xem xét một cách cụ thể mỗi tình hình cụ thể. Nói cách
khác chúng ta phải có quan điểm lịch sử cụ thể khi vận dụng lý luận vào thực tiễn.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 3
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
- Lý luận vẫn có thể bị lạc hậu so với thực tiễn, khi vận dụng vào thực tiễn cần bổ sung, điều
chỉnh để phù hợp với thực tiễn, vì vậy tính năng động của lý luận là để điều chỉnh phù hợp với thực
tiễn. Về vấn đề này, Lenin đã tổng kết “Thực tiễn cao hơn nhận thức”
Ý nghĩa phương pháp luận của nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn là rất quan trọng,
chỉ đạo sự phát triển của chúng ta. Lý luận phải luôn luôn bám sát thực tiễn, phản ánh được yêu cầu
của thực tiễn, khái quát được những kinh nghiệm của thực tiễn. Việc quan trọng đối với hoạt động thực
tiễn và nhận thức của con người: phải bám sát vào thực tiễn để khái quát, rút ra được những kinh
nghiệm từ thực tiễn, thống nhất được lý luận vào thực tiễn. Thực tế của con đường xây dựng CNXH ở
VN đã chứng minh cho ý nghĩa phương pháp luận này. Một trong những nhiệm vụ quan trọng trong
công tác lý luận VN hiện nay là đẩy mạnh việc tổng hợp thực tiễn, mọi lĩnh vực đều phải tổng hợp
thành lý luận, bổ sung lý luận, một trong những sức mạnh của tư tưởng HCM, MLN là thường xuyên
tổng hợp lý luận.
Hoạt động thực tiễn phải lấy lý luận chỉ đạo, khi vận dụng lý luận phải phù hợp điều kiện lịch sử
cụ thể. Phải khắc phục bệnh kinh nghiệm và bệnh giáo điều. Bệnh kinh nghiệm là sự tuyệt đối hóa
những kinh nghiệm thực tiễn trước đây và áp dụng máy móc vào thực tiễn hiện nay mặc dù nó đã thay
đổi. Vi phạm quan điểm lịch sử cụ thể, đây chính là tư duy siêu hình, không thấy được sự vận động
của lịch sử - XH dẫn đến xem thường lớp trẻ - những người được xem là ít kinh nghiệm thực tiễn.làm
mất đi tính sáng tạo, chủ động trong hoạt động thực tiễn của con người. Do vậy nó chính là bệnh xem
thường lý luận. Để khắc phục bệnh này thì không được xa rời thực tiễn, phải bám sát thực tiễn, phải
tăng cường học tập, nâng cao trình độ lý luận, bổ sung lý luận thường xuyên để đáp ứng với sự thay
đổi của thực tiễn. Bệnh giáo điều là bệnh tuyệt đối lý luận, tuyệt đối hóa kiến thức đã có trong sách vở,
coi nhẹ kinh nghiệm thực tiễn, vận dụng lý luận mọt cách máy móc, không tính đến hoàn cảnh lịch sử
cụ thể, nguyên nhân là do hiểu lý luận một cách nông cạn, chưa nắm được bản chất của lý luận, vận
dụng những lý luận chưa được vận dụng vào thực tiễn, chưa được kiểm nghiệm nên vẫn chỉ là lý luận
thuần túy. Và mọt sách, sính lý luận đã thành đường mòn trong những cán bộ do vận dụng sai lý luận
vào thực tiễn, chỉ thấy cái chung mà không thấy cái riêng, cái cụ thể. Đây là một trong những nguyên
nhân dẫn đến sự sụp đổ của hàng loạt nước XHCN ở Liên Xô (cũ) và Đông âu. Để khắc phục bệnh
giáo điều cần quán triệt sâu sắc nguyên tắc sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn. Lý luận luôn gắn
với thực tiễn và phải vận dụng lý luận một cách sáng tạo vào thực tiễn, kiểm tra trong thực tiễn và
không ngừng phát triển trong thực tiễn.
Tóm lại, nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn đã được HCM khẳng định: “Đây là một
trong những nguyên tắc căn bản của CN MLN, thực tiễn không có lý luận hướng dẫn thì thực tiễn mù
quáng, nếu lý luận không liên hệ thực tiễn thì đó là lý luận suông” Nguyên tắc thống nhất giữa lý luận
và thực tiễn là một trong những nội dung cơ bản của CN MLN, đây không chỉ là nguyên tắc đề xuất
trong nhận thức lý luận mà còn là lý luận CN MLN trong quá trình hình thành tri thức khoa học, tri
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 4
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
thức lý luận và phương pháp luận trong hoạt động cải tạo hiện thực khách quan vì mục đích tiến bộ
XH.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 5
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 3: Anh chị hãy trình bày quan điểm của CN MLN về con người và vấn đề xây dựng con
người VN hiện nay?
Trả lời:
* Quan điểm của CN MLN về vấn đề con người.
Con người là vấn đề trung tâm của mọi tư tưởng triết học. Nhưng không phải tư tương triết học
nào cũng có cách giải thích, giải quyết đúng đắn về vấn đề con người vì mỗi hệ tư tưởng có cách nhìn
nhận qua lăng kính khác nhau. Điển hình chúng ta có thể phân ra 3 hệ tư tưởng: Tư tưởng triết học
phương Đông, Triết học phương Tây và Triết học MLN.
Ở phương Đông có 2 quan điểm chính là phật giáo và nho gia. Đối với Phật giáo, xét đến cùng
con người tồn tại để đi đến không hiện hữu là con người, không có con người sinh học, vì chính đặc
điểm sinh học gây nên nổi khổ trầm luân của con người, đời là bể khổ. Nho gia quan niệm con người
là chính danh, con người phải tu thân. Đây là con người chính trị, xã hội mà nền tảng là đạo đức.
Điểm qua hai quan điểm chính ở phương Đông về con người, chúng ta thấy rằng ở đây không
giải quyết đúng vấn đề về con người. Phật giáo là triết lý tiêu cực về con người, Nho gia thì con người
phải tu thân để giúp cho đời nhưng đó là con người ở đẳng cấp trên, không phải là quần chúng mà chỉ
là người quân tử, không thấy được vai trò của quần chúng nhân dân trong việc phát triển chính trị -
XH.
Ở phương Tây, trải qua nhiều thời kỳ quan điểm về con người cũng có sự khác nhau. Thời kỳ Hy
Lạp – La Mã cổ đại con người cá nhân, con người vượt qua, bỏ qua tất cả các mối quan hệ XH, con
người chỉ được nhìn nhận, đánh giá qua 2 khía cạnh: Nhận thức và luận lý đạo đức nhưng tồn tại thông
qua các mối quan hệ XH giáo điều ứng xử. Thời kỳ trung cổ, con người như ngọn nến lung lay trước
gió, tồn tại là đi đến cái chết. Con người tồn tại với tư cách là con người – tín đồ. Trong đó, tín đồ tồn
tại với tư cách cao hơn, nặng hơn con người, con người sống vật vờ trong thân xác vật vờ. Thời kỳ
phục hưng khẳng định đời sống sinh học của con người cũng hết sức quan trọng, vì vậy, con người cần
phải tự hào về thân xác và vẻ đẹp thân xác của mình. Con người có giá trị về mặt sinh học, ngoài ra
còn thể hiện ở tư duy, trí tuệ của nó, trong đó vấn đề tình cảm cá nhân của con người được coi trọng,
con người không có hoạt động thực tiễn. Thời kỳ hiện đại nổi bật hai quan điểm là chủ nghĩa duy lý và
chủ nghĩa phi duy lý. Chủ nghĩa duy lý đề cao lý tính, trí tuệ của con người. Chủ nghĩa phi duy lý đề
cao thế giới tâm linh và đời sống nội tâm của con người. Chính sự phát triển của XH công nghiệp, của
KHKT một mặt giải phóng con người về mặt cơ bắp, mặt khác làm cho con người bị cột trong vòng
xoáy của XH công nghiệp. CN Frend thì cho rằng cái quyết định sự tồn tại của và phát triển của con
người không phải là ý thức mà là vô thức, đề cao đời sống sinh học của con người. CN Hiện sinh thì
khẳng định con người tự mình làm nên mình, tự làm ra lịch sử của mình bằng cách riêng của mình, là
con người độc đáo vì mỗi người đều không giống nhau, tồn tại với tư cách là một nhân vị. Con người
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 6
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
trong CN thực dụng Mỹ là con người kinh nghiệm, con người tự làm ra mình, con người lấy hiệu quả
làm đầu trong mọi hành động.
Như vậy, tất cả các tư tưởng Triết học trước Mác đều không giải quyết đầy đủ, đúng đắn và khoa
học về vấn đề con người. Sự ra đời của Triết học MLN đã tạo ra bước ngoặt trong tư tưởng của loài
người. Một trong những bước ngoặt đó là quan điểm về con người. Nó được thể hiện qua hai mặt: Con
người là một thực thể sinh học – XH. Điều này cho thấy, dù con người có phát triển đến đâu chăng nữa
thì nó vẫn là một loài động vật, nhưng là một loài động vật phát triển cao nhất, là một thực thể xã hộ
do những hoạt động lao động sản xuất quy định. Mặt sinh học và XH thống nhất với nhau, là hai mặt
của một chỉnh thể tồn tại trong con người, tồn tại trong mối quan hệ biện chứng với nhau: “Hành động
bản năng nhất của con người lại là chỉ số thông minh thể hiện trình độ phát triển cao nhất của con
người” (Ănghen).
Con người là một chủ thể của lịch sử. Trước hết cần khẳng định rằng nếu không có con người,
không có XH loài người. Lịch sử trước hết là lịch sử của con người. Vì vậy, con người vừa là sản
phẩm của lịch sử, vừa là chủ thể của lịch sử. Bản chất của con người không phải trừu tượng, thần bí
mà được thể hiện thông qua chính sự tồn tại của con người trong XH, trong lịch sử, thông qua hoạt
động lịch sử của con người. Trong tính hiện thực của nó, bản chất của con người là tổng hòa các quan
hệ XH.
Mục đích của việc nghiên cứu về con người của CN MLN là để giải phóng con người khỏi ách
áp bức, bóc lột. Mác khẳng định các nhà triết học trước kia chỉ biết giải thích thế giới nhưng không
thấy điều quan trong nhất là cải tạo thế giới. Bản chất của giải phóng con người là giải phóng người
lao động khỏi bị lao động tha hóa vì lao động quyết định đến sự hình thành và phát triển của con người
và ngôn ngữ của con người. Chế độ tư hữu đã làm thay đổi bản chất của lao động. Lao động bị tha hóa
là lao động làm cho người lao động đánh mất mình trong hoạt động “người” nhưng lại tìm thấy mình
trong hoạt động “vật”. Con người lao động chỉ vì mục đích sinh tồn vì thế lao động mang tính cưỡng
bức, khi có điều kiện thì người lao động trốn tránh lao động như trốn dịch bệnh. Con người bị mất tự
do trong lao động, chỉ còn tự do trong những hành động mang tính động vật, tính bản năng. Lao động
bị tha hóa làm đảo lộn các quan hệ của người lao động. Khi lao động con người thực hiện quan hệ với
tư liệu sản xuất nhưng TLSX đó lại thuộc về một số người do đó TLSX sử dụng con người chứ không
phải ngược lại, con người làm ra sản phẩm lao động nhưng sản phẩm đó quay lại nô dịch con người.
Quan hệ giữa người với người cũng bị biến tướng, nó trở thành quan hệ giữa người với đồ vật vì người
lao động làm thuê quan hệ với người thuê mình là quan hệ giữa sản phẩm và tiền thù lao. Lao động bị
tha hóa làm cho người lao động phát triển què quặt. Đây chính là mặt trái của KHKT, là bản chất của
chế độ tư hữu, ném hàng loạt người lao động ra khỏi vòng quay của nó.
Chính vì thế, Triết học Mác đặt ra vấn đề giải phóng con người bị thui chột, què quặt trong sự
phát triển của XH. Mác cho rằng nguyên nhân của sự thui chột con người là ở chế độ tư hữu về TLSX.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 7
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Để giải phóng con người phải xóa bỏ một cách tích cực chế độ tư hữu, với tư cách là sự khẳng định
sinh hoạt của con người, là sự xóa bỏ một cách tích cực mọi sự tha hóa. Lực lượng giải phóng con
người chính là những người bị tước đoạt TLSX, đó chính là giai cấp vô sản, là sứ mệnh của giai cấp vô
sản – sứ mệnh của giai cấp vô sản là đào huyệt chôn CNTB.
* Vấn đề xây dựng con người VN trong giai đoạn hiện nay:
Điều kiện lịch sử hình thành con người VN: Sự tác động của môi trường địa lý. Chính điều kiện
tự nhiên của VN đã tạo nên những tư duy của người VN, văn hóa của người VN, chịu ảnh hưởng của
nhiều nền văn hóa: Phật giáo (Ấn độ), Nho gia (Trung Quốc),… do nền kinh tế nông nghiệp văn minh
lúa nước, có cấu trúc hạt nhân là cấu trúc làng xã, Phép vua thua lệ làng làm cản trở tư duy của con
người. Người VN luôn phải đối chọi với các thế lực tự nhiên và ngoại xâm, điều này tạo nên con người
VN rất nhiều tính cách tốt đẹp như cần cù, chịu khó,… nhưng cũng tạo ra những mặt hạn chế nhất định
như: tư tưởng cục bộ địa phương chủ nghĩa, thích can thiệp vào chuyện riêng của người khác, thiếu
tinh thần tự giác, cha chung không ai khóc, tùy tiện, ít ý thức cộng đồng, ý thức tập thể, không thích tư
duy trừu tượng nhưng lại rất thích tư duy huyền bí, thích hội hè, tâm lý cầu an, thường thấy lợi ích
trước mắt mà bỏ qua lợi ích lâu dài, rất đề cao chủ nghĩa kinh nghiệm, do khổ quá nên sống giản dị,
ghét xa hoa, cầu kỳ điều này dẫn đến tự hạ thấp nhu cầu của mình mà quên mất rằng nhu cầu là động
lực phát triển của XH. Chính vì vậy, vấn đề đặt ra trong giai đoạn hiện nay là xây dựng con người VN
đồng thời với việc kiên trì đấu tranh chống thoái hóa, biến chất, cần hình thành và phát triển ở con
người những đức tính cơ bản sau: “Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn đấu vì độc lập dân
tộc và CNXH, có ý chí vươn lên đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế
giới trong sự nghiệp đấu tranh vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ XH. Có ý thức tập thể,
đoàn kết, phấn đấu vì lợi ích chung. Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực,
nhân nghĩa tôn trọng kỷ cương phép nước, quy ước của cộng đồng, có ý thức bảo vệ và cải thiện môi
trường sinh thái. Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỹ thuật, sáng tạo, năng suất cao vì
lợi ích bản thân, gia đình và tập thể XH. Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình độ chuyên
môn, nghiệp vụ, trình độ thẩm mỹ và thể lực” (Văn kiện hội nghị lần thứ 5 BCH TW khóa VIII). Cụ
thể:
Trên lĩnh vực kinh tế, thực hiện nhất quán và lâu dài chính sách phát triển nền kinh tế thị trường
định hướng XHCN.
Trên lĩnh vực chính trị, khẳng định con đường đi lên CNCS trên nền tảng CNXH nhằm nâng cao
tính tích cực chính trị của nhân dân, tạo điều kiện để nhân dân tham gia nhiều hơn vào quản lý nhà
nước, quản lý XH.
Trên lĩnh vực XH, giải phóng con người khỏi sự thao túng của các quan hệ XH cũ đã lỗi thời, kế
thừa truyền thống tốt đẹp, xây dựng hệ thống những chuẩn mực quan hệ mới.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 8
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Trên lĩnh vực giáo dục – đào tạo và khoa học, công nghệ, giáo dục – đào tạo và khoa học, công
nghệ được coi là “quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài”,
“là nền tảng và động lực đẩy mạnh CNH – HĐH đất nước”.
Trên lĩnh vực văn hóa: “Xây dựng nền văn hóa tiến tiến, đậm đà bản sắc dân tộc được coi vừa là
mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội. Mọi hoạt động của văn hóa nhằm xây dựng
con người VN phát triển toàn diện về chính trị, tư tưởng, trí tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo,
có ý thức cộng đồng, lòng nhân ái, khoan dung, tôn trọng nghĩa tình, quan hệ hài hòa trong gia đình,
cộng đồng và xã hội”.
Có thể nói, xây dựng con người đang được người VN thực hiện trên tất cả các lĩnh vực của đời
sống xã hội. Những lĩnh vực khác nhau có những trọng tâm khác nhau nhưng đều hỗ trợ nhau để hình
thành cuộc sống mới với những con người mới, đủ đức, tài và sức để đưa VN đi lên CNXH thành
công.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 9
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 4: Hãy nêu nhận xét về triết lý phật giáo về thế giới quan và nhân sinh quan?
Trả lời:
Phật giáo là một tôn giáo xuất hiện ở bắc Ấn độ (bây giờ thuộc Nepan). Người sáng lập là Tất –
Đạt – Đa (Sau này gọi là Thích ca Mauni) (8/4/563 – 483 trCN) là con của vua Tịnh Phạn. Phật theo
tiếng Phạn có nghĩa là giác ngộ, sáng suốt, đắc đạo. Tư tưởng của phật giáo lúc đầu chỉ truyền miệng
sau đó được viết thành văn với một lượng kinh hết sức đồ sộ và toàn bộ kinh phật được gọi là “Rừng
kinh” gồm 3 bộ phận (tam tạng):
Tạng kinh: ghi những lời thích ca thuyết pháp.
Tạng luật: ghi những giới luật, đièu luật mà các giáo đoàn và phật tử phải tuân theo.
Tạng luận: Các tác phẩm bình chú, lý giải của các thượng tọa, cao tăng nối tiếp nhau về sau.
Triết lý của phật giáo tập trung trên 2 khía cạnh: Thế giới quan và nhân sinh quan.
* Thế giới quan:
Mọi tôn giáo trên thế giới đều thừa nhận có đấng sáng tạo, nhưng phật giáo lại không thừa nhận
có đấng sáng tạo, đây là một điểm làm cho người ta nghĩ rằng phất giáo là một tôn giáo vô thần nên nó
bị xếp vào tà thuyết ở Ấn độ. Theo triết lý của phật giáo tất cả sự vật, hiện tượng trong thế giới này
không do một thế lực nào sáng tạo ra hết mà nó là sự kết hợp của các yếu tố vật chất và yếu tố tinh
thần. Những yếu tố này được phật giáo gọi là “Sắc” và “Danh”, Sắc là vật chất và Danh là tinh thần.
Sắc gồm có 4 yếu tố sau:
+ Địa: đất, chất khoáng,…
+ Thủy: Nước, các chất lỏng,…
+ Hỏa: lửa, nhiệt,…
+ Phong: gió, hơi, không khí,…
Yếu tố tinh thần là thức - tâm thật – 5 yếu tố này được gọi là ngũ uẩn. Mọi cái có là do sự kết
hợp của ngũ uẩn. mọi cái không có là do sự phân li của ngũ uẩn. Cả thế giới này nằm trong 1 vòng
quay: Sinh – Trụ - Dị - Diệt, vì vậy cái ổn định, cái bất biến trong thế giới là cái vô thường tức là cái
không ổn định, bởi vì tất cả các sự vật, hiện tượng đều biến đổi trong từng sát - na một. Có hay không
là nhờ chữ “duyên”. Duyên là chất kết dính giữa ngũ uẩn. Mọi sự vật hiện tượng trong thế giới đều
biến đổi trong quy luật đó. Làm sao để hữu duyên, vô duyên? Tất cả là do “nghiệp” tạo thành. Nếu tạo
nghiệp tốt, tu thân, tích đức thì kiếp sau sẽ thành người tốt và ngược lại. Đây là cơ sở lý luận để phật
giáo khuyên con người phải sống thiện, sống có đạo đức.
* Nhân sinh quan: Được trình bày trong Tứ diệu đế và thập nhị nhân duyên. Triết lý của phật
giáo là triết lý giải thoát, giải thoát con người ra khỏi kiếp nạn trầm luân, thoát khỏi vòng luân hồi của
khổ đau để rồi lại quay lại với một kiếp nạn khác.
Triết lý phật giáo cho rằng con người khổ vì không nhận thức được vạn vật kể cả bản thân mình
là không có thật – có nghĩa là mọi sự vật sẽ không trường tồn. Vì lầm tưởng mà không biết rằng mọi
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 10
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
cái chỉ là ảo (chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian) vì thế nảy sinh ra lòng khát ái, tham dục và phải
hành động để thỏa mãn. Chính điều này dẫn con người vào khổ ải trầm luân. Tất cả những lầm tưởng
này là do chúng sinh “vô minh”. Để giải thích điều này phật giáo đưa ra Tứ diệu đế: Là 4 chân lý hiển
nhiên màu nhiệm, vạch rõ nguồn gốc của khổ đau, cách thức để giải thoát nó.
Khổ đế: nói về những cái khổ, đời mỗi con người có 8 cái khổ. Sinh khổ, lão khổ, bệnh khổ, tử
khổ, thụ biệt ly khổ, oán tăng hội khổ, sở cầu bất đắc khổ, thủ ngũ uẩn khổ.
Tập đế: Chỉ ra nguyên nhân làm cho con người tham sân si, dẫn con người đến bể khổ có 12
nhân duyên dẫn đến cái khổ của con người. Đây là chuổi 12 nhân quả dẫn đến cái khổ cho chúng sinh
+ Vô minh: không phân biệt được giả và thật
+ Duyên hành: hành động thiếu tâm căn trong sạch.
+ Duyên thức: ý thức, tinh thần bị che lấp.
+ Duyên danh – sắc: sự hội tụ của ngũ uẩn trong chúng ta.
+ Duyên lục nhập: sự tiếp thu của lục căn đối với thế giới bên ngoài.
+ Duyên xúc: do sự tiếp xúc của lục căn với lục trần, đó là sự kết hợp giữa sắc và danh
Sáu nguyên nhân này xuất phát từ chủ thể.
+ Duyên thục: Do tiếp xúc mà nảy sinh yêu, ghét, vui, buồn,…
+ Duyên ác: nảy sinh ham muốn, chiếm đoạt,…
+ Duyên thủ: Chiếm của người khác cho mình
+ Duyên hữu: hành động
+ Duyên sinh: Sinh ra đã mang nghiệp, phải tạo ra quả đó.
+ Duyên lão tử: Đã sinh ra thì phải già và chết.
Diệt đế: Khẳng định chắc chắn cái khổ của con người sẽ được tiêu diệt.
Đạo đế: Con đường tiêu diệt cái khổ, để con người loại bỏ được vô minh và phật giáo đưa ra 8
con đường gọi là bát chính đạo:
+ Chính kiến: phải thành thực tu.
+ Chính tư duy: Phải suy xét đúng đắn.
+ Chính ngữ: Lời nói phải chân chính.
+ Chính nghiệp: Việc làm phải chân chính.
+ Chính mạnh: tuân theo điều răn. Tiết chế dục vọng.
+ Chính tinh tiến: cố gắng nổ lực để đạt tới đạo.
+ Chính đạo: Tin tưởng ở phật.
+ Chính định: Tập trung tâm trí vào con đường chính đạo. giúp cho chúng sinh thoát khỏi vô
minh bằng cách tập trung tinh thần vào con đường chính đạo.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 11
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Để giải thoát chúng sinh khỏi kiếp nạn luân hồi thì phật giáo còn đề ra những điều răn dạy tín đồ
trong quá trình tu luyện: ngũ giới (5 điều răn) gồm: giới sát (không được sát hại sinh linh), giới đạo
(không được trộm cắp), giới dâm, giới tửu và giới vong ngữ (không được chửi bậy).
Nhận xét: Phật giáo là một trong những tôn giáo lớn của thế giới. Triết lý của phật giáo bao trùm
lên nhiều lĩnh vực trong đó nổi bật lên là triết lý về nhân sinh quan và thế giới quan. Vấn đề trung tâm
của phật giáo là xuất thế chứ không phải là nhập thế vì vậy đích cuối cùng của phật giáo là sự giải
thoát – giải thoát khỏi vòng luân hồi – Về điểm này phật giáo ở VN có khác, đó là ở phật giáo VN có
sự kết hợp hài hòa giữa nhập thế và xuất thế.
Về mặt chính trị XH thì phật giáo là tiếng nói lhản kháng mạnh mẽ chế độ phân biệt đẳng cấp dã
man tàn bạo ở Ấn độ cổ đại. Và phật giáo khuyên mọi người sống có đạo đức, từ bi, bác ái, biết kiềm
chế dục vọng của mình, tôn trọng quyền lợi của người khác và trong một XH bình đẳng. Đây là một
điểm tích cực vì xét đến cùng mọi tôn giáo, mọi học thuyết đều dẫn con người đến chân - thiện - mỹ.
Phật giáo là một tôn giáo nhưng trong triết lý của nó có những yếu tố vô thần, duy vật và biện
chứng. Nhưng ở đây cũng phải nói rằng, tư tưởng biện chứng của phật giáo có mâu thuẩn: Khi xem xét
các sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ nhân quả, tồn tại trong biến đổi nhưng ở cõi nát bàn thì mọi sự
vật tồn tại trong vinhc hằng. Như vậy, phật giáo đã phủ nhận sự vận động, biến đổi trên cõi nát bàn.
Khi giải quyết vấn đề con người và XH loài người đã đứng trên lập trường duy tâm vì cách giải
quyết của phật giáo thể hiện tư tưởng yếu thế, quay lưng lại với đời sống XH của phật tử. Phật giáo đã
quay lưng lại với sự tiến bộ của XH. Tư tưởng phật giáo gần giống với quan niệm vô vi của Lão tử vì
phật giáo không thấy được nguyên nhân khổ của con người chính là ở quan hệ XH, phật giáo qui nỗi
khổ của con người về mặt nhận thức và do đời sống sinh học của con người, trong đó sinh học là chủ
yếu. Như vậy, đỉnh cao nhất của phật giáo là KHÔNG: không còn thế giới, không còn con người. Phật
giáo được truyền bá sâu rộng vào VN từ những năm đầu công nguyên. Phật giáo VN cũng giống với
các nước khác, ngoài ra còn có một số điểm tiêu cực như tuyên truyền phát triển mê tín dị đoan, dẫn
con người đến thụ động, bất lực trước hoàn cảnh.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 12
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 5: Anh chị hãy nêu nhận xét của mình về tư tưởng của Khổng tử?
Trả lời:
Khổng tử (551 – 479 TrCN), tên thật là Khổng Khâu, là người sáng lập nho gia, sinh ra trong
một gia đình quan võ của nước Lỗ. Mồ côi cha khi 3 tuổi, mất mẹ khi 17 tuổi, 19 tuổi ông lấy vợ.
Ông chỉ răn dạy bằng lời, không ghi chép thành giáo trình, Khổng tử là người đầu tiên trong lịch
sử Trung Quốc và phương Đông mở trường tư thục và thu phí, có 72 học trò đặc biệt gần gũi trong số
3000 học trò và đặc biệt yêu quý 12 người. Ông có 4 điều cấm kỵ là: Không ngĩ về bản thân mình,
không biểu thị thái độ ngoan cố, không sa vào những phán đoán, suy nghĩ trống rỗng; không nên
nghiêm ngặt trong những phán đoán của mình. Sinh ra trong thời kỳ đại loạn, thời mà đời thì suy, đạo
thì yếu, những tà thuyết và hành động bạo tàn nổi lên, thiên hạ đại loạn, đạo đức bất minh,… Trong
hoàn cảnh đó, Khổng tử muốn đem tài năng của mình ra để giúp đời, muốn lập lại trật tự lễ nghĩa như
thời nhà Chu, trong dòng xoáy cuộc đời thì ý tưởng tốt đẹp của Khổng tử trở nên không tưởng vì đã
không thấy được qui luật của sự phát trển XH. Tư tưởng của Khổng tử được người đời sau ghi lại ở
nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó nổi bật lên là những quan điểm sau:
* Tư tưởng về bản thể luận và biến dịch:
Khổng tử cho rằng trời đất vạn vật trong vũ trụ đều cùng một thể thống nhất gọi là Thiên – Địa –
vạn vật nhất thể. Chúng tự vận động sinh thành, biến hóa không ngừng nghỉ theo đạo, bởi vì sự vận
động và biến đổi ấy có nguồn gốc từ sự liên hệ, tương tác giữa hai lực âm và dương trong một thể
thống nhất gọi là thái cực. Cái lực vô hình làm cho dương phát triển đến cực độ để biến ra âm và lực
làm cho âm phát triển đến cực độ để biến ra dương và lực làm cho âm dương điều hòa gọi là đạo, là
thiên lý, chính là mệnh trời. Vì đạo và thiên lý là vô cùng, huyền bí, linh diệu, sâu kín, lưu hành trong
vũ trụ, quy định sự tồn vong, phát triển của con người nên con người phải chấp nhận, không thể cưỡng
lại (Đây là quan điểm vừa thể hiện phương pháp biện chứng và lập trường duy lâm của Khổng tử).
Khổng tử tin rằng có thiên mệnh, chính vì thế việc hiểu biết thiên mệnh là điều kiện để trở thành người
quân tử. Sống, chết, thành, bại là do mệnh trời quy định. Quân tử sợ mệnh trời và phải sợ lời thánh
nhân.
Ngoài mệnh trời còn có một lực lượng chi phối vận mệnh của con người chính là quỉ thần, quỉ
thần là do khí thiên của trời đất tạo nên, tuy tai không nghe, mắt không thấy nhưng nó vẫn luôn quanh
quẩn bên ta, ta chỉ nên biết thế thôi, phải kính cẩn quỉ thần nhưng phải tránh xa nó. Vì vậy không nên
bàn tán nhiều về nó, không nên sùng bái nó quá: “Đạo thờ người còn chưa biết sao biết được đạo quỉ
thần, sự sống chưa biết sao biết được sự chết” Ông khuyên con người phải chú trọng vào công việc
thực tế của mình. Ở đây chúng ta thấy có sự mâu thuẩn trong tư tưởng của ông: TRên lập trường duy
tâm không thể không thừa nhận những lực lượng siêu nhiên huyền bí, không thể không thừa nhận
chúng có ảnh hưởng đến đời sống con người, nhưng mặt khác ông lại thấy được yếu tố chi phối đời
sống con người chính là hoạt động thực tế của con người.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 13
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
* Tư tưởng về chính trị, đạo đức:
Toàn bộ tư tưởng chính trị đạo đức của Khổng tử đều nhằm vào giải quyết những việc của XH
Xuân – Thu lúc bấy giờ, đó là: giải quyết mối quan hệ giữa người với người, giữa cá nhân với XH, giải
quyết nguyên nhân và tình trạng đại loạn lúc bấy giờ, cắt nghĩa về sự tồn vong và phát triển của một
quốc gia. Theo ông, XH là một tổng thể quan hệ giữa người với người, giữa gia đình và XH, giữa trời
với người: Thiên nhân tương đồng và ông cho rằng cái lõi trung tâm để điều hành XH chính là đạo đức
và chính trị. Trong đó đạo đức là hạt nhân. Vì vậy, đường lối trị nước của Khổng tử gọi là Đức trị, ông
khẳng định phải lấy đạo đức để làm chính trị, người chính trị phải có đạo đức, phải thường xuyên trau
dồi đạo đức cá nhân, phải thường xuyên tu thân theo nhân – lễ - nghĩa – trí – tín để trở thành người
quân tử, phải tề gia – trị quốc – bình thiên hạ. Cái lõi hạt nhân của đức chính là nhân. Vì nhân tức là
sửa mình theo lễ nghĩa, là yêu người, người có nhân là người ăn nói dè dặt, ít nói thì gần với điều
nhân, những người thích trau chuốt hình thức, ăn nói sắc sảo, khéo léo thì ít đức nhân. Chung qui lại,
nhân là điều gì mình không muốn thì đừng làm cho người, điều gì mình muốn thì cũng muốn cho
người. Đặc trưng chính là không ích kỷ, không hịa người khác, ngược lại phải làm lợi cho người khác.
Từ vua cho đến thứ dân đều phải trau dồi chữ nhân, lấy nhân làm gốc. Động cơ của nhân là phải hết
sức làm những điều khó khăn sau đó mới nghĩ đến thu hoạch. Về mặt nhận thức thì người có nhân là
người phải có trí, nhờ có trí thì mới sáng suốt, mới minh mẫn, mẫn tiệp để phân biệt được trái phải,
thiện ác để hành động phù hợp với thiên lý. Người có nhân phải có dũng,đủ can đảm nhận ra cái sai
của mình để đi đến cái thiện. Tuy nhiên, cái nhan của ông cũng thể hiện cái hạn chế: Nhân lại cần thiết
cho mọi người nhưng ông lại khẳng định chỉ có người quân tử mới có nhân, còn kẻ tiểu nhân không có
nhân “Người quân tử có thể phạm vào điều bất nhân nhưng chưa từng có kẻ tiểu nhân có nhân”,
“Người quân tử lo nghĩ về đức, kẻ tiểu nhân lo về chổ ở”.
Một trong những nguyên nhân tạo nên sự náo loạn trong lịch sử là loạn danh, do pháp luật không
nghiêm. Chính danh là người phải làm việc ngay thẳng, người có địa vị nào, bổn phận trách nhiệm nào
thì phải làm đúng bổn phận trách nhiệm đó. Theo Khổng tử XH được ổn định, thái bình là phải nhờ
vào 3 mối kỷ cương chủ yếu (Tam cương): Quân – Thần, Phụ - Tử, Phu – Phụ. Làm vua phải ra ân đức
cho dân, làm tôi phải trung tín, không xu ninh, làm cha thì phải nhân từ độ lượng, làm con thì phải hiếu
thảo,…
Những tư tưởng giáo dục của Khổng tử: Ông rất coi trọng việc giáo dục vì ông xem đó là gốc rễ
lâu bền để tạo ra con người có Nhân, lễ, nghĩa, trí, tín, Giáo dục là cần thiết cho mọi người, nếu không
được học thì không hiểu được đạo lý làm người. Nọi dung giáo dục của Khổng tử thì chữ Nhân là quan
trọng nhất rồi đến Lễ về sau Lễ bị lợi dụng và biến thành những qui tắc vô cùng khắt khe, gò bó đến
mức người ta gọi là Lễ ăn thịt người
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 14
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 6: Anh chị hãy đánh giá quan niệm về Đạo trong Lão tử?
Trả lời:
Lão tử tên thật là Lý Nhĩ, sống vào khoảng thế kỷ VI trCN, là người sáng lập ra Đạo gia, toàn bộ
tư tưởng của ông được trình bày trong Đạo đức kinh và tư tưởng cốt lõi của ông chính là đạo. Đạo
đóng vị trí trung tâm, đây là một phạm trù khái quát, huyền diệu, tồn tại vĩnh hằng, bất biến. Đạo
không chỉ là một sự vật, hiện tượng cụ thể nào đó mà nó còn là gốc mà tất cả mọi cái đều sinh ra từ đó.
Trong Đạo đức kinh, chương 42, Lão tử viết: “Đạo sinh 1, 1 sinh 2, 2 sinh 3, 3 sinh vạn vật”. Đạo là
gốc rễ mọi cái vì thế trong thế giới vạn vật dù có khác biệt nhau, dù ở đó có Sinh – Trụ - Diệt thì vẫn
biểu hiện sự tuân theo đạo. Đạo là cơ sở đầu tiên của sự thống nhất của thế giới. “Có một vật gì trong
hỗn độn, có trước cả trời đất, vừa trống không, vừa yên lặng, đứng một mình không đổi, lưu hành khắp
chốn không mỏi, có thể làm mẹ thiên hạ, ta không biết nó tên là gì mới đặt cho nó là Đạo” (Chương 25
Đạo đức kinh). Điều này cho thấy đạo là bản nguyên sâu kín huyền diệu, không có đặc tính, không
hình thể, không nhìn, không nghe, không bắt được nhưng nó vẫn tồn tại tuyệt đối mạnh mẽ, vĩnh cửu,
có trước cả trời đất, Đạo vừa là cái cao nhất, vừa duy nhất, vừa thiên hình vạn trạng, vừa bất biến, biến
hóa. Với quan niệm này thì Lão tử đã phản đối quan niệm về tư tưởng cho rằng trời sáng tạo ra thế
giới: Vì Đạo của Khổng tử chẳng qua cũng chỉ là trời, là thiên mệnh. Như vậy Đạo của Lão tử mang
tính duy vật, là bản nguyên của thế giới.
Đạo là cái vô hình nhưng sinh ra trời đất, vạn vật có hình thể. Như vậy thì đạo không chỉ là Vô
mà còn là Hữu. Đạo có sự thống nhất giữa Hữu và Vô: Đây chính là sự thâm nhập, giao thoa của tư
tưởng Phật giáo vào tư tưởng của Lão tử. Chính sự tương tác giữa Hữu và Vô tạo nên sự biến hóa của
vạn vật, đã giải thích sự vận động của Đạo bằng chính nội lực của Đạo. Đây chính là tư tưởng biện
chứng, phủ nhận sự tác động của các thế lực siêu nhiên vào vận động.
Đạo là con đường, qui luật hình thành, biến hóa của vạn vật được gọi là Đạo thường. Nó cho
thấy vạn vật có thể vận động tiến lên hoặc lùi lại phía sau, có thể phát triển hay suy vong thì cũng chỉ
tuân theo qui luật của Đạo mà thôi. Nó bao gồm hai qui luật: qui luật quân bình và qui luật phản phục.
Qui luật quân bình là luôn giữ cho vận động được thăng bằng, trung hòa, không có gì thái quá.
Cái gì khuyết ắt tròn đầy, cái gì cong ắt được thẳng, cái gì cũ ắt được mới, đây chính là cách giữ cho
sự vật tồn tại đúng trong độ của nó.
Luật phản phục là cái gì phát triển đến tột đỉnh thì sẽ trở thành cái đối lập của nó, chính nhờ vậy
mà vạn vật biến đổi trong vòng tuần hoàn như trời đất trả qua 4 mùa. “Muốn cho một sự vật nào đó
suy tàn thì cứ để cho nó phát triển đến tột cùng, muốn thu lại hãy mở ra, muốn đạt được thì hãy cho
đi,…”
Lão tử đã thể hiện tư tưởng biện chứng. Đó là bất cứ 1 sự vật nào cũng bao gồm hai mặt đối lập
xung khắc nhau nhưng lại liên hệ, ràng buộc nhau mà chuyển hóa. “Trong họa có phúc, trong âm có
dương, trong thịnh có suy”.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 15
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 7: Anh chị hãy trình bày nhận xét của mình về Pháp gia?
Trả lời:
Người phát triển học thuyết Pháp gia và làm cho nó trở thành học thuyết quan trọng nhất chính là
Hàn Phi (280 – 233TrCN). Tư tưởng Pháp gia đã có tử trước ở Quản Trọng, Thân Bất Hại, Thương
Ưởng. Tư tưởng Pháp gia được cấy vào trong lòng XH ở thời Xuân – Thu, cho thấy sự bất lực của tư
tưởng Khổng tử trong hoàn cảnh lịch sử lúc bấy giờ, nằm ở khía cạnh đối lập với tư tưởng Đức trị của
Khổng tử, những phạm trù của nho gia như Nhân, Lễ, Nghĩa,… chỉ là những thứ vớ vẩn. Để điều hành
đất nước thì điều cốt yếu là cần phải có sự áp đặt về kinh tế, sức mạnh về quân sự và quyền lực phải
tập trung vào tay 1 người đó là vua, và vua phải điều hành đất nước bằng pháp luật. Để thực hiện được
điều đó thì Hành Phi cho rằng phải thực hiện được: Pháp – Thế - Thuật. Pháp chính là luật định, để
điều hành đất nước thì phải thể chế những qui định thành luật. Luật là hiến lệnh chép ở công đường,
phải được công khai. Ai giữ luật pháp cẩn thận thì được thưởng, ai vi phạm thì phạt. Dùng luật pháp
mà nghiêm thì người phải chịu tội chết cũng phải tâm phục, khẩu phục. Người có công phải được khen
thưởng nhưng không phải mang ơn ai cả, xử đúng người đúng tội. Tư tưởng của Hàn Phi là vạn vật
biến đổi vì thế không có cái gọi là pháp luật đúng với mọi thời đại vì vậy pháp luật phải thường xuyên
thay đổi để phù hợp với thời đại, phù hợp với dân tình, ông đã thấy được mối quan hệ giữa tồn tại XH
và ý thức XH. Đất nước càng kém phát triển thì pháp luật phải thay đổi càng nhanh. Hàn Phi đã dựa
vào Tuân Tử: “Nhân chi sơ, tính bản ác” (Bản tính của con người khi sinh ra đã ác, tham lam, hám lợi)
Do vậy, pháp luật phải dùng thưởng phạt để kích thích con người làm điều thiện. Pháp chính là tiêu
chuẩn, căn cứ khách quan để người ta phải chính danh: Vua không thể sai khiến bề tôi hành động trái
pháp luật. Nếu đất nước điều hành pháp luật và vua thực sự là minh chủ thì không cần văn chương
sách vở mà chỉ cần lấy pháp luật mà dạy. Hàn Phi khẳng định không có quỷ thần, quan lại, vua chúa
mà mê tín sẽ mất nước, “Chính cuộc đời con người sinh ra quỷ thần, đời người ai cũng có thể gặp rủi
ro tai nạn”. Ông phát hiện ra cái quyết định sự biến đổi của XH là do sự biến đổi về của cải và dân số,
dân số tăng nhanh nhưng của cải tăng chậm dẫn đến loạn lạc chiến tranh. Vậy phải có pháp luật để
ngăn chặn và điều chỉnh nó.
Thế là cách để người ta điều hành pháp luật, là vị thế, thế lực, uy tín, quyền uy của người đứng
đầu một chính thể. Theo Hàn Phi, người đứng đầu phải độc quyền, độc tôn, người độc quyền phải luôn
luôn giỏi vì họ thấy được xu hướng phát triển và chịu trách nhiệm của mình nhưng khi bỏ qua những
góp ý, vượt qua giới hạn đó sẽ trở thành độc tài.
Thuật, đó là người độc quyền phải có thủ thuật, phương pháp, mưu kế để điều hành, để đưa mọi
cái vào qui cũ, kỉ cương. Nếu pháp là cái công khai thì thuật là cái cơ trí ngầm, là thủ đoạn mà đến quỉ
thần cũng không biết được. Thuật được vua điều hành thông qua bộ máy quan lại, vua trị dân thông
qua bộ máy quan lại. Thuật có ba nội dung cơ bản sau:
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 16
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Bổ nhiệm phải căn cứ vào khả năng thực sự của con người để bổ nhiệm, căn cứ vào tài năng chứ
không phải dòng dõi, có được người tài, người giỏi và tránh được những kẻ hư danh, tránh được những
chức quan không cần thiết.
Kiểm tra nhất thiết giao việc thì phải kiểm tra bằng cách vua đích thân đi kiểm tra, vua cắt cửa
ngừoi đi thay mình để kiểm tra và phải cử người theo dõi đặc sứ và cử người giám sát những người
này để lấy được chữ tín.
Đối với thưởng phạt: Phải thưởng thật to, hứa thưởng phải thưởng. Còn phạt phải phạt nặng và
đúng tội “Nếu thưởng thì không gì bằng thưởng nhiều và giữ đúng lời hứa để cho dân thích, nếu phạt
thì không gì bằng phạt nặng và nghiêm để cho dân sợ”.
Tuy nhiên, Pháp trị có điểm yếu vì điều kiện lịch sử cụ thể quyết định, không thể vận dụng pháp
trị. Pháp gia là một trong những trường phái triết học lớn của trung quốc cổ đại chủ trương dùng pháp
luật của nhà nước để điều chỉnh củng cố chế độ chuyên chế ở thời kỳ chiến quốc. Tư tưởng pháp gia
được nhà Tần đề cao. Đây là vũ khí lý luận quan trọng giúp nhà Tần thống nhất đất nước, xây dựng
nhà nước trung ương tập quyền.
(Triết học Trung Hoa cổ đại là một kho tàng văn hóa, tri thức, tư tưởng hết sức đồ sộ, phong
phú sâu sắc, nó phản ánh toàn bộ bộ mặt XH của TQ lúc bấy giờ và các quan điểm về tự nhiên.
Triết học ấy ra đời trong giai đoạn đầy biến động tạo nên các trường phái hết sức khác nhau, thậm
chí đối lập nhau vì vậy người ta gọi thời kỳ này là bách gia chư tử.
Triết học Trung Hoa cổ đại bao trùm lên tất cả trường phái là các vấn đề về chính trị, XH
còn các vấn đề tự nhiên chưa được rút ra cái bản chất.
Nếu so sánh với triết học Hy lạp – La mã cổ đại thì triết học Trung Hoa cổ đại đặc biệt chú ý
đến vấn đề nhân sinh quan, vì vậy chủ yếu bàn về luân lý, đạo đức mà ít nói về tri thức tự nhiên và
vũ trụ, người ta nói rằng các nhà triết học Trung Hoa cổ đại có phong cách hiền nhân, quan tâm
đến đức trị, đạo trị, nhân trị.
Nếu so sánh với triết học Ấn độ cổ đại đã chú ý tới vấn đề tôn giáo và hướng cuộc sống con
người đến thế giới vĩnh hằng trong khi đó các trường phái triết học Trung hoa cổ đại lại đặc biệt
quan tâm đến những vấn đề thực tiễn của đời sống trần tục như đạo vua – tôi, cha – con, vợ -
chồng, anh – em, tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ, chính danh,… liên quan đến những vấn đề
cập nhật trong đời sống chính trị XH.
Triết học Trung hoa cổ đại nói riêng và triết học phương Đông nói chung thường được diễn
tả bằng những lý luận không chặt chẽ, mạch lạc, khúc chiết, so với các triết học phương Tây vì vậy
các học giả đời sau thường dễ dàng biện giải, xuyên tạc theo ý kiến chủ quan của mình để phục vụ
lợi ích cá nhân, lợi ích giai cấp)
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 17
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
Câu 8: Làm rõ tư tưởng biện chứng của triết học Hy lạp – La mã cổ đại qua quan điểm của một số
nhà triết học Hy lạp – La mã cổ đại?
Trả lời:
TH Hy lạp – La mã cổ đại là một kho tàng tri thức tổng hợp, nếu xét thuần túy, kho tàng tri thức
đó không chỉ thuộc về TH mà thuộc về các ngành khoa học khác, vì lúc đó các nhà TH hầu hết là các
nhà khoa học tự nhiên được gọi là các nhà thông thái. Dường như người ta tưởng rằng TH đứng cao
hơn các khoa học khác, TH là khoa học của các ngành khoa học đặt ra nền tảng cơ sở cho các trào lưu
TH sau này phát triển.
TH đã hình thành nên tư tưởng biện chứng (quen gọi là phép biện chứng ngây thơ): Xem xét mọi
cái trong quá trình biến dịch (sự hình thành và phát triển). Về sau đã bị phép siêu hình phủ định tuy
vậy đã được phép siêu hình kế thừa một số điểm cần thiết. Tư tưởng biện chứng ít nhiều đã được thể
hiện trong quan niệm của các nhà triết học Hy lạp – La mã cổ đại.
Anaximandrơ, là nhà triết học thuộc trường phái triết học Mile, ông đã phát triển quan niệm duy
vật và tư tưởng biện chứng, ông cho rằng thế giới bắt nguồn từ Apeiron, là dạng vật chất tồn tại giữa
trạng thái nước và không khí, ngay từ đầu trong lòng apeiron đã chứa đựng các mặt đối lập, chính sự
tác động của các mặt đối lập này tạo nên sự phát triển của sự vật hiện tượng.
Tư tưởng biện chứng đã thể hiện rõ nét hơn trong quan điểm của Heraclit – ông được xem là
người sáng lập ra phép biện chứng với quan niệm: “Sự ra đời và phát triển của vũ trụ là trò chơi của
một đứa trẻ đang đẩy các quân cờ, vận mệnh của thế giới đang nằm trong tay một đứa trẻ” và quan
niệm “Không ai lội xuống hai lần trên một dòng sông”. Ông đã đưa ra học thuyết về dòng chảy hay sự
vận động là phổ biến. Ông cho rằng ngày và đêm, thiện và ác,… không phải hai mà là một vì hai cái
đó tạo nên một chỉnh thể thống nhất, chúng ta quen hiểu đồng nhất là không chứa đựng những yếu tố
khác biệt nhưng Heraclit cho rằng mọi sự đồng nhất chỉ là tương đối vì ở góc độ này có thể đồng nhất
nhưng ở một góc độ khác nó sẽ cho kết quả khác. Đây chính là tư tưởng biện chứng nổi bật được ông
sử dụng kiên định và nhất quán.
Mỗi một sự vật, hiện tượng trong quá trình biến đổi của nó đều trải qua các trạng thái đối lập
chuyển thành các mặt đối lập với nó.
Đấu tranh giữa các mặt đối lập không chỉ là sự thống nhất của các mặt đối lập mà còn là điều
kiện tồn tại của các mặt đối lập. Tư tưởng của ông đã vượt lên tư tưởng đương thời về mặt biện chứng.
Và đặc biệt với phát biểu mang tính hình tượng rất cao “Không ai lội xuống hai lần trên một dòng
sông” đây là kết quả đúc kết từ kinh nghiệm sống của Heraclit về tư tưởng thống nhất của các mặt đối
lập, sự thống nhất và đấu tranh của hai mặt đối lập: vận động và đứng im. Chúng ta có thể phân tích
quan niệm này theo lôgic sau: trước hết sông phải là sông, nhưng phải là sông chảy, chảy là bản chất
của sông, là sự thống nhất giữa liên tục và gián đoạn, giữa vận động và đứng im, bao hàm trong nó sự
ổn định vì nếu như không có sự ổn định thì thậm chí ta cũng không thể lội xuống dù chỉ một lần trên
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 18
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
một dòng sông. Chính sự biến đổi lại thể hiện bản chất ổn định là “chảy”. Đây là mối quan hệ giữa vận
động và đứng im. Từ đó Heraclit muốn nói mọi cái đều tồn tại trong biến đổi. Vì vậy, tư duy của con
người phải biết vượt qua giới hạn đặt ra cho tư duy, sự biến đổi trong XH, trong con người là một tất
yếu. Heraclit đã biến khái niệm sông – dòng chảy thành một khái niệm trừu tượng để khái quát lên qui
luật vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng trong thế giới khách quan.
Trong cách giải thích của mình về nguyên nhân của sự vận động của nguyên tử - bản nguyên thế
giới theo học thuyết nguyên tử - Epiquya đã thể hiện được tư tưởng biện chứng: Nguyên tử giống như
một cơn mưa, có hạt rơi thẳng, có hạt rơi chệch hướng vì vậy nó xuất hiện hiện tượng va quệt giữa các
nguyên tử. Như vậy nguyên tử vận động là do sự tác động của chính các nguyên tử và điều này dẫn
đến trong quá trình vận động trong thế giới này không chỉ có tất nhiên mà còn có ngẫu nhiên. Epiquya
đã giải thích bản chất vận động của nguyên tử chính nhờ sự vận động nội tại và bổ sung yếu tố ngẫu
nhiên vào yếu tố tất nhiên.
Đêmôcrit chia nhận thức ra hai loại: nhận thức trong sáng (tư duy lý luận) và nhận thức mờ tối.
Ông thừa nhận có mối liên hệ qua lại, sâu sắc giữa hiện thực và chân lý, giữa cảm giác tư duy lý luận,
giữa cảm tính và lý tính. Cảm tính không thể đạt tới nhận thức chân lý về hiện thực, nhưng chúng ta
nhận thức được sức mạnh xác thực từ cảm tính. Trong lĩnh vực nhận thức lý luận, Đêmôcrit trở thành
đại biểu của phép biện chứng cổ đại với tính cách là về sự phát triển của tư duy trên cơ sở mặt đối lập
của nó là cảm giác. Qua đó ông đã bổ sung cho phép biện chứng logic của Heraclit, ông cho rằng nhận
thức trong sáng chính xác đạt được thông qua mặt đối lập của nó – nhận thức mờ tối. Sự quan tâm đến
con người của Sôcrat được xem như một bước ngoặt từ triết học tự nhiên sang triết học đạo đức. Chủ
đề suy xét về con người là điều thiện, cái đẹp, tự ý thức, tri thức và chân lý. Muốn tuân theo điều thiện
thì phải hiểu nó, muốn hiểu nó con người phải học, cần phải xây dựng phương pháp tìm ra chân lý,
phương pháp ấy là đối thoại tích cực gồm 4 bước (mỉa mai, đỡ đẻ, quy nạp và xác định) giúp con
người tránh mọi ngộ nhận, vượt qua sai lầm, xác định đúng bản chất của sự vật. Ông đã khai sinh ra
phương pháp nhận thức: Biện chứng pháp Sôcrat mà nội dung chủ yếu của phương pháp này là đi đến
làm sao nhận thức được bản chất của sự vật. Nói chính xác là làm sao nhận thức được cái chung.
Phương pháp biện chứng của Sôcrat được Platon tiếp tục phát triển theo tinh thần của chủ nghĩa duy
tâm khách quan. Platon cho rằng muốn có tri thức thì phải hồi tưởng. Hồi tưởng là con đường đánh
thức trong linh hồn những “tri thức bị lãng quên”, là “tìm kiếm tri thức nơi mình”. Phương pháp thực
hiện hồi tưởng chính là phương pháp biện chứng. Biện chứng theo cách hiểu của Platon là đàm thoại
triết học, là xây dựng các khái niệm, tìm hiểu khái niệm. Phép biện chứng của Platon chính là logic
học, tuy duy tâm nhưng nó đã mở ra phương pháp phân thích khoa học về quá trình nhận thức.
Ănghen đánh giá các nhà triết học Hy lạp – La mã cổ đại là những nhà biện chứng bẩm sinh. Tuy
nhiên phép biện chứng ở giai đoạn này là “phép biện chứng khách quan tự phát” có nghĩa là khi phát
triển các yếu tố của phép biện chứng trên thực tế, các nhà triết học Hy lạp – La mã cổ đại về chủ quan
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 19
Đề cương ôn tập triết học dành cho học viên cao học, NCS không chuyên triết 2008
đã không ý thức được nó, đã không tự giác xây dựng nó thành hệ thống. Khi phản ánh tínhchất biện
chứng giữa tự nhiên xã hội và tư duy. Nó được tồn tại dưới hai hình thức là Phép biện chứng khẳng
định mà Heraclit là một ví dụ điển hình và phép biện chứng phủ định được thể hiện rõ ràng trong
trường phái Êlê. Mặt khác, phép biện chứng của triết học Hy lạp – La mã cổ đại còn được thể hiện
quan đàm thoại, tranh luận triết học để sao cho có thể thông qua sự xung đột giữa các ý kiến trái ngược
nhau mà phát hiện ra chân lý được thể hiện trong phương pháp của Sôcrat và Platon. Phép biện chứng
này chính là phép biện chứng cổ điển của triết học Hy lạp – La mã cổ đại.
Người soạn: Bùi Thanh Long – Động vật học – K17 Page 20
