Đánh giá hiện trạng kinh tế theo vùng tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên
Báo cáo do Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB) soạn thảo với sự hợp tác của Công ty Giải pháp Việt Nam và ActionAid Việt Nam. ADB đóng góp cả về nhân lực và tài chính để tiến hàng khảo sát thực địa đánh giá mức độ nghèo có sự tham gia của cộng đồng ở vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên và soạn thảo báo cáo. Cty Giải pháp Việt Nam tiến hành khảo sát thực địa ở vùng ven biển miền Trung và ActionAid Việt Nam thực hiện khảo sát ở Tây Nguyên cùng với...
Đánh giá nghèo theo vùng
tại vùng ven biển
miền Trung và Tây Nguyên
Năm 2003
ii
Lời cảm ơn
Báo cáo này do Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) soạn thảo với sự hợp tác của
Công ty Giải pháp Việt Nam và ActionAid Việt Nam. ADB đóng góp cả về nhân
lực và tài chính để tiến hành khảo sát thực địa đánh giá nghèo có sự tham gia của
cộng đồng ở vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên và soạn thảo báo cáo.
Công ty Giải pháp Việt Nam tiến hành khảo sát thực địa ở vùng ven biển miền
Trung và ActionAid Việt Nam thực hiện khảo sát ở Tây Nguyên cùng với sự tham
gia của nhân viên văn phòng ADB, ông Võ Trực Điền và bà Nguyễn Nhật Tuyến.
Báo cáo này do các ông Lê Quốc Quân, Nguyễn Thế Hinh và Nguyễn Chí Trung
của Công ty Giải pháp Việt Nam viết. Hỗ trợ biên tập do bà Nguyễn Mỹ Bình và
Julian Carey thực hiện. Bà Nguyễn Mỹ Bình và bà Dương Tuyết Lan hỗ trợ việc
xuất bản. Ông Ramesh Adhikari (ADB) chỉ đạo và giám sát chung.
Xin chân thành cảm ơn sự hợp tác và giúp đỡ cho các khảo sát của Bộ Nội vụ và
Bộ Kế hoạch và Đầu tư cũng như các cấp chính quyền các tỉnh, huyện, xã và thôn
nơi các cuộc khảo sát đánh giá nghèo đói và quản trị nhà nước có sự tham gia của
cộng đồng đã được tiến hành.
iii
iv
Lời nói đầu
Tháng 5 năm 2002, Chính phủ Việt Nam đã hoàn thành Chương trình toàn diện về
Tăng trưởng và Giảm nghèo (CPRGS) và bắt đầu quá trình triển khai thực hiện
CPRGS ở cấp địa phương. Thông qua các chiến dịch thông tin và hàng loạt các hội
thảo vùng, cán bộ của các bộ ngành chủ chốt đã giải thích cho đại diện của các
chính quyền địa phương về việc làm sao cho quy trình lập kế hoạch của địa
phương có thể được thực hiện theo định hướng vì người nghèo hơn, có sự tham
gia nhiều hơn của cộng đồng, dựa trên số liệu thực tế hơn, chú trọng vào kết quả
hơn, cân đối tốt hơn trong các quyết định phân bổ nguồn lực và được giám sát tốt
hơn.
Mặc dù CPRGS đưa ra các mục tiêu quốc gia nhưng công tác hoạch định chính
sách ở cả cấp trung ương và địa phương đều cần phải tính đến đặc điểm tăng
trưởng kinh tế và giảm nghèo của các địa phương. Trong năm 2003, thành viên
của Nhóm hành động chống nghèo gồm đại diện của Chính phủ, các nhà tài trợ và
các tổ chức phi chính phủ đã hỗ trợ Chính phủ bằng cách tiến hành đánh giá
nghèo theo vùng ở bảy vùng của Việt Nam. Những đánh giá này dựa trên nhiều
nguồn thông tin để vẽ nên bức tranh về nghèo đói ở các vùng. Phân tích số liệu
Điều tra Mức sống Hộ gia đình Việt Nam năm 2002 được sử dụng để thảo luận
các xu hướng nghèo của các vùng và hệ quả xã hội theo thời gian. Dữ liệu định
tính bổ sung từ hàng loạt đánh giá nghèo có sự tham gia của cộng đồng cũng
được sử dụng, phản ánh những khía cạnh nghèo mà các số liệu định lượng khó
mô tả được hết. Những thông tin này đặc biệt quý giá để tìm hiểu những tiến bộ
đạt được trong việc tăng cường quản trị quốc gia có hiệu quả và dân chủ ở cấp cơ
sở, và những đánh giá nghèo có sự tham gia của cộng đồng này cũng đang được
công bố riêng. Khi có thể, các đánh giá nghèo theo vùng cũng dựa trên các nguồn
số liệu chính thức của chính quyền các tỉnh.
Hy vọng rằng các cuộc thảo luận và những thông tin mới từ các đánh giá nghèo
theo vùng sẽ giúp tăng cường năng lực để cải thiện việc cung cấp dịch vụ công ở
cấp chính quyền địa phương và cung cấp thông tin cho quá trình chuẩn bị các kế
hoạch tiếp theo của tỉnh. Mặc dù công tác thực địa mới chỉ được tiến hành ở hai
tỉnh tại mỗi vùng, song các quy trình của công tác thực địa cũng đã thu hút được
cán bộ của các tỉnh khác trong vùng. Điều này sẽ giúp tạo ra cơ sở phân tích để
đưa ra một chương trình nghị sự quan trọng cho thảo luận và xây dựng các quy
trình lập kế hoạch theo định hướng vì người nghèo trong tương lai ở cả các cấp
chính quyền trung ương và địa phương. Những đánh giá nghèo theo vùng này
cũng được sử dụng để cập nhật kiến thức và bổ khuyết những khiếm khuyết phân
tích trong CPRGS, giúp cải thiện công tác quản trị nhà nước ở cấp cơ sở, cung cấp
thông tin để chuẩn bị cho Báo cáo Tiến độ CPRGS và hỗ trợ Chính phủ thiết lập
một khuôn khổ giám sát mạnh mẽ cho những bộ phận của CPRGS mà hiện nay
vẫn còn thiếu các chỉ tiêu rõ ràng.
v
Trên khắp các vùng của Việt Nam, tám đối tác phát triển quốc tế đã làm việc với
các nhóm của các cơ quan chính phủ cấp trung ương và địa phương, các tổ chức
phi chính phủ trong nước, các cơ quan nghiên cứu của Việt Nam và các tổ chức
phi chính phủ quốc tế để thực hiện các đánh giá nghèo. Báo cáo này đánh giá
nghèo của vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên, hai trong số các vùng
nghèo nhất của Việt Nam. Hy vọng rằng các nhóm quan hệ đối tác này sẽ tiếp tục
hoạt động cùng với Nhóm hành động chống nghèo, hỗ trợ Chính phủ trong
nhiệm vụ đưa CPRGS trở nên có ý nghĩa ở cấp địa phương.
Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) hỗ trợ các ưu tiên của Chính phủ nêu trong
CPRGS. Thông qua Thoả thuận Hợp tác Giảm nghèo với Chính phủ Việt Nam,
ADB cam kết trợ giúp bốn lĩnh vực trong thời gian trung hạn, đó là: (i) tăng
trưởng bền vững; (ii) phát triển xã hội hòa nhập; (iii) cải thiện hệ thống quản trị
nhà nước; và (iv) phát triển vùng qua việc tập trung vào khu vực miền Trung. Cụ
thể, hiện nay chương trình hỗ trợ của ADB cho khu vực miền Trung tính đến
tháng 1 năm 2004 bao gồm các khoản vay tổng trị giá 187 triệu USD và các khoản
viện trợ không hoàn lại đạt trên 9 triệu USD1. Chương trình trợ giúp của ADB chủ
yếu tập trung vào các dự án đa dạng hoá các nguồn sinh kế ở cộng đồng, và các
dự án này được hỗ trợ thêm bằng các dự án đầu tư vào cơ sở hạng tầng vật chất
và xã hội. Bằng việc thúc đẩy phát triển hoà nhập trong khu vực, chương trình trợ
giúp của ADB có mục tiêu là giảm nghèo ở khu vực miền Trung.
1
Xem danh sách các dự án vay và hỗ trợ kỹ thuật không hoàn lại đang được thực hiện của ADB cho
khu vực miền Trung ở Phụ lục.
vi
Danh sách chữ viết tắt
AAV ActionAid Vietnam
ADB Ngân hàng Phát triển Châu Á
CPRGS Chương trình toàn diện về Tăng trưởng và Giảm nghèo
UBND Uỷ ban Nhân dân
DFID Bộ phát triển quốc tế Anh
LĐTB&XH Lao động, Thương binh và Xã hội
FDI Đầu tư nước ngoài
GDP Tổng sản phẩm quốc nội
CPVN Chính phủ Việt Nam
TCTK Tổng cục thống kê
JICA Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản
NGO Tổ chức phi chính phủ
ODA Viện trợ phát triển chính thức
CCHCC Cải cách hành chính công
RPGA Báo cáo nghèo và quản trị nhà nước có sự tham gia của người dân
PPA Đánh giá nghèo có sự tham gia của người dân
PRA Đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân
REDC Quy tắc thực hiện dân chủ cấp xã
UNDP Chương trình Phát triển Liên hợp quốc
USD Đô la Mỹ
ĐTMSHGĐ Điều tra mức sống hộ gia đình ở Việt Nam
VDGs Mục tiêu phát triển của Việt Nam
VSC Công ty TNHH Giải pháp Việt Nam
WB Ngân hàng Thế giới
Tỷ giá: 1 USD =15.500 VNĐ
vii
viii
Mục lục
Lời cảm ơn………………………………………………………………………………………………………………………. iii
Lời nói đầu…………………………………………………………………………………………………………………….....v
Danh sách chữ viết tắt…………………………………………………………………………………………………… vii
Mục lục……………………………………………………………………………………………………………………………….ix
A. Giới thiệu chung…………………………………………………………………………………………………………..1
1. Mục đích…………………………………………………….……………………………………………………....1
2. Phương pháp luận của nghiên cứu……………………………………………………………….…….2
2.1. Nghiên cứu tại văn phòng- nghiên cứu những số liệu sẵn có của Tổng
cục thống kê (TCTK) và các chính sách có liên quan của CPVN…………………...2
2.2. Các cuộc điều tra RPGA………………………………………….………………………………2
2.3. Phân tích số liệu và viết báo cáo…………………………………………………….…….3
3. Những hạn chế của nghiên cứu RPGA…………………………………………………………….…..3
B. Giới thiệu về vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên…………………………………………..5
1. Điều kiện tự nhiên của vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên (TCTK)………...5
1.1. Điều kiện tự nhiên của vùng ven biển miền Trung………………………………..5
1.2. Điều kiện tự nhiên của vùng Tây Nguyên……………………………………………….5
2. Tình hình kinh tế xã hội của vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên (TCTK)….6
2.1. Tổng quan về tình hình kinh tế xã hội của vùng ven biển miền Trung..6
2.2. Tổng quan tình hình kinh tế xã hội của vùng Tây Nguyên……………………..7
C. Xu hướng và các loại hình của đói nghèo………………………………………………………………….10
1. Tỷ lệ và mức độ của đói nghèo theo số liệu của TCTK………………………………………10
2. Xu hướng của đói nghèo và bất bình đẳng (kết quả của RPGA)………………………..11
2.1. Xu hướng đói nghèo và bất bình đẳng ở vùng ven biển miền Trung…. 11
2.2. Xu hướng đói nghèo và bất bình đẳng ở vùng Tây Nguyên…………………. 13
D. Các đặc trưng của người nghèo………………………………………………………………………………….15
1. Tiêu chuẩn để được xếp vào danh sách nghèo của CPVN……………………………… 15
1.1. Định nghĩa nghèo…………………………………………………………………………………… 15
1.2. Các định nghĩa đói nghèo của quốc gia, của tỉnh và các định nghĩa khác
được áp dụng tại Việt Nam…………………………………………………………………………. 15
2. Nhận thức về nghèo của người dân địa phương (RPGA)………………………………… 15
3. Những phát hiện về nguyên nhân của đói nghèo trong vùng (RPGA)……………… 16
3.1. Nguyên nhân của đói nghèo ở vùng ven biển miền Trung…………………….16
3.2. Nguyên nhân của đói nghèo ở vùng Tây Nguyên…………………………………..17
E. Các dịch vụ cơ bản cho người nghèo……………………………………………………………………… 19
1. Những dịch vụ công cộng sẵn có cho người nghèo trong vùng (TCTK)…………… 19
2. Tình hình hiện tại của việc cung cấp các dịch vụ công cộng cơ bản cho người
nghèo (kết quả của RPGA)………………………………………………………………………………………………… 21
2.1. Dich vụ y tế cho người nghèo………………………………………………………………..21
2.2. Dịch vụ giáo dục cho người nghèo………………………………………………………… 22
2.3. Cung cấp dịch vụ khuyến nông cho người nghèo…………………………………. 24
F. Sự tham gia của người nghèo vào việc ra quyết định và trao quyền ở địa phương
1. Thủ tục lập kế hoạch cấp cơ sở (TCTK)……………………………………………………………. 26
2. Dân chủ cấp cơ sở và sự tham gia của những hộ nghèo (kết quả của RPGA)……27
ix
3. Cần phải làm gì để tăng cường sự tham gia của người nghèo vào tiến trình dân
chủ cấp cơ sở………………………………………………………………………………………………………………… 29
G. Chất lượng và định hướng của hỗ trợ xã hội…………………………………………………………..30
1. Mạng lưới an sinh xã hội của CPVN cho vùng (TCTK)……………………………………… 30
2. Hỗ trợ thường xuyên cho người nghèo (kết quả của RPGA)……………………………..31
3. Hỗ trợ khẩn cấp cho người dân địa phương (kết quả của RPGA)………………………32
4. Dịch vụ y tế và giáo dục miễn phí dành cho người nghèo (kết quả của RPGA). 33
H. Cải cách hành chính công (CCHC)……………………………………………………………………………….35
1. Chính sách cải cách hành chính công………………………………………………………………….35
2. Cải cách hành chính công ở cấp tỉnh và huyện (kết quả của RPGA)………………….35
3. Cải cách hành chính công ở cấp cơ sở (kết quả của RPGA)…………………………… 37
I. Đói nghèo ở thành thị và sự di dân……………………………………………………………………………..40
1. Đói nghèo ở thành thị của vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên (TCTK)…..40
2. Hiện trạng của di cư trong vùng (kết quả của RPGA)………………………………………..40
J. Môi trường và nghèo đói……………………………………………………………………………………………..42
1. Báo động về môi trường xuống cấp (kết quả của RPGA)…………………………………..42
2. Nghèo đói và môi trường (kết quả của RPGA)……………………………………………………43
3. Thúc đẩy bảo vệ môi trường và các tài nguyên thiên nhiên bền vững……………..44
K. Những tiến bộ đạt được trong các mục tiêu phát triển của Việt Nam (VDGs)……….45
1. Những mục tiêu cấp vùng và sự so sánh giữa các mục tiêu cấp vùng và cấp quốc
gia cho năm 2005 và 2010 (Số liệu TCTK)………………………………………………………………………….45
2. Những gợi ý về giải pháp cho VDGs (kết quả của RPGA)……………………………………47
I. Các gợi ý cho kế hoạch của tỉnh……………………………………………………………………………… 52
Tài liệu tham khảo…………………………………………………………………………………………………………… 57
x
Giới thiệu chung
A. Giới thiệu chung
1. Mục đích
Báo cáo đánh giá vùng về tình hình nghèo đói và quản lý nhà nước có sự tham gia
của cộng đồng (RPGA) là một nghiên cứu toàn diện về tình trạng đói nghèo và
những vấn đề liên quan ở Vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên. Nghiên cứu
này sẽ đóng góp trực tiếp vào thảo luận tại Hội nghị nhóm Tư vấn các Nhà Tài trợ
cho Việt Nam, dự kiến sẽ được tổ chức vào cuối năm 2003 và đưa Chương trình
toàn diện về Tăng trưởng và Giảm nghèo (CPRGS) của Chính phủ đi vào hiện
thực. RPGA cũng sẽ được sử dụng để trợ giúp cho công tác lập kế hoạch và tăng
cường năng lực quản lý của các cấp chính quyền địa phương trong cuộc chiến đấu
chống lại đói nghèo.
Bức tranh toàn cảnh về tình trạng đói nghèo ở Việt Nam sẽ được phác thảo thông
qua 7 báo cáo vùng RPGA được thực hiện cho các vùng: Miền núi Đông Bắc, Miền
núi Tây Bắc, Châu thổ Sông Hồng, Bắc Trung Bộ, Tây Nguyên và ven biển miền
Trung, Đông Nam Bộ và Châu thổ Sông Mê Công. Đây là các báo cáo được tài trợ
bởi DFID, UNDP, WB, JICA, GTZ và ADB. Báo cáo RPGA của vùng ven biển miền
Trung và Tây Nguyên do ADB tài trợ và được thực hiện bởi Công ty Giải pháp
Việt Nam (VSC) và Action Aid Vietnam (AAV).
Mục tiêu của RPGA này có thể được tóm tắt như sau:
Kết hợp số liệu mang tính chất định lượng thu được từ cuộc điều tra về mức sống
các hộ gia đình của Tổng cục thống kê với các đánh giá mang tính chất định tính
của các RPGA được thực hiện tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên;
Đưa ra cái nhìn thấu đáo, toàn diện về các khía cạnh kinh tế xã hội và văn hoá của
sự đói nghèo từ ý kiến của các đối tượng khác nhau, về cơ chế cung cấp dịch vụ
cho người nghèo trong hệ thống phân cấp quản lý và tác động của quản lý địa
phương tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên;
Phân tích những thành công và hạn chế của chương trình giảm nghèo, từ đó đưa
ra các gợi ý về mặt chính sách;
Giúp các thành phần tham gia quá trình lập kế hoạch và chính sách cấp cơ sở liên
quan đến xoá đói giảm nghèo, đặc biệt khuyến khích sự tham gia của người
nghèo;
Tăng cường năng lực cho cán bộ và nhân dân địa phương trong công tác điều tra,
nghiên cứu và lập kế hoạch cho các dự án giảm nghèo thông qua phương pháp
tiếp cận có sự tham gia của cộng đồng;
Tham vấn về chính sách với các cấp chính quyền ở trung ương và địa phương để
tìm ra những giải pháp khả thi cao nhất cho các vấn đề liên quan đến đói nghèo và
quản lý nhà nước nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế và giảm đói nghèo, thực hiện
các mục tiêu của CPRGS của Chính phủ.
Các phân tích trong báo cáo RPGA này sẽ tập trung vào những vấn đề sau đây:
• Xu hướng và loại hình của đói nghèo
• Đặc trưng của người nghèo
1
Đánh giá nghèo theo vùng tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên
• Cung cấp các dịch vụ cơ bản
• Sự tham gia của người nghèo trong các hoạt động quản lý tại cấp cơ sở
• Rủi ro và các hỗ trợ giảm nhẹ rủi ro
• Cải cách hành chính công
• Đói nghèo ở thành thị và di dân
• Môi trường
• Kết quả đạt được so với các mục tiêu phát triển của Việt Nam (VDGs)
• Những đề xuất cho các kế hoạch phát triển của tỉnh.
2. Phương pháp luận của nghiên cứu
2.1. Nghiên cứu tại văn phòng nghiên cứu những số liệu sẵn có của Tổng cục
thống kê (TCTK) và các chính sách có liên quan của CPVN
CPVN tiến hành các cuộc điều tra về tình trạng đói nghèo tại các tỉnh hàng năm
để cập nhật thường xuyên số liệu về các hộ đói nghèo và các xã đặc biệt khó khăn
nhằm phục vụ cho các hoạt động hỗ trợ thường xuyên và hỗ trợ khẩn cấp của
CPVN. Bên cạnh đó, CPVN đã và đang thực hiện chương trình xoá đói giảm
nghèo từ nhiều năm nay. Vì vậy, các số liệu định lượng về đói nghèo ở vùng ven
biển miền Trung và Tây Nguyên có thể thu thập được từ TCTK và các cơ quan có
liên quan khác của CPVN. Những số liệu chính thức này sẽ là nguồn thông tin
chính để so sánh với các thông tin thu được từ RPGA.
Bên cạnh các nguồn thông tin chính thức nói trên, các thông tin bổ sung có thể
được khai thác từ các nghiên cứu và các cuộc điều tra đã được thực hiện bởi các
Tổ chức phi chính phủ (NGOs) và các tổ chức có liên quan khác, nhằm mục đích
so sánh và tham khảo cho các thông tin thu được từ RPGA.
2.2. Các cuộc điều tra RPGA
Dưới sự tài trợ của ADB, VSC và AAV đã tiến hành các cuộc điều tra đánh giá đói
nghèo tại hai tỉnh Quảng Ngãi và Đắk Lắk. Các đoàn đã được tập huấn đầy đủ về
RPGA đi đến các tỉnh, huyện, làng xã. Các đoàn RPGA này đã gặp gỡ các nhà
chức trách ở tất cả các cấp và người dân địa phương, đặc biệt là các hộ nghèo ở các
huyện Sơn Hà, Tư Nghĩa của tỉnh Quảng Ngãi và các huyện Đak’Rlap, Ea’Hleo,và
thị xã Buôn Mê Thuột của tỉnh Đắk Lắk. Các huyện, làng, xã được điều tra được
liệt kê trong bảng A-1 dưới đây.
Tiêu chí lựa chọn các điểm điều tra chủ yếu dựa trên tính đại diện về các mặt: i)
điều kiện sinh thái và địa lý của các điểm khác nhau trong tỉnh; ii) các điểm với
các điều kiện cơ sở hạ tầng khác nhau; iii) các đại diện về sắc tộc; iv) khả năng tiếp
cận thị trường; v) tình hình di cư.
Các đoàn RPGA chủ yếu áp dụng phương pháp đánh giá đói nghèo có sự tham
gia của người dân (PPA) và phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia của
người dân (PRA) để thu thập các thông tin mang tính định tính để đánh giá đói
nghèo.
2
Giới thiệu chung
Bảng A-1: Các làng được điều tra RPGA
Tỉnh Huyện Xã Làng
Quảng Ngãi Sơn Hà Sơn Cao Làng Trá
Xà Ây
Sơn Ba Làng Bung
Làng Già
Tư Nghĩa Nghĩa Thọ Thôn 1
Thôn 2
Nghĩa An Phổ An
Tân Mỹ
Đắk Lắk Đăk’Rlap Dao Nghĩa, Khu
vực II
Quang Tân, Khu
vực III
Ea’Hleo Ea’Ral, Khu vực II
Ea’Hiao, Khu vực
III
Buôn Ma Thuột Phường Eatam,
Khu vực I
2.3. Phân tích số liệu và viết báo cáo
Các chuyên gia của VSC và AAV đã phân tích các số liệu thu thập được và phác
thảo ra bức tranh tổng quát về tình trạng đói nghèo và quản lý nhà nước tại
những tỉnh đã được khảo sát. Tuy nhiên, để có thể đưa ra được một bức tranh
toàn diện và đầy đủ về tình trạng đói nghèo và quản lý nhà nước tại vùng ven
biển miền Trung và Tây Nguyên, thì cần phải có sự đầu tư công sức hơn nữa để
thu thập thêm số liệu và phân tích sâu hơn.
3. Những hạn chế của nghiên cứu RPGA
Mặc dù VSC và AAV đã nỗ lực hết sức để thực hiện các cuộc điều tra và đánh giá
RPGA, và có đủ năng lực để thực hiện công việc này, vẫn còn một số hạn chế sau
đây có thể ảnh hưởng đến độ chính xác của kết quả điều tra:
Cuộc điều tra RPGA được tiến hành trong những khu vực nhỏ so với quy mô rộng
lớn của báo cáo điều tra RPGA là 9 tỉnh. Mặc dù đã có sự cân nhắc chín chắn trong
việc lựa chọn địa điểm điều tra, vẫn có thể còn tồn tại câu hỏi về tính đại diện của
số liệu.
3
Đánh giá nghèo theo vùng tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên
Thời gian nghiên cứu so với yêu cầu thực tế là quá ngắn để phát hiện và tìm ra
đầy đủ các vấn đề, các nguyên nhân và những giải pháp thích hợp cho tình trạng
đói nghèo đang tồn tại.
Có thể thông tin thu thập từ người dân không chính xác hoàn toàn, ví dụ, người
cung cấp thông tin gặp phải những khó khăn trong việc nhớ lại những sự kiện xảy
ra trong quá khứ, các số liệu về chi phí và thu nhập, v.v.. từ trang trại của họ, sổ
sách của người dân không được lưu trữ một cách có hệ thống.
Một số khó khăn về ngôn ngữ và phiên dịch trong những ngày đầu của cuộc điều
tra có thể hạn chế độ đáng tin cậy của kết quả thu được.
Mục đích của cuộc nghiên cứu này là đánh giá tình trạng đói nghèo và vẽ ra bức
tranh tổng thể tình trạng đói nghèo của Việt Nam. Song các nghiên cứu chuyên
sâu về các mặt của vấn đề và các giải pháp để giảm đói nghèo còn hạn chế.
Các thông tin không đầy đủ và mâu thuẫn nhau từ các nguồn khác nhau trong
cùng một tỉnh, dẫn đến các đánh giá và phân tích phải dựa nhiều vào những số
liệu thu thập một lần. Để có thể đưa ra những đề xuất có giá trị về chính sách, các
chuyên gia cần phải có thêm nhiều thời gian nữa để thẩm tra lại thông tin và số
liệu.
Mặc dù có một vài hạn chế kể trên, những phát hiện của RPGA vẫn là một tài liệu
tham khảo có giá trị cho CPVN và các nhà tài trợ trong Hội nghị nhóm Tư vấn các
Nhà Tài trợ.
4
Giới thiệu về vùng ven biển miền Trung và Tây nguyên
B. Giới thiệu về vùng ven biển miền Trung và
Tây Nguyên
1. Điều kiện tự nhiên của vùng ven biền miền Trung và Tây
Nguyên (TCTK)
1.1. Điều kiện tự nhiên của vùng ven biển miền Trung
Vùng ven biển miền Trung nằm ở miền Trung Việt Nam với đường bờ biển ở phía
đông và giáp Tây Nguyên ở phía tây. Vùng này bao gồm các tỉnh Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà và thành phố Đà Nẵng với tổng
diện tích vào khoảng 3,3 triệu hecta. Đây là vùng có vị trí địa lý thuận lợi vì hầu
hết các tuyến giao thông Bắc Nam trọng yếu đều đi qua đây, bao gồm đường bộ,
đường sắt, đường thuỷ và đường hàng không. Vùng này còn có các cảng biển, sân
bay, đường sông đi ra biển. Điều kiện địa lý này rất thuận lợi cho phát triển kinh
tế và giao thương với các vùng khác trong nước và quốc tế. Tất cả các tỉnh trong
vùng đều có diện tích biển rộng với tiềm năng phát triển của ngành đánh bắt, nuôi
trồng thuỷ sản và du lịch.
Toàn vùng có khoảng 1,6 triệu hécta rừng. Tuy nhiên, các khu rừng thường bị phá
hoại dẫn đến độ che phủ của rừng khá thấp, chỉ khoảng 40%. Các cố gắng khôi
phục rừng từ trước đến nay vẫn không làm cho độ che phủ của rừng tăng lên
nhiều.
Mặc dù có nhiều tiềm năng cho phát triển kinh tế, nhưng đây vẫn là vùng bị coi là
chậm phát triển kinh tế so với hầu hết các vùng khác trên đất nước Việt Nam. Một
trong những lý do gây ra tình trạng chậm phát triển là điều kiện khí hậu và địa
hình của vùng quá đa dạng và phức tạp đã hạn chế phát triển nông nghiệp. Đất
dốc và bạc màu cùng với các thiên tai như bão, lũ lụt và hạn hán xảy ra thường
xuyên đã gây khó khăn cho sản xuất nông nghiệp. Do nông nghiệp là ngành mang
lại thu nhập chính cho đa số người dân trong vùng, nên rất khó cải thiện tỷ lệ đói
nghèo trong vùng. Đói nghèo và dốt nát dẫn đến phá rừng. Môi trường bị suy
thoái làm cho điều kiện sức khoẻ và vệ sinh của người dân địa phương ở mức báo
động.
1.2. Điều kiện tự nhiên của vùng Tây Nguyên
Vùng Tây Nguyên gồm ba tỉnh Gia lai, Kon Tum và Đắk Lắk, bao quanh bởi các
tỉnh ven biển miền Trung ở phía bắc và phía đông, tỉnh Lâm Đồng ở phía nam.
Vùng này có biên giới với Lào và Campuchia ở phía tây. Tổng diện tích toàn vùng
là 4.364.511 ha. Nông nghiệp là ngành mang lại thu nhập chính cho vùng. Nhờ
vào diện tích rừng rộng và lợi thế đất bazan màu mỡ thích hợp với các loại cây
trồng có giá trị như cà phê, cao su, điều, hồ tiêu, v.v.., mức sống của người dân địa
phương gần đây đã được cải thiện.
Tây Nguyên hiện vẫn có một diện tích rừng rộng lớn tới 2,3 triệu ha, trong đó hơn
96% là rừng tự nhiên với mật độ che phủ cao. Những khu rừng này rất giàu có và
đa dạng với nhiều loại sản vật của rừng nhiệt đới như gỗ, song mây, trầm hương,
5
Đánh giá nghèo theo vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên
phong lan v.v.., và nhiều loại động vật quý hiếm. Đây là vùng có nhiều đồng bào
các dân tộc thiểu số đã sống tại Tây Nguyên hàng ngàn năm nay với rất nhiều nền
văn hoá độc đáo giàu tiềm năng cho ngành du lịch.
Số lượng sông hồ trong vùng rất hạn chế và hầu hết các sông, hồ đều trở nên cạn
kiệt vào mùa khô. Do vậy, nguồn cung cấp nước là một khó khăn rất lớn của vùng
này.
Nhìn chung, điều kiện tự nhiên của Tây Nguyên hứa hẹn nhiều tiềm năng cho
phát triển kinh tế. Tuy nhiên, Tây Nguyên cũng đang rất cần đầu tư và chính sách
phát triển của CPVN.
2. Tình hình kinh tế xã hội của vùng ven biển miền Trung và
Tây Nguyên (TCTK)
2.1. Tổng quan về tình hình kinh tế xã hội của vùng ven biển miền Trung
Vùng ven biển miền Trung được xem là một vùng chậm phát triển của Việt Nam.
Đây là một vùng với nhiều tỉnh đông dân. Tổng dân số toàn vùng khoảng 6,34
triệu người (số liệu năm 1999 của TCTK). Tỷ lệ dân số trong độ tuổi lao động khá
cao và thất nghiệp luôn duy trì ở mức 8-10%, luôn sẵn sàng cho nhu cầu lao động
của vùng và hợp tác lao động quốc tế.
Cơ sở hạ tầng của vùng nhìn chung rất nghèo nàn, hệ thống giao thông không
được quản lý tốt và đang xuống cấp. Ngành công nghiệp chiếm tỷ trọng rất nhỏ
bé với trang thiết bị lạc hậu và khả năng cạnh tranh thấp. Vốn đầu tư trực tiếp
nước ngoài ít vì cơ sở hạ tầng kém hấp dẫn. Hệ thống thuỷ lợi đã được quan tâm
phát triển nhiều nhưng do thiếu vốn và chất lượng các công trình đã hoàn thành
thấp dẫn đến thiếu nước nghiêm trọng vào mùa khô.
Bảng B-1: Một số chỉ tiêu phát triển năm 1999 và năm 2002
Thu nhập bình
GDP
Stt Tỉnh Tỉ lệ tăng trưởng (%) quân/người/năm
(Tỷ VND)
(triệu VND)
4.624 (Năm 1999) 8,53 (Năm 1999) 3,1 (Năm 1999)
01 Bình Định
5.356 (Năm 2002) 8,4 (Năm 2002) 3,6 (Năm 2002)
3.533 (Năm 1999) 8,9 (Năm 1999) 3,5 (Năm 1999)
02 Khánh Hòa
4.210 (Năm 2002) 8,7 (Năm 2002) 4,3 (Năm 2002)
2.110 (Năm 1999) 5,16 (Năm 1999) 2,47 (Năm 1999)
03 Quảng Ngãi
2.765 (Năm 2002) 5,4 (Năm 2002) 3,0 (Năm 2002)
1.440 (Năm 1999) 10 (Năm 1999) 2,8 (Năm 1999)
04 Phú Yên
1.574 (Năm 2002) 8,9 (Năm 2002) 3,5 (Năm 2002)
2.647 (Năm 1999) 10,2 (Năm 1999) 2,4 (Năm 1999)
05 Quảng Nam
3.184 (Năm 2002) 9,7 (Năm 2002) 2,8 (Năm 2002)
4.788 (Năm 1999) 9,0 (Năm 1999) 7,0 (Năm 1999)
06 TP Đà Nẵng
6.487 (Năm 2002) 8,5 (Năm 2002) 8,0 (Năm 2002)
Nguồn: Niên giám thống kê và Việt Nam 61 tỉnh và thành phố. Nhà XB Nông nghiệp,
2001.
6
Giới thiệu về vùng ven biển miền Trung và Tây nguyên
Tỷ lệ tăng trưởng vẫn duy trì ở mức thấp xấp xỉ 8% và thu nhập bình quân đầu
người là khoảng 190 USD. Khoảng cách về mặt thu nhập giữa khu vực thành thị
và nông thôn gần bằng 2,5 lần.
Bảng B-2: Tỷ trọng của các ngành kinh tế chính
% Nông nghiệp, lâm
Stt Tỉnh % Công nghiệp % Dịch vụ
nghiệp và ngư nghiệp
54,6 (Năm1995) 13,6 (Năm 1995) 31,8 (Năm 1995)
01 Bình Định 47,0 (Năm 1999) 20,4 (Năm 1999) 32,6 (Năm 1999)
42,2 (Năm 2002) 22,6 (Năm 2002) 35,2 (Năm 2002)
29,5 (Năm 1995) 31,3 (Năm 1995) 39,2 (Năm 1995)
02 Khánh Hoà 32,3 (Năm 1999) 36,5 (Năm 1999) 31,2 (Năm 1999)
33,5 (Năm 2002) 37,2 (Năm 2002) 29,3 (Năm 2002)
50,9 (Năm 1995) 18,0 (Năm 1995) 31,1 (Năm 1995)
03 Quảng Ngãi 43,2 (Năm 1999) 20,2 (Năm 1999) 36,6 (Năm 1999)
41,7 (Năm 2002) 26,5 (Năm 2002) 31,8 (Năm 2002)
49,0 (Năm 1995) 16,8 (Năm 1995) 34,2 (Năm 1995)
04 Phú Yên 39,5 (Năm 1999) 22,9 (Năm 1999) 37,6 (Năm 1999)
37,6 (Năm 2002) 25,6 (Năm 2002) 36,8 (Năm 2002)
63,0 (Năm 1995) 9,0 (Năm 1995) 28,0 (Năm 1995)
05 Quảng Nam 46,0 (Năm 1999) 20,0 (Năm 1999) 34,0 (Năm 1999)
43,0 (Năm 2002) 23,0 (Năm 2002) 34,0 (Năm 2002)
12,3 (Năm 1995) 34,5 (Năm 1995) 53,2 (Năm 1995)
06 TP Đà Nẵng 7,2 (Năm 1999) 36,4 (Năm 1999) 56,4 (Năm 1999)
5,7 (Năm 2002) 46,7 (Năm 2002) 47,6 (Năm 2002)
Nguồn: Niên giám thống kê và Việt Nam 61 tỉnh và thành phố. Nhà XB Nông nghiệp,
2001.
Tỷ trọng ngành nông, lâm và ngư nghiệp vào GDP của vùng có xu hướng giảm rõ
rệt. Tỷ trọng của các ngành công nghiệp và dịch vụ có xu hướng tăng lên đáng kể.
2.2. Tổng quan tình hình kinh tế xã hội của vùng Tây Nguyên
Tây Nguyên là một vùng có tiềm năng lớn nhưng vẫn bị lạc hậu so với các vùng
khác. Năm 2002, dân số của vùng là vào khoảng 4,2 triệu người, trong đó có 2,2
triệu lao động trình độ thấp (chiếm 52% dân số) và 80% dân số làm việc trong
ngành nông nghiệp. Người dân tộc thiểu số chiếm 31,9% dân số, bao gồm các dân
tộc Bana, Êđê, Stiêng, Vân Kiều, Thượng, M’Nôngvà J’Rai. Có các nhóm dân tộc
thiểu số với dân số rất ít. Theo niên giám thống kê năm 2002, chỉ có 26,1% dân số
của vùng Tây Nguyên là dân bản địa, phần lớn cư dân còn lại là dân di cư từ miền
bắc Việt Nam vào. Những người dân bản địa vẫn duy trì hệ thống sản xuất lạc
hậu, tỷ lệ mù chữ và sinh đẻ cao. Hầu hết dân di cư và dân bản địa hiện đang sống
trong nghèo nàn lạc hậu.
Tỷ lệ tăng trưởng của vùng Tây Nguyên tương đối cao. Năm 1999, tổng thu nhập
quốc dân (GDP) của vùng đạt gần 7000 tỷ VND. Tỷ lệ tăng trưởng 8% của giai
đoạn 1991-1995 đã tăng lên xấp xỉ 12,5% trong giai đoạn 1996-1999. Năm 1999,
7
Đánh giá nghèo theo vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên
GDP chia trung bình ở mức 180 USD/người. Tây Nguyên cũng tự hào là một trong
những vùng xuất khẩu nông sản lớn của cả nước.
Bảng B-3: Một số chỉ tiêu phát triển của năm 1999 và năm 2002
GDP Tỷ lệ Thu nhập bình quân
Stt Tỉnh đầu người/năm (triệu
(tỷ đồng) tăng trưởng (%) đồng)
2.197 (1999) 18,5 (1999) 2,26 (1999)
01 Gia Lai
3.456 (2002) 17,6 (2002) 2,56 (2002)
702,5 (1999) 20,0 (1999) 3,29 (1999)
02 Kon Tum
843,5 (2002) 18,9 (2002) 3,45 (2002)
4.152 (1999) 9,45(1999) 4,80 (1999)
03 Đắk Lắk
5.367 (2002) 9,2 (2002) 4,70 (2002)
Nguồn: Nông nghiệp Việt Nam ở 61 tỉnh và thành phố. Nhà Xuất bản Nông nghiệp,
2001.
Tỷ lệ tăng trưởng duy trì ở mức khá cao nhưng thu nhập bình quân đầu người
hàng năm vẫn thấp, ở mức xấp xỉ 200 USD. Số lượng lớn dân nghèo di cư đến Tây
Nguyên đã làm cho mức thu nhập bình quân đầu người hàng năm thấp mặc dù tỷ
lệ tăng trưởng cao. Hơn nữa, sự sụt giảm của giá cà phê sau năm 1998 đã làm
giảm tốc độ tăng trưởng của vùng Tây Nguyên rất nhiều.
Bảng B-4: Tỷ trọng của các ngành kinh tế chính
Stt Tỉnh % Nông, lâm nghiệp % Công nghiệp % Dịch vụ
58,9 (1995) 21,7 (1995) 19,4 (1995)
1 Gia Lai 47,0 (1999) 20,4 (1999) 28,7 (1999)
43,0 (2002) 25,6 (2002) 31,4 (2002)
29,5 (1995) 31,3 (1995) 39,2 (1995)
2 Kon Tum 32,3 (1999) 36,4 (1999) 31,3 (1999)
32,0 (2002) 37,8 (2002) 30,2 (2002)
69,6 (1995) 11,5 (1995) 18,9 (1995)
3 Đắk Lắk 73,2 (1999) 17,6 (1999) 9,2 (1999)
74,3 (2002) 20,1 (2002) 5,6 (2002)
Nguồn: Nông nghiệp Việt Nam ở 61 tỉnh và thành phố. Nhà Xuất bản Nông nghiệp,
2001.
Nhìn chung, tỷ trọng ngành nông, lâm nghiệp cũng như ngành công nghiệp toàn
vùng có xu hướng tăng cao, trong khi tỷ trọng ngành dịch vụ lại giảm.
Cơ sở cho phát triển kinh tế của các tỉnh trong vùng nhìn chung là tương đối thấp.
Cơ sở hạ tầng kém phát triển, đặc biệt là giao thông, hệ thống thuỷ lợi và cấp thoát
nước. Nền kinh tế nông nghiệp truyền thống vẫn đang được áp dụng phổ biến
trong sản xuất nông nghiệp của phần lớn nông dân trong vùng. Từ khi công cuộc
cải cách kinh tế bắt đầu được thực hiện vào năm 1986, nông dân địa phương đã
bắt đầu áp dụng những kỹ thuật trồng trọt mới, chuyển đổi cơ cấu cây trồng và
tập tục canh tác, tập trung vào các cây lâu năm như cà phê, cao su, điều. Tuy
nhiên, truyền thống và thói quen canh tác lạc hậu vẫn còn phổ biến, cản trở người
8
Giới thiệu về vùng ven biển miền Trung và Tây nguyên
dân ứng dụng những phương pháp canh tác hiện đại trên diện rộng để có thể phát
huy đầy đủ những lợi thế so sánh của vùng.
Cà phê là một thế mạnh và mang lại nhiều lợi nhuận nhất ở vùng này, nhưng vẫn
phải phụ thuộc rất nhiều vào thị trường thế giới. Sự thay đổi thường xuyên của
giá cà phê thế giới đã gây rủi ro cho hầu hết nông dân trồng cà phê quy mô nhỏ,
chiếm đa số ở vùng Tây Nguyên. Sự sụt giảm đột ngột của giá cà phê trên thị
trường thế giới trong những năm vừa qua đã làm cho GDP tính trên đầu người
của vùng Tây Nguyên giảm mạnh vào năm 2002.
Điều kiện khí hậu khắc nghiệt cũng luôn gây rủi ro cho nông dân trong sản xuất
nông nghiệp. Nông dân địa phương đã phải chịu ảnh hưởng mạnh và kéo dài của
hạn hán xảy ra liên tục trong nhiều năm qua.
Tài nguyên giàu có và đất đai của vùng Tây Nguyên, đặc biệt là lợi nhuận cao từ
ngành cà phê trong suốt thập kỷ 90 đã thu hút một số lượng rất lớn dân di cư tự
do từ các vùng miền bắc và bắc trung bộ đến định cư ở đây.
Những người nhập cư, đa số là người nghèo, đóng vai trò quan trọng trong việc
chuyển giao và áp dụng những kỹ thuật canh tác mới, kiến thức chuyên môn, vốn,
v.v.. Những người Kinh di cư từ các tỉnh phía Bắc và ven biển Bắc Trung Bộ, đã
đóng góp vào sự phát triển bền vững của nông nghiệp trong vùng bằng cách
chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp với đất bazan và đa dạng hóa nông nghiệp.
Trong khi đó, người Mường, Tày, Nùng và Dao, đến từ vùng núi phía bắc là
những người lao động chăm chỉ, có nhiều kinh nghiệm tốt về trồng trọt ở vùng
cao và trồng lúa. Tuy nhiên, tốc độ tăng dân số đáng báo động thực sự đã gây ra
áp lực ngày càng lớn lên tài nguyên thiên nhiên của địa phương. Các nguồn lực tự
nhiên, như đất, nước, rừng đang có dấu hiệu cạn kiệt do khai thác quá mức nhằm
đáp ứng những nhu cầu về thức ăn và chi tiêu cho sức khoẻ, giáo dục và thị
trường.
9
