Đặc điểm sinh học của cây bắp
Cây bắp, tên khoa học Zea mays I, được Linnaeus đặt tên vào năm 1737, là loài duy nhất của giống Zea, chữ " Zea" thuộc gốc Hy lạp để chỉ một giống thực vật hòa ....
®¹i häc cÇn th¬ - khoa n«ng nghiÖp
gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trùc tuyÕn
§−êng 3/2, Tp. CÇn Th¬. Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814
Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: [email protected], [email protected]
Chæång 2
ÂÀÛC ÂIÃØM SINH HOÜC CUÍA CÁY BÀÕP
1. ÂÀÛC TÊNH THÆÛC VÁÛT
Cáy bàõp, tãn khoa hoüc Zea mays L., âæåüc Linnaeus âàût tãn vaìo nàm 1737, laì loaìi duy
nháút cuía giäúng Zea. Chæî "Zea" thuäüc gäúc Hy laûp âãø chè mäüt giäúng thæûc váût Hoìa baín coï phaït
hoa caïi moüc tæì mäüt nhaïnh bãn cuía thán. Chæî "mays" bàõt nguäön tæì chæî "mahiz" hay "marisi"
cuía ngæåìi da âoí âãø chè mäüt loaìi thæûc váût coï næåïm nhë caïi phaït triãøn daìi.
Bàõp laì loaûi cáy hàòng niãn, thán thaío, âàûc loîi, thàóng vaì êt âám nhaïnh. Vãö hçnh thaïi,
quan saït mäüt cáy bàõp ta tháúy:
1.1. Rãù
Thuäüc loaûi rãù chuìm. Tuìy hçnh daûng, vë trê, thåìi gian phaït sinh vaì vai troì, ngæåìi ta
chia laìm ba loaûi rãù:
- Rãù máöm: Xuáút hiãûn khi häüt náøy máöm (2 - 3 ngaìy sau khi gieo), gäöm mäüt rãù chênh
(coï thãø phán nhaïnh) coï thãø moüc sáu âãún 20 - 30 cm, nãúu âáút täút. Rãù naìy giæî nhiãûm vuû cung
cáúp næåïc vaì mäüt pháön cháút dinh dæåîng cho cáy con trong 2 - 3 tuáön âáöu.
- Rãù thæï cáúp: Moüc tæì màõt cuía diãûp tiãu, åí âáöu truûc thæåüng diãûp. Rãù thæï cáúp gäöm 2 -
4 rãù, moüc 1 - 2 ng sau rãù máöm. Rãù naìy thæåìng khäng phán nhaïnh, moüc nghiãng mäüt goïc 25 -
30o so våïi màût âáút, sáu 30 - 40 cm. Rãù thæï cáúp giæî nhiãûm vuû cung cáúp næåïc vaì nuäi cáy con.
Rãù naìy êt quan troüng nãúu gieo caûn.
- Rãù chuìm (rãù tháût sæû): Moüc tæì 3 - 5 âäút thán âáöu tiãn, thæåìng laì dæåïi màût âáút. Nhåì
sæû thay âäøi cuía chiãöu daìi truûc thæåüng diãûp (tuìy âäü sáu luïc gieo), vë trê phaït sinh cuía rãù chuìm
vaì rãù thæïï cáúp háöu nhæ khäng caïch biãût làõm so våïi màût âáút. Rãù chuìm giæî nhiãûm vuû chênh
trong viãûc cung cáúp næåïc vaì dæåîng liãûu cho cáy, tæì khi cáy bàõp âæåüc 4 - 5 laï cho âãún suäút
quaï trçnh sinh træåíng.
- Rãù khê sinh (rãù naûng, rãù chán kiãöng): Moüc tæì caïc âäút thán trãn khäng (nåi gáön
màût âáút) tæì 30 ngaìy sau khi gieo tråí âi.
Loaûi rãù naìy coï säú læåüng nhiãöu êt tuìy giäúng vaì âiãöu kiãûn canh taïc (âáút täút, träöng thæa
vaì âuí áøm cáy seî cho nhiãöu rãù khê sinh) . Nãúu àn sáu vaìo âáút, rãù naìy cuîng giuïp cáy êt bë âäø
ngaî vaì háúp thuû dæåîng cháút nhåì hãû thäúng läng huït åí gáön choïp rãù. Vç váûy, biãûn phaïp vun gäúc
(nháút laì trong muìa mæa) giuïp cáy moüc täút nhåì hãû thäúng rãù khê sinh phaït triãøn.
14
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
Hçnh 3: Âàûc tênh thæûc váût cáy bàõp
Sæû phán bäú vaì phaït triãøn cuía rãù tuìy vaìo giäúng, kyî thuáût canh taïc, áøm âäü âáút vaì cå
cáúu âáút quyãút âënh . Theo Afendulov, K.P. (1966), pháön låïn rãù bàõp âãöu hiãûn diãûn åí låïp âãú
caìy (chiãúm 50 - 80% täøng säú rãù). ÅÍ âáút coï sa cáúu nheû vaì thoaïng, rãù bàõp coï thãø moüc sáu âãún
2,5m. Rãù bàõp moüc keïm åí âáút seït nàûng, coï dung troüng > 1,3. Mæïc âäü phaït triãøn cuía rãù cuîng ráút
15
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
nhanh: ÅÍ 2 tuáön sau khi gieo, rãù coï thãø moüc sáu 30 cm vaì lan räüng 20 cm thç sau 4 tuáön tuäøi,
rãù bàõp âaî moüc sáu 50 cm vaì lan räüng âãún 60 cm âæåìng baïn kênh.
Nhæ váûy, nãúu bàõp träöng våïi khoaíng caïch giæîa haìng 60 - 80 cm thç khoaíng 3 tuáön sau
khi gieo laì rãù âaî âan phuí kên (Berger, J., 1962). Khi âoï sæû caûnh tranh næåïc vaì dinh dæåîng
trong quáön thãø âaî xaîy ra ráút maính liãût.
Caïc giäúng bàõp ngàõn ngaìy thæåìng cho êt rãù hån giäúng daìi ngaìy. Máût säú vaì sæû phán
bäú bäü rãù aính hæåíng âãún tênh chäúng chëu haûn vaì âäø ngaî cuía cáy. Bäü rãù yãúu vaì moüc caûn
thæåìng laìm cáy dãù âäø ngaî vaì chëu haûn keïm.
Trong thåìi kyì cáy con, cáy bàõp coï khuynh hæåïng phaït triãøn rãù nhanh hån thán laï, rãù
cuîng coï khuynh hæåïng moüc sáu hån laì boì lan räüng. Sæû têch luîy cháút khä cuía cáy luïc naìy coìn
cháûm nãn cáy bàõp cáön êt næåïc (chëu haûn täút) so våïi nhæîng cáy träöng khaïc. Tuy nhiãn, thiãúu
næåïc luïc naìy seî laìm rãù phaït triãøn keïm, cho êt läng huït vaì máût säú bë giaím chè coìn 1/3 so våïi
bçnh thæåìng. Træåìng håüp âáút bë thiãúu P cuîng laìm rãù vaì cáy moüc keïm.
ÅÍ giai âoaûn phaït triãøn, mäùi ngaìy rãù bàõp coï thãø moüc daìi thãm âãún 2 cm. Cáy bàõp
træåíng thaình coï khäúi læåüng rãù chiãúm âãún 7 - 10% troüng læåüng toaìn cáy.
1.2. Thán
Cao tæì 0,3 âãún 6,0 m (trung bçnh 1,5 - 3,0 m), tiãút diãûn hçnh báöu duûc, âæåìng kênh
trung bçnh åí loïng thæï ba laì 3 - 4 cm. Thán coï 8 - 30 (trung bçnh 20) loïng. ÅÍ gáön gäúc, loïng
ngàõn vaì coï taïc âäüng âãún mæïc âäü âäø ngaî cuía cáy. Loïng ngoün nhoí, daìi vaì aính hæåíng âãún khaí
nàng háúp thuû aïnh saïng. Trong giai âoaûn tàng træåíng, thán moüc thãm 2 - 5 cm mäùi ngaìy.
Quaï trçnh phán loïng åí bàõp thæåìng diãùn ra ráút såïm vaì kãút thuïc khi cáy bàõp âæåüc 5
laï. Do âoï, chè coï âiãöu kiãûn sinh træåíng trong giai âoaûn cáy con laì måïi aính hæåíng âãún säú
loïng/cáy.
Thán bàõp non xäúp, coï nhiãöu næåïc vaì chæïa khoaíng 5% âæåìng. Sau khi träø, læåüng
âæåìng trong thán giaím nhanh vaì âæåüc chuyãøn vë vãö dæû træî åí häüt.
Caïc giäúng bàõp thæåìng êt nhaíy chäöi, nhæng coï mäüt säú giäúng coï thãø cho 1 - 3 chäöi
trong âiãöu kiãûn bçnh thæåìng hoàûc khi gàûp mäi træåìng thuáûn tiãûn nhæ âáút täút, âuí næåïc vaì
träöng thæa. Caïc chäöi nhaïnh cuîng coï thãø cho phaït hoa âæûc vaì caïi, nhæng traïi thæåìng nhoí vaì
khäng häüt. Âáy laì âàûc tênh xáúu cuía giäúng cáön loaûi boí vç noï laìm tiãu hao dæåîng liãûu têch træî
trong thán chênh. Âàûc tênh naìy thæåìng gàûp trãn giäúng bàõp Nuì vaì Tainan - 5 åí miãön Nam
næåïc ta. Caïc âäút trãn thán cuîng mang chäöi naïch, nhæng thæåìng khäng phaït triãøn.
ÅÍ caïc giäúng bàõp träöng láúy thán âãø nuäi gia suïc, ngæåìi ta coìn truyãön gene làûn brown
midrib (bm1, bm2, bm3, bm4) sang caïc giäúng täút. Gene naìy cho kiãøu hçnh (phenotype) trãn laï
coï gán chênh maìu náu, ngàn caín sæû thaình láûp lignin åí mä náng âåí laìm thán laï chæïa êt lignin.
Nhåì âoï thán chæïa êt xå , giuïp tráu boì àn dãù tiãu hoïa hån.. Tuy nhiãn , vç thán mãöm nãn caïc
giäúng naìy dãù bë âäø ngaî vaì sáu bãûnh táún cäng.
16
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
1.3. Laï
Moüc tæì caïc màõt trãn thán , våïi säú laï bàòng våïi säú màõt thán. Cáy bàõp mang tæì 7 - 48 laï
(caïc giäúng träöng thæåìng coï 12 - 22 laï). Caïc giäúng såïm (sinh træåíng dæåïi 85 ngaìy) thæåìng coï
12 - 16 laï, giäúng låî (85 - 100 ng) coï 17 - 22 laï vaì giäúng muäün (> 100 ngaìy) coï nhiãöu laï hån.
Laï bàõp gäöm beû laï moüc äm láúy thán vaì xen keî nhau giæîa caïc màõt kãú cáûn. Phiãún laï daìi
10 - 150 cm vaì räüng 1,5 - 15,0 cm tuìy vë trê cuía laï trãn thán. Nåi tiãúp giaïp giæîa beû vaì phiãún laï
coï mäüt pháön moîng goüi laì thça laï (ligule). Caïc giäúng bàõp mang gene làûn liguleless (lg/lg)
(khäng coï thça laï) thæåìng coï laï âæïng (goïc laï nhoí) giuïp cáy dãù quang håüp nãn coï thãø träöng daìy
hån . Theo Pendleton vaì ctv. (1968), åí máût âäü träöng 59.000 cáy/ha cuía vuìng än âåïi, caïc giäúng
mang âäöng håüp tæí làûn lg/lg giuïp gia tàng nàng suáút cao hån 40% so våïi giäúng thæåìng.
Phiãún laï daìi, gäöm mäüt gán chênh vaì caïc gán phuû song song nhau. Pháön beû laï äm láúy
thán vaì coï thãø che phuí hoaìn toaìn loïng bãn trãn. ÅÍ vaìi giäúng bàõp, giæîa phiãún vaì beû âäi khi coï
mang tai laï (auricle).
Màût ngoaìi beû vaì màût trãn phiãún laï coï mäüt låïp läng tå mën bao phuí giuïp cáy khaïng
mäüt pháön sáu bãûnh.
Caïc tãú baìo åí bça laï thæåìng phaït triãøn hån caïc tãú baìo bãn trong nãn laìm laï bàõp bë dåün
soïng.
Ngoaìi loaûi laï thäng thæåìng, bàõp coìn mang laï bi (laï mo, hay voí traïi) bao boüc phaït
hoa caïi (traïi). Âáy laì pháön laï bë biãún daûng, chè coìn beû, âãø che chåí traïi bãn trong. Mäùi traïi bàõp
coï 6 - 14 laï bi, mäùi laï bi daìi tæì 8 - 40 cm. Caïc giäúng cho traïi coï laï bi daìi, phuí kên traïi bãn trong
thæåìng chäúng chëu täút våïi sáu âuûc traïi (Heliothis armigera). Caïc giäúng bàõp lai thæåìng coï laï bi
moîng, heûp vaì êt nãn traïi chên tæång âäúi nhanh, häüt êt bë náøy máöm trãn cáy (do thu hoaûch trãù)
khi chên trong muìa mæa vaì traïi dãù taïch khoíi laï bi khi thu hoaûch trãù trong muìa nàõng.
Laï bàõp coï ráút nhiãöu khê khäøng (khoaíng 20 - 30 triãûu khê khäøng), nháút laì åí màût dæåïi
laï. Trung bçnh coï khoaíng 300 khê khäøng/mm2. Tuy nhiãöu, nhæng nhåì cáúu taûo âàûc biãût cuía caïc
tãú baìo keìm, viãûc âoïng vaì måí kháøu thæûc hiãûn nhanh choïng khi gàûp âiãöu kiãûn báút låüi nãn âaî
haûn chãú mäüt pháön sæû bäúc thoaït håi næåïc.
Kêch thæåïc caïc laï trãn thán tàng dáön tæì gäúc thán âãún khoaíng vë trê laï mang traïi, vaì
sau âoï giaím dáön âãún ngoün. Theo Tsirkov (1966), diãûn têch laï bàõp tàng tæång æïng våïi säú laï vaì
täúc âäü ra laï.
ÅÍ caïc giäúng bàõp coï 20 - 22 laï, diãûn têch laï cao nháút thæåìng åí laï 13 - 15. Thæåìng åí vuìng
ÂBSCL, caïch 2 - 4 ngaìy cáy bàõp seî cho mäüt laï hoaìn chènh, tuìy theo giäúng, mäi træåìng vaì giai
âoaûn sinh træåíng.
Theo Nitchiprovitch & Vlasovnia (1961), åí âiãöu kiãûn thêch håüp, bàõp coï thãø âaût täøng
diãûn têch laï âãún 50.000 m2/ha (tæång æïng våïi chè säú diãûn têch laï LAI = 5,0) vaì âaût nàng suáút
cao nháút. Trong âiãöu kiãûn vuìng ÂBSCL, nàng suáút bàõp cao nháút âaût âæåüc åí LAI = 3,5 - 4,0,
nhæng nãúu so våïi LAI = 4,0 - 5,0 åí än âåïi thç giaï trë naìy håi tháúp hån.
Mæïc âäü hæîu hiãûu cuía diãûn têch laï tuìy vaìo khaí nàng quang håüp âoïng goïp cuía caïc laï
trãn thán. Theo Fischer (1968), phiãún laï âoïng goïp háöu hãút læåüng cháút khä âãø nuäi häüt trong
giai âoaûn taûo häüt, beû laï vaì laï bi chè cung cáúp mäüt læåüng cháút khä ráút êt. Prine (1971) cuîng cho
17
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
tháúy chè coï 5 laï åí khoaíng giæîa thán laì âoïng goïp quan troüng nháút. Thê nghiãûm cuía træåìng Âaûi
hoüc Cáön Thå trong 2 nàm 1973 - 74 cuîng cho tháúy 4 laï åí khoaíng giæîa thán laì nhæîng laï âoïng
goïp læåüng cháút khä quan troüng nháút cho traïi, våïi mäùi laï cung cáúp khoaíng 7,0 - 11,5% nàng
suáút (gäöm laï mang traïi, 2 laï dæåïi traïi vaì 1 laï trãn traïi, tæång âæång laï thæï 12 - 15 åí giäúng bàõp
coï 20 laï), trong âoï laï mang traïi goïp pháön quan troüng nháút. Viãûc taûo âiãöu kiãûn thuáûn låüi âãø caïc
laï naìy hoaût âäüng hæîu hiãûu (khäng bë gaíy, khäng sáu bãûnh...) cuîng goïp pháön náng cao nàng
suáút häüt.
Diãûn têch laï tuìy thuäüc vaìo säú laï/cáy vaì kêch thæåïc cuía laï. Theo Aldrich (1970), säú
laï/cáy bàõp âæåüc áún âënh ráút såïm. Ngay khi cáy coìn nhoí âaî phán hoïa taûo âuí säú máöm laï, luïc
cáy cao âæåüc 12 - 25 cm (duì âènh sinh træåíng coìn nàòm dæåïi màût âáút). Do âoï, trong thåìi kyì
cáy con (nháút laì khoaíng 7 - 10 NSKG), nãúu âuí næåïc vaì träöng khi nhiãût âäü áúm aïp, cáy bàõp coï
thãø cho thãm tæì 1,0 - 2,5 laï/cáy (Kuperman, 1969).
Khaïc våïi säú laï/cáy, kêch thæåïc laï chè tuìy vaìo âiãöu kiãûn canh taïc: máût âäü, phán boïn,
næåïc... chi phäúi. Trong thæûc nghiãûm, âãø âo kêch thæåïc laï, ngæåìi ta láúy têch säú cuía daìi x räüng
laï våïi hàòng säú thæûc nghiãûm K = 0,75, hoàûc duìng maïy âo diãûn têch laï (area leaf meter) âãø tênh
toaïn.
1.4. Phaït hoa
Bàõp laì loaûi cáy âån tênh âäöng chu, thæåìng laì tiãön huìng (phaït hoa âæûc träø træåïc).
Phaït hoa âæûc (cåì) âênh åí ngoün thán. Phaït hoa caïi (traïi) moüc tæì nhaïnh åí khoaíng giæîa thán.
1.4.1. Phaït hoa âæûc
Laì mäüt chuìm tuû taïn táûn ngoün, goüi laì cåì bàõp. Cåì daìi khoaíng 40 cm, mang nhiãöu
nhaïnh (khaïc nhau tuìy giäúng), mäùi nhaïnh goüi laì gieï (spikes). Mäùi gieï mang nhiãöu gieï hoa âæûc
(spikelets). Caïc gieï hoa trãn truûc chênh thæåìng xãúp theo hçnh xoàõn äúc, trong luïc caïc gieï hoa
trãn truûc phuû thæåìng xãúp åí màût trãn gieï thaình 2 haìng.
Gieï hoa thæåìng håüp thaình tæìng càûp (ngoaûi træì gieï hoa åí ngoün vaì åí cuäúi gieï). Mäùi
càûp gieï hoa gäöm 1 gieï hoa coï cuäúng vaì 1 gieï hoa khäng cuäúng. Mäùi gieï hoa daìi khoaíng 8 - 13
mm vaì räüng khoaíng 3 mm, coï 2 dènh bao boüc 2 hoa âæûc bãn trong. Mäùi hoa âæûc gäöm 2 tráúu
chênh (lemma, glumelles), 2 tráúu phuû (glumellules) vaì 3 nhë âæûc. Nhæ váûy, mäüt gieï hoa seî
gäöm 2 dènh + 4 tráúu chênh + 4 tráúu phuû + 6 nhë âæûc. (xem hçnh)
Nhë âæûc coï bao pháún maìu vaìng, xanh, têm hoàûc häöng. Caïc giäúng bàõp thán têm
thæåìng coï dènh vaì bao pháún maìu têm. Bao pháún coï 2 ngàn, chæïa khoaíng 4000 - 5000 haût
pháún/bao.
Tuìy giäúng vaì âiãöu kiãûn canh taïc, mäùi cåì bàõp mang khoaíng 500 - 1000 gieï hoa.
Nhæîng cåì täút coï thãø cho tæì 10 - 25 triãûu haût pháún hoa (trung bçnh laì 2 - 5 triãûu). Nhåì nheû, haût
pháún coï thãø âuåüc gioï mang âi xa tæì 250 - 1000 m. Haût pháún hoa coï maìu vaìng hay cam, vaì
cuîng chæïa tinh bäüt våïi tyí lãû thay âäøi tuìy giäúng bàõp.
Trãn mäüt cåì, hoa seî nåí theo thæï tæû tæì trãn xuäúng dæåïi vaì gieï chênh seî nåí såïm hån
(khoaíng 2 ngaìy). Thåìi gian träø tæì 2 - 14 ngaìy (trung bçnh tæì 5 - 8 ngaìy, cao nháút åí ngaìy thæï
ba) thç xong, tuìy âiãöu kiãûn khê háûu, âáút âai, canh taïc. Hoa thæåìng nåí räü vaìo 3 - 5 ngaìy sau
khi bàõt âáöu tung pháún (cuîng laì luïc hoa caïi bàõt âáöu phun ráu), nhiãöu nháút vaìo buäøi saïng
(khoaíng 8 - 9 giåì).
18
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
1.4.2. Hoa caïi
Laì mäüt phaït hoa (thæåìng âæåüc coi laì traïi) hçnh thaình tæì mäüt chäöi nhaïnh), do âoï
cuîng mang nhiãöu chäöi máöm åí cuäúng traïi. Phaït hoa caïi âæåüc caïc laï bi (laì beû laï) che chåí, mäùi laï
bi âênh trãn mäüt màõt cuäúng traïi, chiãöu daìi cuäúng traïi cuîng thay âäøi tuìy giäúng (3 - 50 cm).
Phaït hoa caïi cuîng gäöm nhæîng càûp gieï hoa, luän luän khäng cuäúng, xãúp thàóng haìng.
Nhæîng càûp gieï hoa naìy âênh trãn truûc phaït hoa goüi laì loíi (hay cuìi bàõp). Loîi maìu tràõng, vaìng
hay âoí. Caïc gieï hoa cuîng håüp thaình tæìng càûp, mäùi gieï hoa cuîng coï hai hoa bãn trong, nhæng
mäùi hoa coï mäüt báöu noaîn bë leïp, nãn gieï hoa chè coìn 1 hoa caïi hæîu thuû taûo thaình häüt bàõp. Vç
gieï hoa håüp thaình tæìng càûp xãúp thàóng haìng nãn säú
haìng gieï hoa (hay säú haìng häüt sau naìy) luän luän
chàôn (thæåìng 8 - 24 haìng, trung bçnh 12 - 16 haìng).
Caïc gieï hoa caïi cuîng coï hai dénh (ngàõn hån
báöu noaîn, moíng, räüng), tráúu chênh vaì tráúu phuû bao
boüc (goüi laì maìy). Pháön tráúu naìy hiãûn diãûn âãún khi
thu hoaûch häüt. ÅÍ bàõp voí, caïc tráúu naìy phaït triãøn daìi
ra vaì bao boüc caí häüt nãn coìn âæåüc goüi laì bàõp boüc.
Hoa caïi hæîu thuû mang mäüt báöu noaîn
(âæåìng kênh 2 - 3 mm) coï mäüt buäöng vaì mäüt tiãøu
noaîn. Pháön trãn báöu noaîn laì næåïm nhuûy caïi moüc daìi
âãún 20 cm (goüi laì ráu bàõp). Næåïm mang nhiãöu läng
tå coï cháút dênh âãø giæî haût pháún khi råi xuäúng. Âáöu
næåïm cheí âäi. Næåïm coï maìu häöng, tràõng, xanh,
vaìng, têm luïc chæa thuû. Sau khi thuû pháún seî biãún
sang maìu âoí, náu sáûm vaì khä dáön.
Khi hoa caïi nåí, ráu bàõp seî moüc daìi ra khoíi laï bi åí âáöu traïi (goüi laì phun ráu). Haût
pháún råi báút cæï pháön naìo trãn ráu âãöu coï thãø thuû âæåüc dãù daìng. Giai âoaûn thuû pháún täút nháút
laì khi ráu moüc daìi tæì 3 - 5 cm. Nãúu khäng nháûn âæåüc pháún, ráu coï thãø moüc daìi hån bçnh
thæåìng. Nhåì khaí nàng moüc daìi ra, nãn khi ráu bàõp luï khoíi laï bi 1 - 2 cm, nãúu bë hæ haûi váùn
tiãúp tuûc moüc daìi thãm âãø nháûn haût pháún dãù daìng.
Trong mäüt phaït hoa caïi, traïi seî phun ráu tæì nhæîng hoa åí gáön cuäúng træåïc räöi âãún
nhæîng hoa åí gáön ngoün. Trãn mäüt cáy nhiãöu traïi, traïi trãn thæåìng phun ráu træåïc vaì låïn hån
traïi dæåïi nhiãöu. Thåìi gian phun ráu thæåìng keïo daìi 4 - 8 ngaìy, gàûp laûnh 10 - 15 ngaìy.
Mäùi phaït hoa caïi coï tæì vaìi tràm âãún 1.000 hoa caïi. ÅÍ âa säú caïc giäúng, thåìi gian phun
ráu thæåìng trãù hån thåìi gian tung pháún tæì 1 - 5 ngaìy (trung bçnh tæì 2 - 3 ngaìy). Thiãúu næåïc,
thiãúu lán hay träöng daìy seî laìm traïi phun ráu caìng trãù (âãún 10 ngaìy) seî laìm traïi caìng dãù bë
thiãúu pháún.
1.4.3. Sæû thuû pháún
Vç laì cáy âån tênh, bàõp dãù bë thuû pháún cheïo, do gioï mang haût pháún âi xa. Tyí lãû thuû
pháún cheïo coï thãø lãn âãún 95% hoàûc hån næîa. Do tyí lãû haût pháún/hoa caïi cao (tæì 1.000 - 25.000)
nãn hoa caïi coï thãø thuû pháún dãù daìng. Theo Weatherwax (1955), åí bàõp ràng ngæûa, tyí lãû naìy coï
thãø lãn âãún 50.000 pháún hoa/hoa caïi. ÅÍ caïc giäúng bàõp nhiãût âåïi coï bäng cåì låïn, tyí lãû naìy coìn
19
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
coï thãø cao hån. Khi tung pháún, haût pháún hoa chè coï thãø säúng âæåüc trong khäng khê tæì 18 - 24
giåì (nhæng gàûp nhiãût âäü cao, khä chè säúng âæåüc vaìi giåì, vaì chè 3 giåì åí 35oC). Riãng næåïm
nhuûy caïi nãúu gàûp thuáûn tiãûn laûi coï thãø säúng tæì 10 - 20 ngaìy (åí 17 - 20oC laì 20 - 25 ngaìy). Sau
khi råi lãn næåïm nhuûy caïi, haût pháún náøy máöm vaì tiãún vaìo gàûp tiãøu noaîn trong voìng 12 - 28
giåì, våïi chiãöu daìi daìi nháút cuía næåïm laì 25 cm. Nhiãût âäü thêch håüp âãø haût pháún náøy máöm laì
18 - 20oC, åí áøm âäü khäng khê 80%.
Sæû náøy máöm tiãún haình nhåì sæû khaïc nhau nhæîng cháút biãún dæåîng åí ráu vaì haût pháún:
carbohydrates åí ráu nhiãöu hån haût pháún, N åí ráu êt hån haût pháún, hoaût tênh amylase cuía ráu
êt hån pháún vaì protease åí ráu nhiãöu hån pháún.
1.5. Traïi vaì häüt
Traïi bàõp thæåìng âênh åí laï thæï 5 - 8 kãø tæì ngoün vaì nàòm khoaíng 1/3 - 2/3 chiãöu cao
thán. Traïi âoïng cao (tuìy theo giäúng, dinh dæåîng, nhiãût âäü) laìm cáy dãù âäø ngaî, âoïng khäng
âãöu thç khoï thu hoaûch bàòng cå giåïi. Caïc giäúng bàõp lai thæåìng coï âäü âäöng âãöu cao hån caïc
giäúng thuû pháún tæû do (hãû säú phán taïn CV nhoí). Mäüt cáy bàõp coï thãø cho 1 - 5 traïi. Caïc traïi bãn
dæåïi thæåìng nhoí vaì dãù bë leïp hån caïc traïi bãn trãn. Quan niãûm tuyãøn choün giäúng coï mäüt hay
nhiãöu traïi trãn cáy hiãûn váùn coìn âang âæåüc baìn caîi. Theo Tanaka,A. (1972), nhæîng giäúng cho
nàng suáút cao laì nhæîng giäúng chè mang mäüt traïi låïn trãn cáy, nhæng traïi phaíi coï nhiãöu häüt,
ngay caí åí máût âäü daìy. Tuy nhiãn, theo Luber vaì ctv., Bauman vaì Dahwan (1971) thç cáy bàõp
coï nhiãöu traïi dãù thêch nghi våïi mäi sinh vaì cho nàng suáút äøn âënh hån cáy mäüt traïi. Caïc quan
niãûm naìy hiãûn váùn coìn âang âæåüc baìn caîi.
Traïi bàõp daìi tæì 3 - 50 cm (trung bçnh 15 - 22 cm), âæåìng kênh 3 - 7 cm (trung bçnh
3,5 - 5,0 cm), nàûng 30 - 500 g (trung bçnh 100 - 250 g), coï 4 - 50 haìng häüt (trung bçnh 12 - 16
haìng, caïc giäúng bàõp lai thæåìng coï 16 - 20 haìng) vaì coï 15 - 70 häü mäùi haìng (trung bçnh 30 - 50
häüt). Säú haìng luän luän chàón. Mäùi traïi coï khoaíng 300 - 1000 häüt, våïi troüng læåüng 1000 häüt
khoaíng 30 - 1100 g (trung bçnh 200 - 300 g). Tyí lãû troüng læåüng häüt/traïi 75 - 85% tuìy theo
giäúng vaì âiãöu kiãûn canh taïc.
Häüt bàõp coï cáúu taûo gäöm:
- Voí häüt (quaí bç: pericarp): Bao boüc bãn ngoaìi häüt âãø che chåí (chiãúm 5 - 7% troüng
læåüng häüt). Voí häüt gäöm 3 låïp: Pháön ngoaìi cuìng cuía voí laì ngoaûi bç, gäöm nhiãöu låïp tãú baìo chãút
daìi vaì daìy xãúp khêt nhau; kãú âoï laì låïp trung bç (mesocarp) gäöm nhæîng tãú baìo xäúp vaì låïp bë
suberin hoïa (aïo häút: seed coat); trong cuìng laì låïp
Aleurone (chæïa nhiãöu protein).
- Phäi (máöm: embryo): Chiãúm 8 - 12
troüng læåüng häüt (trung bçnh 10%), gäöm thuáøn
(chiãúm 90% troüng læåüng phäi) vaì truûc phäi. Pháön
thuáøn chæïa caïc cháút dinh dæåîng cáön cho häüt náøy
máöm. Pháön truûc phäi chæïa diãûp tiãu, laï máöm,
truûc trung diãûp, rãù máöm vaì càn tiãu.
- Phäi nhuî (näüi nhuî: endosperm):
Chiãúm 85 - 90% troüng læåüng häüt. Coï cáúu taûo gäöm
Hçnh 5: Phäi häüt càõt ngang
phäi nhuî sæìng (tinh bäüt daûng âa giaïc hay tam
20
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
giaïc xãúp khêt nhau) vaì phäi nhuî bäüt (tinh bäüt troìn, xäúp). Tyí lãû phäi nhuî sæìng vaì bäüt khaïc
nhau tuìy nhoïm: ÅÍ bàõp ràng ngæûa tyí lãû sæìng/bäüt laì 2/1. ÅÍ bàõp näø vaì bàõp âaï tyí lãû naìy ráút
cao.
2. QUAÏ TRÇNH SINH TRÆÅÍNG VAÌ PHAÏT TRIÃØN CÁY BÀÕP
2.1. Caïc thåìi kyì sinh træåíng
Chu kyì sinh træåíng cuía cáy bàõp bàõt âáöu tæì khi häüt náøy máöm âãún traïi chên hoaìn
toaìn. Chu kyì naìy thay âäøi tæì 50 - 350 ngaìy (trung bçnh 75 - 100 ngaìy åí miãön Táy) tuìy giäúng,
âiãöu kiãûn canh taïc vaì mäi sinh. Sæû sinh træåíng cuía cáy bàõp âæåüc tiãún haình qua nhiãöu thåìi kyì
näúi tiãúp nhau mäüt caïch liãn tuûc:
2.1.1. Thåìi kyì moüc máöm
Häüt træång âáöy næåïc khoaíng 24 giåì sau khi gieo. Khi âoï âènh sinh træåíng haîy coìn
laì mäüt khäúi u räüng, nhæng bãn trong âaî phán hoïa tæì 5 - 7 laï máöm vaì âäút thán. Caïc cháút dinh
dæåîng trong häüt cuîng phán hoïa: tinh bäüt taûo thaình âæåìng, protein phán hoaï thaình acid
amin ... Trong thåìi kyì naìy, bàõp cáön nhiãût âäü 28 - 30oC, áøm âäü âáút 80% vaì thoaïng.
2.1.2. Thåìi kyì cáy con (tæì 1 - 5 laï)
Khi cáy coï 3 laï, cáy bàõp bàõt âáöu säúng nhåì quang håüp vaì háúp thuû dæåîng liãûu tæì rãù.
Thåìi kyì naìy quyãút âënh säú màõt vaì loïng cuía cáy, gàûp âiãöu kiãûn báút låüi, cáy seî cho êt màõt. ÅÍ
cuäúi thåìi kyì naìy , âènh sinh træåíng cuía chäöi naïch hçnh thaình. Vaìo thåìi kyì naìy, thán cáy tháût
sæû chè cao 1 - 3 cm, nhæng toaìn bäü chiãöu cao cáy bàõp coï thãø 20 - 30 cm vaì åí khoaíng 12 - 15
ngaìy sau khi gieo trong âiãöu kiãûn miãún Táy Nam bäü.
2.1.3. Thåìi kyì tàng træåíng cháûm (tæì 5 laï âãún phán hoïa máöm hoa, 20 - 25 ngaìy sau khi gieo):
Bàõt âáöu khi cáy âæåüc 5 laï âãún khi cáy âæåüc 9 laï. Cáy bàõp phaït triãøn cháûm, chè vaìi
mm/ngaìy, tuy nhiãn caïc âènh sinh træåíng âaî bàõt âáön phaït triãøn taûo máöm hoa âæûc. Thåìi kyì
naìy cáy bàõp chëu aính hæåíng quang kyì ráút maûnh, nháút laì nhæîng giäúng nhiãût âåïi. Quang kyì
caìng yãúu vaì aïnh saïng coï bæåïc soïng ngàõn seî ruït ngàõn thåìi gian (Kuperman, F.M., 1969).
2.1.4. Thåìi kyì tàng træåíng têch cæûc (tæì 20 - 25 âãún 45 - 50 ngaìy sau khi gieo)
Cáy phaït triãøn ráút nhanh trong thåìi kyì naìy. Mäùi ngaìy thán coï thãø moüc thãm 2 - 5
cm, nháút laì vaìo luïc gáön träø. Hãû thäúng rãù vaì læåüng cháút khä trong cáy cuîng tàng ráút nhanh. Säú
læåüng vaì sæïc säúng cuía hoa cuîng âæåüc quyãút âënh trong giai âoaûn naìy, do âoï cáy bàõp cuîng
cáön mäüt nhiãût âäü thêch håüp, åí 18 - 20oC vaì áøm âäü âáút khoaíng 80%.
2.1.5. Thåìi kyì träø hoa
Keïo daìi trong 10 - 15 ngaìy, tæì khi cáy träø gieï (träí cåì), tung pháún, phun ráu âãún khi
häüt âaî thuû pháún. Toaìn thãø cáy bàõp hoaût âäüng têch cæûc, háúp thuû nhiãöu næåïc (2 lêt/cáy/ngaìy)
vaì dæåîng liãûu. Nhiãût âäü thêch håüp laì 22 - 25oC, nhiãût âäü < 20oC hay > 35oC seî aính hæåíng âãún
träø vaì thuû pháún.
2.1.6. Thåìi kyì taûo häüt âãún chên
Keïo daìi 25 - 35 ngaìy, tuìy theo giäúng vaì thåìi vuû. Trong âäng xuán, giai âoaûn naìy keïo
daìi laìm häüt no vaì nàng suáút äøn âënh hån heì thu. ÅÍ än âåïi, giai âoaûn taûo häüt keïo daìi tæì 30 -
21
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
60 ngaìy. Giai âoaûn taûo häüt daìi vaì tuäøi thoü laï âæåüc duy trç åí mæïc âäü cao vaì láu laì mäüt trong
nhæîng yãúu täú quyãút âënh âãún nàng suáút cuía bàõp (Tanaka, A., 1972).
Trong giai âoaûn naìy, mäüt pháön dæåîng liãûu tæì thán, laï, cåì, laï bi âæåüc chuyãøn vãö traïi
âãø nuäi häüt. Hãû thäúng rãù cuîng hoaût âäüng maûnh, háúp thuû næåïc vaì dæåîng liãûu âãø nuäi häüt.
Thåìi kyì taûo häüt cuía bàõp âæåüc thæûc hiãûn qua 3 thåìi kyì nhoí:
- Chên sæîa (milk stage, blister stage): Häüt bàõp têch træî dæåîng liãûu nhæng coìn
chæïa nhiãöu næåïc, keïo daìi tæì khi phun ráu âãún 15 - 20 ngaìy sau khi phun ráu.
- Chên saïp (dough stage): Häüt tæång âäúi håi khä åí pháön ngoaìi nhæng bãn trong
váùn coìn nhiãöu næåïc. ÅÍ bàõp âaï, bàõp ràng ngæûa häüt bàõt âáöu cæïng nhæ saïp (dãù báúm thuíng).
- Chên hoaìn toaìn (dent stage): Häüt khä cæïng tãø häüt coï maìu âen (chên sinh lyï:
physiologic maturity). Nhiãût âäü cao vaì khä laìm häüt chên nhanh. (Tiãu chuáøn chên sinh lyï:
Khi häüt åí cuäúi giai âoaûn chên saïp âæåüc âãö nghë aïp duûng vç chênh xaïc hån, nháút laì åí nhæîng
giäúng bàõp coï chæïa nhiãöu næåïc (nhæ bàõp ngoüt), khoï duìng tay âãø xaïc âënh).
2.2. Khaí nàng têch luîy cháút xanh vaì khä
ÅÍ cáy bàõp, troüng læåüng cháút xanh âaût cao nháút vaìo cuäúi thåìi kyì chên sæîa cuía thåìi
kyì taûo häüt, sau âoï troüng læåüng giaím âi vç næåïc trong cáy giaím, duì troüng læåüng khä váùn tiãúp
tuûc tàng âãún cuäúi giai âoaûn chên saïp. Váûn täúc têch luîy cháút khä cuîng tàng nhanh trong giai
âoaûn træåïc khi träø vaì thåìi kyì taûo häüt våïi
CGR = 15 - 40 g/m2/ngaìy tuìy theo
100
90
% Cháút khä
giäúng vaì âiãöu kiãûn mäi træåìng.
80 Kãút quaí thê nghiãûm taûi træåìng
70 âaûi hoüc Cáön thå trong vuû Âäng xuán
Häüt
1978 - 1979 cho tháúy âäüng thaïi têch luîy
60
cháút khä cuía 3 giäúng bàõp Thaïi såïm (næîa
50 Loíi +ráu
ràng ngæûa), Phaït ngán (bàõp sæîa) vaì Nuì
40 Traïi +voí
(Nãúp âëa phæång) âaî diãùn tiãún nhæ sau:
30 Thán+cåì
ÅÍ caïc giäúng Phaït ngán vaì Thaïi
20
Be laï
såïm, mäüt pháön læåüng cháút khä åí thán seî
10
Laï
âæåüc chuyãøn vë vãö häüt âãø nuäi häüt trong
0
giai âoaûn taûo häüt, do âoï troüng læåüng thán
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
âaî giaím pháön naìo. Sæû chuyãøn vë naìy
Thåìi gian (ngaìy)
khäng tháúy åí giäúng bàõp nuì âëa phæång,
Hçnh 1: Khaí nàng têch luíy cháút khä cuía cáy bàõp theo
Hçnh 6: Khaí nàng itêch luíy cháút khä cuía cáy bàõp theo âaî laìm saín læåüng kinh tãú (häüt) cuía bàõp
thåì gian (Hanway,J.J.1966)
thåìi gian (Hanway, J.J. 1966) Nuì tháúp hån so våïi hai giäúng kia.
Troüng læåüng (g/cáy)
Ngaìy sau khi gieo:
Thaïi såïm Phaït ngán Nuì
14 0,5 0,6 0,4
21 1,7 2,2 1,4
28 7,6 5,4 4,6
35 20,7 13,1 9,5
22
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
Troüng læåüng (g/cáy)
Ngaìy sau khi gieo:
Thaïi såïm Phaït ngán Nuì
42 47,6 33,9 17,8
49 91,6 84,2 40,2
63 108,1 91,5 72,8
77 143,5 138,5 105,6
91 / 164,7 /
2.3. Thåìi kyì hçnh thaình cå quan sinh saín
Kuperman, F.M. (1969) âaî phán têch quaï trçnh phaït triãøn cuía cåì vaì traïi bàõp vaì chia
ra laìm nhiãöu thåìi kyì, cuû thãø nhæ sau:
2.3.1. Hçnh thaình cåì
Âæåüc chia laìm 9 thåìi kyì:
- Thåìi kyì 1 - 3 : Tæång tæû thåìi kyì 1 - 3 åí caïc giai âoüan phaït triãøn cáy bàõp. ÅÍ cuäúi
giai âoaûn 3, caïc gieï phuû cuía cåì bàõp âaî bàõt âáöu phán hoïa.
- Thåìi kyì 4: Hçnh thaình caïc gieï hoa âæûc. Nãúu thiãúu næåïc vaì dinh dæåîng (nháút laì
lán), mäüt säú hoa trãn cåì seî bë leïp (coï leî khoaíng 27 - 30 ngaìy sau khi gieo).
- Thåìi kyì 5 (khoaíng 33 - 35 ngaìy sau khi gieo): Gieï hoa phán hoaï thaình daûng hai
hoa bãn trong gäöm bao pháún, caïc dènh vaì tráúu. Hoa cuîng coï daûng læåîng tênh, nhæng pháön
noaîn âaî thoaïi hoïa.
- Thåìi kyì 6 (khoaíng 38 - 45 ngaìy SKG): Hçnh thaình caïc haût pháún trong bao
pháún.
- Thåìi kyì 7 (khoaíng 45 - 50 ngaìy SKG): Caïc âäút cuía phaït hoa âæûc âãöu phaït triãøn
maûnh, væån daìi ra. Thåìi kyì naìy tæång æïng giai âoaûn phaït triãøn têch cæûc cuía cáy (giai âoaûn 4).
- Thåìi kyì 8 (khoaíng 50 - 55 ngaìy SKG): Träø cåì. Cåì bàõp moüc khoíi laï cåì.
- Thåìi kyì 9 (khoaíng 53 - 58 ngaìy SKG): Tung pháún.
2.3.2. Hçnh thaình traïi
Âæåüc chia laìm 12 thåìi kyì:
- Thåìi kyì 1 - 3: Phán hoïa cåì hçnh thaình, nhæng âènh phán hoïa moüc tæì mäüt chäöi
naïch åí khoaíng giæîa thán. (cuäúi giai âoaûn naìy cáy bàõp coï leî âæåüc 30 - 32 ngaìy).
- Thåìi kyì 4 (khoaíng 36 - 39 ngaìy): Hçnh thaình caïc haìng càûp gieï hoa caïc. Thåìi kyì
naìy nãúu gàûp âiãöu kiãûn thuáûn tiãûn seî cho nhiãöu càûp gieï/mäùi haìng, do âoï dãù laìm tàng säú
häüt/haìng.
- Thåìi kyì 5 (coï leî 40 - 44 ngaìy): Hçnh thaình hoa trong mäùi gieï hoa, hoa cuîng coï
daûng læåîng tênh, nhæng sau âoï caïc u bao pháún bë æïc chãú vaì thoaïi hoïa. Mäüt hoa trong mäùi gieï
cuîng bë thoaïi hoïa, chè coï hoa kia phaït triãøn.
23
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
- Thåìi kyì 6 (coï leî 45 - 48 ngaìy): Hçnh thaình caïc tráúu, báöu noaîn vaì næåïm nhuûy caïi
phaït triãøn maûnh, moüc daìi ra, tuïi phäi vaì tiãøu noaîn cuîng phaït triãøn. Nãúu thiãúu dinh dæåîng,
mäüt säú tiãøu noaîn bë leïp.
- Thåìi kyì 7 (khoaíng 49 - 52 ngaìy): Traïi phaït triãøn maûnh, tiãøu noaîn træåíng thaình.
- Thåìi kyì 8 (khoaíng 53 - 55 ngaìy): Ráu bàõp phaït triãøn maûnh, moüc daìi ra.
- Thåìi kyì 9 (khoaíng 55 - 60 ngaìy): Phun ráu, thuû pháún.
- Thåìi kyì 10 (khoaíng 60 - 66 ngaìy): Thåìi kyì taûo häüt våïi giai âoaûn têch træî cháûm
(lag - period).
- Thåìi kyì 11 (khoaíng 66 - 80 ngaìy): Chên sæîa. Häüt bàõp âaût kêch thæåïc täúi âa.
Thåìi kyì laìm âáöy häüt (grain filling period).
- Thåìi kyì 12 (khoaíng 80 - 90 ngaìy): Häüt chên saïp. Tãø chuyãøn maìu náu âen vaì häüt
khä chên hoaìn toaìn.
Chu trçnh sinh træåíng vaì thoìi gian tiãún haình qua caïc thåìi kyì tuìy thuäüc vaìo giäúng vaì
âiãöu kiãûn mäi træåìng bãn ngoaìi (kãø caí dæåîng liãûu, thåìi vuû vaì vé âäü). Âiãöu kiãûn thuáûn tiãûn seî
thaình hçnh såïm. Ngoaìi ra nhiãût âäü áúm aïp vaì quang kyì ngàõn (10 - 13 giåì/ngaìy) trong caïc thåìi
kyì 3 - 4 cuîng âæa tåïi giaím chu kyì sinh træåíng cuía cáy bàõp vuìng än âåïi. Theo Kuperman, åí
nhiãût âäü 17 - 18oC, cáy bàõp phaíi hoaìn thaình thåìi kyì 3 âãø taûo máöm cåì hoa âæûc trong 6 - 8 ngaìy,
trong luïc åí 21 - 23oC chè cáön 2 - 3 ngaìy.
24
Dæång Minh. 1999. Giaïo trçnh män “Hoa Maìu”. Khoa Näng nghiãûp, ÂHCT.
