Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi
Chất độc là những chất vô cơ hay hữu cơ có nguồn gốc trong tự nhiên hay do con người tạo ra, nó nhiễm vào trong thức ăn hay tồn tại ngay trong thức ăn như một thành phần và được đưa vào cơ thể vật nuôi qua đường thức ăn, có thể gây ra sự ngộ độc, làm rối loạn các hoạt động sinh lý, sinh hoá bình thường của cơ thể và biểu hiện bằng những triệu chứng và bệnh tích khác thường. ...
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
I. KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ CHẤT GÂY ĐỘC TRONG THỨC
ĂN CHĂN NUÔI:
1.1. Định nghĩa
Chất độc (poinsons)
Chất độc là những chất vô cơ hay hữu cơ có nguồn gốc trong tự nhiên hay
do con người tạo ra, nó nhiễm vào trong thức ăn hay tồn tại ngay trong thức ăn
như một thành phần và được đưa vào cơ thể vật nuôi qua đường thức ăn, có thể
gây ra sự ngộ độc, làm rối loạn các hoạt động sinh lý, sinh hoá bình thường của cơ
thể và biểu hiện bằng những triệu chứng và bệnh tích khác thường.
Tuỳ theo loại chất độc, mức độ nhiễm độc nặng hay nhẹ, tuỳ theo lứa tuổi,
tình trạng sức khoẻ của cơ thể mà triệu chứng ngộ độc nặng, gây tử vong hoặc nhẹ
sau một thời gian dài tích luỹ mới gây biểu hiện ngộ độc. Có thể gây ngộ độc mãn
tính hay cấp tính tuỳ theo loại chất độc hay liều lượng Chất độc được sinh ra từ
nhiều nguồn gốc khác nhau: Nó có thể là các sản phẩm trao đổi của nấm mốc, vi
sinh vật tạo ra mà ta gọi là Mycotoxin. Hoặc có thể lẫn vào thức ăn do ô nhiễm
môi trường hoặc có thể do con người vô tình hay cố ý cho thêm vào các nguyên
liệu để bảo quản và tăng khẩu vị, trong một số cây củ trong các quá trình sinh lý,
sinh hpoá cung có thể tạo ra chất độc ngay trong nó.
Sự ngộ độc (toxicosis, poisoning)
Lĩnh vực nghiên cứu về sự ngộ độc bao gồm nhiều khía cạnh khác nhau.
Điều này phức tạp vì có quá nhiều chất độc nên rất khó phân biệt. Đôi khi cũng
xãy ra triệu chứng ngộ độc thực phẩm mà khi kiểm tra không thấy có độc chất
trong thức ăn, như sự ngộ độc chất dinh dưỡng do ăn quá nhiều không tiêu, bị vi
khuẩn lên men trong đường ruột sinh ra độc tố, sự ngộ độc chất khoáng vi lượng,
sự ngộ độc vitamin.. khi sử dụng quá liều. Trái với điều này, đôi khi người và
động vật ăn phải chất độc mà không có triệu chứng ngộ độc do liều lượng độc tố
quá thấp hoặc do sức đề kháng của cơ thể người và động vật với độc tố cao nên
không xuất hiện triệu chứng.
1.2. Các trạng thái ngộ độc
Ngộ độc cấp tính là trạng thái ngộ độc sau khi nhiễm chất độc một thời gian
ngắn, xuất hiện những triệu chứng khác thường rất nghiêm trọng hoặc gây ra tử
vong cho người và động vật.
Ngộ độc tích lũy (còn gọi là ngộ độc trường diễn, ngộ độc mãn tính) là trạng
thái mà cơ thể nhiễm chất độc với liều lượng thấp, chưa gây ra triệu chứng liền mà
phải trãi qua một thời gian dài chất độc tích lũy trong cơ thể, làm biến đổi các qúa
trình sinh lý, sinh hóa lâu dài rồi mới gây ra triệu chứng.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang1
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
II. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN MỨC ĐỘ ĐỘC
2.1. Liều lượng chất độc
Có nhiều chất ở liều thấp thì là yếu tố dinh dưỡng. Ví dụ: như các nguyên tố
vi lượng, nhưng ở liều cao thì gây ra ngộ độc.
2.2. Yếu tố giống, loài động vật
Cùng một loại độc tố, cùng một liều lượng nhiễm nhưng có gia súc có triệu
chứng trúng độc nhưng có loại lại không. Ví dụ: với tỷ lệ 10% bột lá keo dậu thì ở
gà có hiện tượng bướu cổ, rụng lông nhưng ở gia súc nhai lại với mức trên 30%
trong khẩu phần thì mới có triệu chứng ngộ độc. Hay cùng một tỷ lệ aflatoxin
trong thức ăn thì vịt có biểu hiện ngộ độc trước gà.
2.3. Lứa tuổi của động vật
Động vật non nói chung hệ thống đề kháng, hệ thống khử độc và thải độc tố
ra ngoài của cơ thể phát triển chưa hoàn thiện, do đó sức đề kháng với độc tố của
cơ thể gia súc non cũng yếu hơn gia súc trưởng thành. Ngược lại, cơ thể già yếu sự
trao đổi chất cũng giảm xuống, sức đề kháng đối với độc tố cũng giảm.
2.4. Tính biệt
Ảnh hưởng của độc tố trên giới tính cũng chỉ là khái niệm tương đối. Ở trạng
thái bình thường thì không có sự khác biệt có ý nghĩa giữa 2 loại giới tính trên lĩnh
vực đề kháng với độc tố. Tuy nhiên khi gia súc mang thai, sinh sản hoặc nuôi con
thì rất mẫn cảm với độc tố.
Ví dụ: độc tố nấm aflatoxin có thể gây chết phôi tỷ lệ cao; độc tố
zearalenone (F2, có trong ngô) do nấm Furarium tiết ra có thể gây ra sẩy thai. Vì
vậy, trong thời gian mang thai cần phải có chế độ ăn kỹ lưỡng hơn bình thường.
2.5. Tình trạng sức khỏe và chế độ dinh dưỡng
Sức khỏe cơ thể có ảnh hưởng rất lớn đến khả năng đề kháng đối với độc tố.
Vì vậy cũng với một liều lượng giống nhau, nhưng cơ thể khỏe mạnh có thể vượt
qua được. Khẩu phần ăn và chế độ dinh dưỡng của động vật cũng ảnh hưởng rất
lớn đến sức đề kháng của cơ thể đối với độc chất. Ví dụ: khi khẩu phần ăn thiếu
cholin hoặc methiomine sẽ gây ra hiện tượng tích mỡ gan làm cho chức năng của
gan trở nên suy giảm, từ đó đề kháng với độc tố cũng sẽ kém. Hoặc khẩu phần mất
cân bằng giữa năng lượng và chất đạm, quá dư thừa chất đạm có nguồn gốc động
vật, có chứa nhiều chất hữu cơ purine và pirimidine mà lại thiếu vitamin A sẽ có
nguy cơ phát sinh ra bệnh “gout” là chứng bệnh tích urat trong cơ thể, trong bể
thận làm cho chức năng lọc và loại thải chất độc của cơ thể suy yếu. Từ đó có thể
làm cho tình trạng ngộ độc trở nên nặng nề hơn.
2.6. Trạng thái vật lý của chất độc
Cùng một loại chất độc, cùng một liều lượng, nhưng chất độc ở trạng thái
hoà tan được trong nước thì sẽ gây ra triệu chứng ngộ độc nhanh hơn, nhưng nó
loại thải ra ngoài cũng nhanh hơn. Ngược lại, ở trạng thái nhũ dầu hoặc ở dạng bột
không tan thì chất độc hấp thu chậm nên gây ra triệu chứng ngộ độc muộn hơn,
nhưng loại thải chất độc ra khỏi cơ thể cũng chậm hơn.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang2
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
III. PHÂN LOẠI CHẤT ĐỘC THEO NGUỒN GỐC LÂY NHIỄM
3.1. Chất độc có sẳn trong nguyên liệu làm thức ăn và trong quá trình
chế biến
Trong tự nhiên các loại thực vật cũng như một số loại động vật đăc biệt đều
có chứa một số lượng độc tố nhất định. Đó là những chất tích lũy hoặc là sản
phẩm trung gian trong quá trình trao đổi chất của chúng hoặc là những chất được
sinh vật tổng hợp. Ở thực vật, nhất là nhóm cây họ đậu có nhiều chất kháng dinh
dưỡng (nutrition antigonist). Nhiều loại thực vật có chứa nhóm chất glusit độc,
trong một số loại động vật có chứa những amit độc gây dị ứng rất mạnh cho cơ
thể.
3.2. Chất độc do thực phẩm bị biến chất trong quá trình bảo quản
Sự tồn trữ nguyên liệu trong kho lâu ngày, do tác động của oxy trong không
khí oxy hóa hoặc do enzyme trong thực phẩm tác động làm biến đổi các chất dinh
dưỡng trở thành các chất độc hay chất kháng dinh dưỡng. Ví dụ: các chất dầu thực
vật để lâu ngày trong không khí sẽ biến thành các peroxyt, aldehyt độc. Các axit
amin như histidine trong thịt cá tươi dưới tác động của enzyme decarboxylase khử
nhóm cacboxyl trở thành histamin độc gây dị ứng mạnh cho cơ thể. Một số
vitamin bi oxy hóa trở thành chất kháng vitamin.
3.3. Chất độc do nấm mốc sinh ra (mycotoxin)
Các loại thức ăn sau khi thu hoạch về không được làm khô và chế biến kịp
thời trước khi đem dự trữ trong kho. Nếu độ ẩm trên 14% rất dễ bị lên men hoặc
nấm mốc phát triển sinh ra độc tố. Tùy theo loại độc tố, tùy theo hàm hượng cao
hay thấp mà có thể gây ra độc cho người hay động vật.
3.4. Chất độc do vi khuẩn gây ra
Ngộ độc thức ăn do độc tố vi khuẩn thường xãy ra do thiếu sót trong công
tác kiểm tra và phần lớn xãy ra trên thực phẩm có nguồn gốc động vật giàu protein
như thịt sữa, trứng...
3.5. Các hoá chất độc hại lẫn vào thức ăn
Được cho thêm vào thức ăn để bảo quản, nhóm này bao gồm: Các chất sát
khuẩn, các chất chống nấm, các chất kháng sinh và các chất chống oxy hoá... Các
chất cho thêm vào thức ăn để tăng khẩu vị, hương liệu của thức ăn. Các chất tẩy
màu hoặc cho vào để thay đổi màu thực phẩm, làm cho dai hoặc xốp thực phẩm.
Các loại chất kích thích tố, hoặc các chất tăng đồng hóa, tăng giữ nước để cho gia
súc tăng trọng nhanh. Các chất gây ô nhiễm môi trường bao gồm kim loại nặng
của nhà máy thải ra hấp thụ vào cây thức ăn, thuốc trừ chuột, trừ sâu, trừ nấm và
virus nhiễm vào thực phẩm.
IV. CÁC CHẤT ĐỘC HẠI CÓ SẴN TRONG THỨC ĂN
4.1. Các chất độc hại trong thức ăn thực vật
4.1.1 Các hợp chất glucoside trong thức ăn
1. Xyanglucosit (HCN)
Bản chất hoá học là một hợp chất hữu cơ có cấu trúc gồm 2 phần: một phần
từ đường (glucose) và một phần không phải là đường: axeton hoặc HCN. HCN
được tạo thành do quá trình thuỷ phân linamarin và linustalin do hai enzyme tương
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang3
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
ứng: linamarinase và linustalinase. Trong đó, linamarin chiếm phần lớn (95%) còn
rất ít linustalin (5%). Trong sắn tươi, các chất này tồn tại ở tất cả các bộ phận lá và
củ, nhưng nhiều nhất ở lớp vỏ dày thứ hai (lớp vỏ mầu hồng), lõi và hai đầu của củ
sắn. Glucosit phổ biến trong các loại thực vật nhất là cây cỏ gần với hoang dại.
Khi chăn thả trên đồng cỏ, nếu gia suc ăn phải những thực vật có nhiều glucosit sẽ
xuất hiện dấu hiệu ngộ độc. Tùy theo gốc hóa học gây độc hại, người ta chia
glucosit thành các nhóm sau đây: Công thức cấu tạo như sau:
Xyanglucosit tồn tại nhiều trong cây sắn (bảng 1 và 2), hạt lanh và đậu Java.
Bảng1: Phân bố HCN trong sắn củ
Bảng 2: Phân bố HCN trong lá sắn
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang4
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Bảng 3. Ảnh hưởng của phương pháp chế biến tới hàm lượng HCN trong
lá sắn (mg/100g tươi)
Phương pháp chế biến Sắn Ấn Độ Sắn chuối đỏ
Lá tươi 21,61 ± 2,37 8,76 ± 0,22
Băm nhỏ, nấu chín 3,26 ± 2,37 1,72 ± 0,12
Băm nhỏ, ủ chua 1 tuần 3,06 ± 0,05 1,50 ± 0,07
Băm nhỏ phơi khô tán bột 2,79 ± 0,11 0,88 ± 0,05
Băm nhỏ ngâm nước, phơi khô tán bột 2,05 ± 0,17 0,46 ± 0,33
Băm, ngâm nước vôi, phơi khô, tán bột 1,74 ± 0,53 0,22 ± 0,11
Bảng 4: Ảnh hưởng của phương pháp làm khô đén hàm lượng HCN trong bột lá
sắn (ppm)
Phương pháp chế biến Giống Thái lan Giống gòn Nam bộ
Phơi nắng khô nhanh 1270 954
Phơi trong nhà khô chậm 562 280
Sấy 600C 1106 664
Sấy 800C 990 499
Sấy 1000C 495 217
Bảng 5: Ảnh hưởng của phương pháp chế biến đến hàm lượng HCN trong sắn củ
Tỷ lệ HCN còn lại so
Cách xử lý
ban đầu (%)
Bóc vỏ ngâm nước 24 giờ 75
Luộc không vỏ nửa giờ 56
Luộc 2 lần nước 42
Luộc kỹ kéo dài 31
Sản phẩm sắn HCN (mg/100 g)
Củ sắn tươi 9,72
Sắn lát phơi khô 2,70
Bột sắn 1,08
Gia súc ăn nhiều: liều độc tối thiểu 2,3 mg/kg thể trọng. Gốc CN- khi vào cơ
thể sẽ liên kết liên kết chặt chẽ với hemoglobin, ức chế quá trình vận chuyển oxy
làm cho cơ thể thiếu oxy ngạt thở, các niêm mạc da tím bầm chết rất nhanh. Việc
bắt giữ CN- của Hb là phản ứng tự vệ của cơ thể nhằm ngăn chặn ion CN không lọt
vào bên trong các tế bào. Nếu cơ thể nhiểm quá nhiều ion CN thì không có khả
năng phòng vệ, khi đó ion CN lọt vào bên trong các tế bào và liên kết chặt chẽ với
nhân Fe++ và Cu++ trong hệ thống enzyme hô hấp cytochrom không cho hệ thống
này thực hiện chức năng vận chuyển điện tử trong chuổi phản ứng hô hấp tế bào.
Lúc này tình trạng ngộ độc trở nên tồi tệ hơn, khó có khả năng cứu chửa được.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang5
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Có hai trạng thái ngộ độc:
Ngộ độc cấp tính: gốc CN- khi vào cơ thể sẽ liên hệ chặt chẽ với hemoglobin.
Ức chế quá trình oxygen làm cho con vật ngột thở, các niêm mạc da tím bầm và
chết rất nhanh nếu ăn phải một lượng lớn. Trẻ em và động vật non trao đổi chất rất
mạnh do đó cần rất nhiều oxy, vì vậy cũng là đối tượng rất mẩn cảm với HCN.
Ngộ độc mãn tính: trường hợp ăn với một lượng ít, thường xuyên thì trong
cơ thể động vật chủ yếu là ở gan sẽ oxy hóa khử chất HCN nhờ vào lưu huỳnh
trong axit amin để tạo ra chất thiocianat ít độc hơn HCN. - Liều gây ngộ độc: theo
tài liệu của Humphreys (1988) thì liều gây ngộ độc tối thiểu của HCN tự do trên
động vật là 2 - 2,3 mg/kg trọng lượng cơ thể. Tuy vậy, nếu ở liều này nhưng gốc
CN nằm trong cấu trúc glucosit thì chưa đủ sức để gây độc mà nó còn phụ thuộc
nhiều yếu tố khác nhau. Nếu như dạng glucosit trong thức ăn khi vào cơ thể mà
giải phóng nhanh HCN và cơ thể hấp thu nhanh thì có thể gây ngộ độc, nếu giải
phóng HCN chậm, hấp thu chậm thì liều này cũng chưa gây triệu chứng ngộ độc.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang6
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Trong thực tiễn người ta còn nhận thấy khi động vật ăn nhiều và hấp thu nhanh
HCN (4 mg/kg thể trọng) thì chết một cách rõ ràng. Nguyên liệu để làm thức ăn
chứa khoảng 20mg HCN/100g nguy hiểm cho con vật. Để xét nghiệm HCN chính
xác, chúng ta nên kiểm tra
Hàm lượng HCN ở trong gan và chất chứa trong dạ cỏ động vật. Khi gia súc
bị ngộ độc HCN thì trong gan của nó chứa tối thiểu từ 1,4 mg/g trở lên, trong dạ
cỏ 10mg/g trở lên (Van der Walt, 1944).
Trên người: ngộ độc HCN thường hay gặp do ăn phải sắn độc, người ta còn
gọi là say sắn. Khi ăn phải sắn đắng chế biến không tốt sẽ phát sinh ra triệu chứng
ngộ độc do chất linamarin, một loại glucosit độc bị thuỷ phân bởi enzyme sinh ra
HCN, liều lượng gây ngộ độc cho một người lớn là 20mg HCN. Liều gây chết
người là 1 mg/1kg thể trọng. Tuy nhiên, nhóm glucosit rất dễ bị phân hủy bởi
nhiệt, trong các môi trường axit và kiềm loảng. Ví dụ, hàm lượng HCN trong sắn
giảm đáng kể khi ủ chua, phơi khô hay ngâm nước vôi (bảng 3, 4, 5 và 6).
2. Alkaloide
Alkaloide là những hợp chất hữu cơ có chứa Nitơ và có tính kiềm nhẹ, đa số
có nguồn gốc từ thảo mộc, chỉ với một liều thật nhỏ cũng tạo ra tác dụng sinh học
rất mạnh trên cơ thể. Chất alkaloide đơn giản được tổng hợp sớm nhất vào năm
1886 là chất coniine, gọi tên hóa học là 2-propyl-piperidine (C5H 10NC3H7). Đây là
chất mà ngày xưa người xấu đã dùng nó để đầu độc nhà triết học vĩ đại lúc bấy giờ
- ông Socrates.
Hiện nay, người ta tìm thấy có trên 3000 chất alkaloide khác nhau và có
khoảng 30 trong số này đã được sử dụng rộng rãi trong y học và được người ta
nghiên cứu kỹ.
Ví dụ: chất nicotine trong cây thuốc lá được sử dụng để làm thuốc trừ sâu,
cafein trong hạt càfê, Cocaine trong cây coca để làm hưng phấn thần kinh,
morphine trong nhựa cây á phiện được sử dụng để làm thuốc giảm đau, reserpine
trong cây dừa cạn cũng để làm thuốc giảm đau, atropin được tìm thấy trong cây
belladonna (cây cà dược) để làm thuốc giản đồng tư (theo tài liệu Encarta,
McRosoft, 1997).
Theo tài liệu của Petteson (1991) thì alkaloide được chia ra làm 3 nhóm:
nhóm alkaloide thực (True-alkaloides), nhóm alkaloide giả (Pseudo-alkaloides) và
nhóm tiền alkaloide (Proto-alkaloides). Những alkaloide được biết rõ nhất là trong
cây khoai tây và trong cỏ lupin. Ngày nay, người ta cũng biết được trong một số
cây nhiệt đới cũng có nhiều alkaloide.
Ví dụ: cây vông nem (Erythrina sp) có chứa trên 60 loại alkaloide. Alkaloide
có chứa nhiều trong hạt Erythrina americana, E.breviflora (Sotelo, 1930). Phần củ
khoai tây trồi lên trên mặt đất có vỏ xanh và phần củ khoai tây có chứa chất
solanin. Khi thủy phân nó giải phóng ra đường, vì vậy người ta gọi nó đúng nghĩa
hoá học là các glucoside cũng được. Song, khái niệm alkaloide là gọi trên nhóm
cây độc mạnh trong vỏ xanh của củ khoai tây, đó là chất solanin. Trên người: hiện
tượng ngộ độc solanin thường xảy ra do ăn củ khoai tây mọc mầm. Tùy theo giống
khoai tây mà hàm lượng solanin có khác nhau. Giống khoai tây Rosevall ở Angieri
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang7
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
có chứa đến 0,49g solanin/1kg ruột củ và 1,22g/1kg vỏ củ. Các giống khác có hàm
lượng solanin thấp hơn, trung bình 0,04-0,07 g/kg ruột củ và 0,30-0,55 g/kg vỏ củ.
Khi khoai tây mọc mầm thì solanin có thể lên đến 1,34g/kg củ. Liều gây chết
người của salonin từ 0,2 - 0,4g/1kg thể trọng người. Triệu chứng ngộ độc trên
người ở thể nhẹ là đau bụng, tiêu chảy rồi sau đó táo bón. Thể nặng thì giản đồng
tử và liệt nhẹ hai chân. Khi khu thần kinh bị tê liệt dẫn đến ngừng hô hấp, ngừng
tim và tử vong.
Trên động vật: Trong thực tiễn chăn nuôi trên đồng cỏ chăn có một số loài
thực vật họ đậu như cỏ ngôi sao (Lupinus) là loại cây họ đậu hoa trắng (Lupinus
albus), hoặc hoa vàng (Lupinus luteus) có một loại chất độc gây bệnh cho gia súc
trên đồng cỏ xứ ôn đới, trước đây người ta gọi tên bệnh do loại cỏ này gây ra là
lupinozis. Sau này người ta xác định trong cây cỏ Lupin có chứa nhiều loại
alkaloide mà trong đó có chất kinolizidin là rất độc gây hại cho gan, làm thoái hoá
và mỡ hoá gan. Alkaloide trong loại cỏ này không bị phá hủy bởi qúa trình phơi và
sấy, do đó sự ngộ độc trên gia súc thường xảy ra khi cho bò ăn cỏ Lupin khô. Theo
tài liệu của Humphreys (1988) thì sự ngộ độc do loại cỏ này xảy ra ở bò sữa mang
thai kỳ cuối hoặc mới đẻ còn gây ra bệnh ketosis cho bò.
Trong một số cỏ họ đậu thuộc giống Medicago sativa sau một thời gian dài
trồng để lấy hạt cỏ già tích lũy chất độc được biết là chất latirin cũng là loại
alkaloide gây ngộ độc cho gia súc ăn nhiều. Triệu chứng bệnh xuất hiện trên hệ
thần kinh dẫn đến bại liệt người ta gọi là bệnh latirizmus.
Biện pháp phòng ngừa: ngâm nước và rửa nhiều lần có thể làm giảm chút ít
alkaloide. Tuy vậy, điều quan trọng là về mặt di truyền, người ta cố gắng tuyển
chọn giống có hàm lượng alkaloide thấp.
4.2. Axit amin phi protein (non protein amino acids)- axit amin bất
thường
Trong các cây họ đậu, sự cố định nitơ khí trên làm thoả mãn nhu cầu đạm.
Trước tiên nitrogen liên kết tạo những sản phẩm alkaloide hoặc những axit amin
bất thường không thông dụng. Như vậy, chúng được tích lũy lại trong cơ thể thực
vật tạo nên sản phẩm trao đổi thứ cấp. Thường những axit amin này cấu trúc gần
giống với những axit amin thiết yếu. Chúng không thực hiện được chức năng sinh
học như những axit amin thiết yếu, như vậy trở thành yếu tố đối kháng với axit
amin gần giống với nó. Khi động vật ăn loại này và hấp thu vào cơ thể, nó làm
thay đổi một số bước phản ứng trong trao đổi axit amin gây rối loạn quá trình trao
đổi chất và gây độc cho cơ thể. Theo D'Mello (1992) thì nhiều loại cây bộ đậu
nhiệt đới có chứa nhiều axit amin bất thường.Nhiều trường hợp ngộ độc trên vật
nuôi do ăn phải hạt một số cây họ đậu nhiệt đới có axit amin độc hại như hạt cây
đậu chàm (Indigofera spicata) hoặc hạt cây Lathryus cicera. Phân tích chất độc
trong loại hạt này có cấu trúc gần giống với axit amin thiết yếu hoặc chất chuyển
hoá trung gian của nó hiện diện trong hệ thống thần kinh trung ương của động vật,
vì thế nó ức chế đối kháng với chất dinh dưỡng mà cơ thể cần thiết, ảnh hưởng xấu
đến hoạt động thần kinh đi đến tử vong (Roy,1981 & Rosenthal, 1982).
4.2.1 Nhóm chất mạch vòng (Aromatic)
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang8
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Chất mimosine
Do mimosine có cấu trúc hoá học giống như thyrosine, vì vậy nó ức chế trao
đổi thyrosine trong cơ thể, không cho tạo thành Iodthyrosine (chất ban đầu để
tuyến giáp tổng hợp ra thyrosine). Vì vậy, gia súc ăn nhiều cây keo dậu (Leucena)
sẽ gây ra bướu cổ. Do mimosine có thêm một vị trí oxy hoá và nitơ thay thế C
trong vòng phenol nên có ái lực hút ion rất mạnh, vì vậy nó cướp iôt không cho
quá trình iôt hoá thyrosine xảy ra. Liều gây độc với bò: 0,18; cừu: 0,14; dê: 0,18;
thỏ: 0,23; gà đẻ: 0,21 và gà thịt: 0,16 g/kg thể trọng.
Ở gia súc nhai lại, khi ăn nhiều lá cây keo dậu (với tỷ lệ >30% lá keo dậu
trong khẩu phần) gây ức chế sinh trưởng, bướu cổ, hàm lượng thyrosine trong máu
giảm. Tuy nhiên, hoạt động của vi sinh vật dạ cỏ làm giảm đáng kể hàm lượng
mimosine bằng cách hình thành các chất không độc hoặc thải ra ngoài cơ thể (sơ
đồ 2). Ở gà, nếu cho ăn từ 8- 10% lá keo dậu thì xuất hiện rụng lông, tuyến giáp
phát triển mạnh. Cơ chế tác động gây độc của mimosine: nó có cấu tạo giống như
thyrosine và DOPA (3,4-dihydroxyphenylalanine), chất chuyển hóa của thyrosine
trong cơ thể (sơ đồ 1). Vì vậy, nó ức chế trao đổi thyrosine trong cơ thể, không
cho tạo thành Iodo thyrosine (MIT DIT), chất ban đầu để tuyến giáp tổng hợp ra
thyroxin (T3 và T4). Vì lẽ đó, khi gia súc ăn nhiều cây họ đậu Mimosa đặc biệt là
cây keo đậu sẽ có khuynh hướng gây ra bướu cổ.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang9
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
4.2.2 Những chất giống với arginine (arginine analogues)
Chất canavanine, indospicine, homoarginine
Chất canavanine và những dẫn xuất khác họ hàng với nó có trong lá so đũa
(Sesbania grandiflora), lá cây đậu chàm (Indigofera spicata), lá sát thử (Gliricidia
sepium) cũng có cấu trúc gần giống với arginine. Vì vậy, khi gia súc ăn nhiều loại
này gây ức chế qúa trình chuyển hoá arginine. Arginine đóng vai trò rất quan trọng
trong qúa trình chuyển hoá ornithine-arginin để tổng hợp ra urê, nếu chu trình này
bị canavanin thay thế vào vị trí của arginine thì sẽ gây ra rối loạn chuyển hoá của
arginine. Vì thế, canavanine cũng được coi là một độc tố kháng dinh dưỡng của
arginine. Axit amin thiết yếu gần giống với arginine là glycine, trong trường hợp
này nó trở thành yếu tố đối kháng với canavanine. Ba loại axit amin này thường
phân bố khá rộng và có hàm lượng tương đối cao trong các loại cây họ đậu, trong
một số loại hạt họ đậu. Canavanine dễ dàng hấp thu trong đường tiêu hoá của gia
súc, gia cầm (Leon, 1990) và nó xuất hiện nhanh trong vòng tuần hoàn (D’Mello,
1989). Nếu cho gia cầm ăn thức ăn có chứa nhiều canavanine (3.7g/kg trong thức
ăn ) sẽ làm giảm khả năng sinh trưởng, ảnh hưởng xấu đến sự lợi dụng đạm trong
khẩu phần. Gần đây với nhiều nghiên cứu cho thấy có mối quan hệ giữa
canavanine và sự lấy thức ăn của lợn (Enneking, 1993).
4.2.3 Nhóm chất neurolathyrogens
Đây cũng là hợp chất axit amin bất thường (non-protein amino acid). Cùng
loại với những axit amin này có: β -cyanoalanine, axit β -N-oxalyl α ,
β diaminopropionic (ngày nay còn gọi nó là BOAA, β -N-oxalylamino alanine),
axit α γ -diaminobutyric và β - aminopropionitril. Đây là những sản phẩm chuyển
hoá có liên quan nhau trong trao đổi chất của một số loại thực vật nhiệt đới.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang10
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Những dòng cỏ Lathyrus khác nhau, hàm lượng BOAA cũng có khác nhau
(Aletor, 1994). Khi gia súc ăn loại thức ăn có chứa loại hợp chất này thường xuyên
sẽ xuất hiện trạng thái ngộ độc. Cơ chế gây ngộ độc của axit lathyrogenic là tác
dụng kháng dinh dưỡng đối với các axit amin gần giống với nó. Năm 1981, Roy
có công bố tình trạng bệnh Neurolathyrism trên người. Trên động vật, người ta
còn nhận thấy cả 2 chất β -cyanoalanine và β -(N-oxalylamino) alanine gây độc
hại thần kinh (neurotoxic) cho gia cầm lẫn động vật có vú, nhưng gia cầm mẫn
cảm hơn, đặc biệt gà con 1 ngày tuổi (D’Mello, 1991).
4.2.4 Chất axit fluoroacetic
Đây cũng là hợp chất thứ cấp, đặc biệt nó có nhiều trong cây: Acasia,
Oxylobium và Gastrolobium (đều là cây họ đậu). Chúng gây tổn thất lớn cho gia
súc ở một số vùng của châu Úc (Everist, 1974) và một số vùng ở Nam Châu Phi
(Vickery,1973). Theo tài liệu của Hamphreys (1988) thì có 2 dẫn suất rất độc, đó
là Fluoroacetate (compound 1080) và Fluoroacetamide (compound 1081), cả hai
đều tan trong nước không vị và độc tính rất cao với loài gậm nhấm và cả cho
người lẫn động vật khác.
Cơ chế gây ngộ độc: Fluoroacetate ức chế enzyme aconitase từ đó nó không
đáp ứng đầy đủ các bước phản ứng tiếp theo trong chu trình citrat, một chu trình
sinh hoá rất phổ biến trong cơ thể sinh vật -chu trình axit tricarboxylic. Hậu qủa
cuối cùng của nó là sự tích tụ citrate trong cơ thể mà không phân hủy để thoát ra
được dẫn tới ngộ độc (Peters,1954). Sự ngộ độc và liều gây độc: Fluoroacetate có
độc tính cao cho tất cả mọi loài động vật , nhưng loài động vật có vú bậc cao kém
nhạy cảm hơn loài gậm nhấm. Liều độc gây chết qua đường miệng (mg/kg thể
trọng): bò 0.15-0.62; cừu 0.25-0.50; dê 0.30- 0.70; ngựa 0.50-1.75; heo 0.30-0.40;
gia cầm 10-20; chó 0.096-0.20; mèo 0.30-0.50. Robison (1970) thông báo liều
LD50 của sodium monoflluoracetate trên bò Hereford là 0.393 và 0.221 mg/kg thể
trọng. Để phòng trị bệnh này tốt, không nên cho gia súc ăn thực vật có độc tố và
cho gia súc uống glyceryl monoacetate 0.5ml/kg thể trọng. Trong 5 giờ đầu, cách
30 phút cấp 1 lần 0.2 ml/kg thể trọng (Annisonetal, 1960).
4.3. Những chất terpenoide và steroide độc hại
4.3.1 Terpenoide
Nó cũng là sản phẩm thứ cấp được tổng hợp bởi thực vật. Terpenoide cũng
có nhiều dẫn xuất khác nhau C5 (Isoprenoide) có trong cây phi lao, terpenoide bao
gồm hoạt chất sinh học là carotenoide. Ngoài ra, nó còn có C10 ,C15, C20 và C30,
nghĩa là mạch carbon có thể dài ngắn khác nhau. Trong các loại terpenoide có loại
mang hoạt tính sinh học như là 1 tiền vitamin, nhưng cũng có nhiều hợp chất là
độc tố có tác hại khác nhau đến cơ thể. Người ta nhận thấy 1 loại terpen có 15
cacbon (C15) gọi là sesquiterpenoide tìm ra trong thực vật Myoporum
(Myoporaceae) ở Úc và ở New Zealand gây thiệt hại lớn cho cừu. Ngoài ra còn
tìm thấy trong thực vật họ bìm bìm (Ipomoea) cũng có loại terpen này, ngay cả
trong khoai lang, nó có tác dụng gây bệnh trên gan. Trong lá một loại cây thân bụi
Lantana camara (Werbenaceae) có chứa chất Lantadenes, là một loại
triterpenoide (C30) nó gây độc hại cho gan. Độc tố này gây ra viêm gan và rất
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang11
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
nhạy cảm với ánh sáng. Những sản phẩm có chứa gốc porphyrin từ các
chlorophyll không phân giải, một phần nó bài tiết ra được, phần không bài tiết đưa
vào máu đi đến tổ chức ngoại biên, chất porphyrin ở ngoại biên nhận năng lượng
ánh sáng mặt trời chuyển thành hợp chất hoá học gây hư hại tổ chức tê bào và vì
thế nó cũng xếp vào loại độc tố thuộc nhóm chất nhạy cảm với ánh sáng , có tên
gọi là "hợp chất nhạy cảm quang học – photosensitive componds".
4.3.2 Các chất steroide độc hại
Trong số các steroide độc hại được người ta chú trọng nhiều nhất là
oestrogen thực vật (Fitooestrogen). Loại hợp chất này có chứa trong một số loại
thực vật. Triệu chứng ngộ độc: khi gia súc ăn phải thức ăn có chứa chất này có thể
gây ra triệu chứng động dục giả, nó kích thích làm cho âm hộ sưng lên, chảy nước
nhờn, trên heo con thường thấy các núm vú sưng đỏ. Gia súc có động tác nhảy
chồm lên nhau như biểu hiện của sự động dục. Hậu qủa của nó là làm sẩy thai
hàng loạt. Tuy nhiên, nếu ăn mức vùa phải sẽ có tác dụng tốt với gia súc tiết sữa,
kích thích bầu vú phát triển, tăng tiết sữa, với những gia súc bị nân, sổi có tác
dụng kích thích động dục trở lại. Chất fitooestrogen được người ta chú ý đầu tiên
là ở châu Úc, nơi đây khi chăn thả bò trên đồng cỏ, ăn một loại cỏ 3 lá (Trifolium
subterraneum) làm cho đàn cừu động dục hàng loạt. Người ta tìm hiểu trong loại
cỏ này có chứa nhiều chất giống với oestrogen. Sau đó người ta còn tìm thấy ở
nhiều loại cỏ họ đậu khác cũng có chứa fitooestrogen như: các cỏ alfalfa
(Medicago sativa); cỏ dái ngựa, một số loại cỏ hoà thảo và cả cây bắp cũng có
chứa chất fioestrogen với số lượng đáng kể. Khi phơi hoặc sấy khô thì các chất
này bị phân huỷ, nhưng nếu ủ chua thì nó còn lưu lại trong thức ăn khá nhiều.
Ngoài thực vật ra, ngày nay người ta còn thấy loại nấm fuzarium thường
phát triển trên hạt bắp khi thu hoạch bị chậm trễ, nó cũng sản xuất ra một loại độc
tố có tên là F2-toxin (Zearalenone) cũng có tác dụng giống như oestrogen thực vật,
nó làm sưng âm hộ và sẩy thai ở lợn và nó cũng có hại đến việc sản xuất tinh
trùng, làm giảm tỷ lệ thụ tinh ở gà. Fito-oestrogen có nhiều dạng hợp chất khác
nhau: Isoflavin cumarin, stiben hoặc các dẫn xuất khác của steroide. Cấu trúc hoá
học nó có khác với oestron và oestradion tự nhiên. Hoạt tính sinh học của
oestrogen thực vật giống như một hormon sinh dục nữ. Việc xác định bằng
phương pháp hóa học thì rất khó, phải có chất chuẩn giống như chất kiểm tra mà
trong thiên nhiên thì lại có rất nhiều dẫn xuất khác nhau và phải có thiết bị đặc biệt
như sắc ký lỏng cao áp. Người ta sử dụng phương pháp sinh vật học: dùng chuột
cái infantilis (chuột bạch) để thử và tính ra đơn vị chuột đối với fito-oestrogen.
4.4. Các chất nhạy cảm quang học (photosensitive compounds)
4.4.1 Những phát hiện có liên quan đến bệnh viêm rộp da do chất nhạy
cảm quang học (Vesicula dermatitis and photosensitizasion)
Cơ chế gây độc hại của chất nhạy cảm quang học:
Các chất nhạy cảm quang học là những chất mà khi gia súc ăn, hấp thu vào
máu và ra da nơi không có sắc tố bảo vệ, dưới tác dụng của tia ánh sáng mặt trời
nó làm phân hủy chất nhạy cảm quang học ra các sản phẩm phản ứng trên da làm
cho da đỏ ửng lên và sau đó viêm rộp da. Sự viêm nhiễm này đặc biệt xảy ra ở
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang12
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
xung quanh khóe mắt, ở cổ, ở các khớp chân và ở cuối các chi gây ra cảm giác đau
đớn cho gia súc. Đối với gia cầm thì ở mỏ, mồng, tích tai và bàn chân, nơi không
có lông che phủ. Gà tây thường bị nặng hơn vì phần da tiếp xúc với ánh sáng mặt
trời nhiều. Năm 1994, Peckham đã mô tả bệnh viêm rộp da mỏ ở gia cầm và ông
đã chụp 2 hình bệnh tích trên ngan. Theo Calnek và CTV (1991) thì bệnh này đã
xảy ra trên gà, gà tây,vịt, ngỗng và cũng theo các tác giả này bệnh có thể gây tử
vong đến 20%. Ngoài ra nó còn giảm sự sinh trưởng, sức đẻ trứng. Theo Peckham
thì nguyên nhân đã được làm sáng tỏ là do gia cầm ăn một số loại thức ăn có chứa
chất nhạy cảm quang học. Chất này cũng đã được xác định là nó có trong một số
loài hạt thực vật có tên là Ammi visnaga và Ammi majus. Thể viêm rộp da đã làm
giảm sức sản xuất và sự sinh sản đối với vịt mái đẻ.
4.4.2 Nguyên tắc phòng trừ bệnh tật do chất nhạy cảm quang học gây ra
Muốn chữa trị bệnh này phải tránh không cho gia súc trực tiếp dưới ánh sáng mặt
trời hoặc che chuồng cho tối bớt, làm như vậy cho đến khi cơ thể thải ra hết các
chất nhạy cảm quang học mới cho con vật trở lại môi trường chăn thả bình thường.
Chất nhạy cảm quang học có nhiều trong một số loại cỏ làm thức ăn chăn nuôi
như: cỏ Fagopyrum vulgare, Fagopirum esculentum (kiều mạch), một loại cỏ trên
các đồng cỏ ôn đới. Khi động vật ăn loại cỏ này với số lượng khá nhiều thì xuất
hiện những rối loạn trao đổi chất. Vì vậy, người ta gọi bệnh này là bệnh
fagopirizmus. Nếu bò sữa ăn thì hàm lượng của nó trong sữa cũng tăng lên. Dưới
tác dụng của tia nắng mặt trời có bước sóng từ 540-610nm làm cho da đỏ lên như
qủa ớt chín, nếu tiếp tục cho gia súc ăn loại cỏ này nữa thì làm viêm rộp lớp tế bào
da và trở thành lớp tế bào chết trên da. Người ta thấy khi cho lợn ăn cỏ alfalfa
thường xuyên thì ở lợn Yorkshire thiếu sắc tố da hay sinh ra chứng viêm da còn ở
lợn da màu thì lại không sao.
4.4.3 Sự phân bố chất nhạy cảm trong thức ăn và thuốc phòng trị bệnh
cho gia súc, gia cầm
Như trên đã trình bày, chất nhạy cảm quang học phân bố rất rộng rãi trong tự
nhiên. Trước tiên, nó có nhiều trong một số loại thực vật có thể gây ra ngộ độc cho
gia súc khi gia súc ăn phải. Ngoài ra, người ta còn thấy nó trong hèm rượu và nước
rửa của qúa trình chế tinh bột.Nếu dùng các loại này để vỗ béo cho bò, lợn kết hợp
với cho ăn cỏ alfalfa và cỏ dái ngựa (cỏ 3 lá Trifolium repens hoặc Trifolium
pratense) cũng xuất hiện triệu chứng viêm rộp da như mô tả ở trên. Chất
olaqiundox là một loại hoá dược được người ta sử dụng làm chất kích thích tăng
trọng và kiểm soát bệnh tiêu chảy do vi khuẩn đường ruột, trước đây người ta đưa
nó vào một số loại premix cũng có tác dụng như là một chất nhạy cảm quang học.
Khi trộn nó vào thức ăn cho gia súc ăn thì tuyệt đối không cho gia súc vận động
ngoài ánh sáng mặt trời. Nếu để gia súc ra nắng thì sẽ có hiện tượng viêm rộp da.
Ngày nay, trên thị trường có qúa nhiều những loại hóa dược để phòng bệnh và
kích thích cho gia súc tăng trọng. Trong số đó có những chất nhạy cảm quang học
rất độc hại cho vật nuôi, nhất là con vật có màu da trắng, rất dễ bị viêm rộp da.
Nếu có trong thực phẩm của người qua sản phẩm chăn nuôi thì chất này tích lủy
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang13
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
lâu ngày sẽ gây ra ung thư da. Chúng ta nên hạn chế sử dụng các loại hóa chất này
để cho vào thức ăn chăn nuôi thường xuyên.
4.5. Nhóm chất saponin
Về bản chất hoá học thì chất saponin có nhiều loại hợp chất hoá học khác
nhau. Đặc tính chung của chúng là trong nước dễ dàng tạo thành các bọt như bọt
xà phòng. Saponin có chứa nhóm chất Aglycone liên kết với một hoặc nhiều phân
tử đường hoặc với olygosaccharide (Fenwick et al.,1991).
Sự phân bố saponin trong thực vật: có nhiều trong trái cây bồ kết. Nếu gia
súc ăn nhiều có tác dụng bào mòn niêm mạc. Trên đồng cỏ có những loại cỏ dại có
chứa nhiều saponin, ví dụ: cỏ Konkoly có hàm lượng saponin rất cao. Cỏ này có
hạt lẫn trong các loại hạt ngũ cốc. Khi gieo hạt thì chúng cùng phát triển với hạt
ngũ cốc. Nó có thể gây ngộ độc nếu sự nhiễm của nó trong các loại ngũ cốc trên
0.5%. Một số loại cỏ họ đậu khác như cỏ alfalfa cũng có một số lượng đáng chú ý
chất saponin.
Triệu chứng ngộ độc: do nó dễ tạo bọt nên khi gia súc nhai lại ăn nhiều lên
men sinh hơi, gia súc không ợ hơi lên được, do đó sinh ra chứng chướng hơi dạ cỏ.
Ngoài ra, ngày nay người ta biết được chất saponin trong cỏ alfalfa cũng là chất
kháng dinh dưỡng (antinutritive). Tại Hunggary, người ta thử nghiệm chế protein
lá với phương pháp VEPEX từ nguyên liệu cỏ alfalfa với hy vọng để thay thế một
phần đậu nành nhập khẩu.
Khi thí nghiệm trên gia súc người ta nhận thấy trong chế phẩm này có chất
ức chế sinh trưởng đối với gà, lợn và bê. Trong dịch ép cỏ alfalfa cũng có chất ức
chế enzymee tiêu hoá protein (antiproteinase).
4.6. Chất gossipol
Bản chất hoá học của gossipol nó là một hợp chất polyphenol. Những dẫn
xuất của nó được coi là độc hại cho gia súc. Gossipol có nhiều trong khô dầu bông
vải, nó có tác dụng ức chế sinh trưởng. Ở gia súc nhai lại trưởng thành, vi sinh vật
dạ cỏ hoạt động dễ dàng phân hủy chất gossipol nên chúng sử dụng tốt khô dầu
bông vải. Tuy nhiên khi cho ăn nhiều, có một phần khô dầu đi qua dạ cỏ không bị
lên men và có một phần gossipol được hấp thu vào máu qua màng thai gây hại cho
bào thai. Vì lẽ đó, ở bò chữa không dùng khô dầu này. Gà mái đẻ có sức đề kháng
với gossipol, tuy vậy sau khi cho ăn khô dầu bông vải vài ngày thì gossipol đi vào
trứng biến màu trứng xanh nâu, phần lòng trắng có màu hồng. Gần đây, người ta
có đề xuất phương pháp khử độc gossipol gồm 2 bước:
- Sử dụng acetone để chiết rút béo
- Nâng cao nhiệt độ
Sau khi xử lý như vậy, gossipol trong khô sẽ trở nên mất tác dụng độc hại.
Nhược điểm của phương pháp này là làm cho protein bị biến tính và trở nên khó
tiêu hóa, và giảm giá trị sinh vật học.
4.7. Nhóm chất tannin
4.7.1 Bản chất hoá học của tannin
Tannin là một hợp chất ester giữa đường glucose và một nhóm chất khác,
thường là một phức hợp của axit phenolic hoặc axit oxyphenolic. Nếu đem thủy
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang14
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
phân ra ta thu được đường glucose và một thành phần khác không phải đường, đó
là axit gallic và mdigallic, như thế ta gọi là "gallotannins". Ngoài ra, người ta còn
biết có một loại tannin khác gọi là "ellagitannins" nếu cắt liên kết ra ta thu được
chất axit ellagic. Theo Kumar và D’Mello (1995) thì tannin là những hợp chất có
chứa phenolic hòa tan, có phân tử lượng >500, có khả năng kết tủa với gelatin và
các protein trong môi trường nước. Trong thực vật có 2 loại tannin: một loại
tannin có khả năng thủy phân gọi là hydrolysable tannin (HTs) và một loại không
có khả năng thủy hóa gọi là condensed tannin (CTs).
4.7.2 Sự phân bố của tannin và ảnh hưởng của nó trên động vật
Tannin phân bố rất rộng trong các loại thực vật, tuy nhiên có loại thực vật
chứa nhiều, có loại ít. Thực vật càng già, đã hóa gỗ thì tannin càng nhiều. Chất
gallotannin có nhiều trong lá cây non cây Shin-oak (Quereus havardi) gây tổn thất
lớn cho động vật chăn thả trong mùa nó phát triển gia súc phải sử dụng loại cây
này (Pigeon et al.,1962) ở Bắc Mỹ. Một dẫn chứng khác về loại độc tố này đã gây
thiệt hại kinh tế khá lớn trong chăn nuôi, đó là một loại cây ở châu Úc: Terminalia
oblongata (Evereist, 1974; Payner, 1975). Độc tố của nó còn có ở cây Acacia
salicina.
Từ xưa, người ta biết sử dụng tannin để thuộc da, bảo vệ chất đạm chống lại
sự lên men phân giải của vi khuẩn. Một hướng khác người ta cũng sử dụng tannin
để làm se niêm mạc ruột trị các bệnh tiêu chảy.
Cơ chế tác động của tannin trong dinh dưỡng động vật: phản ứng với protein
gây kết tủa và biến tính protein làm cho nó trở nên khó tiêu hóa. Trong các loại
cây cao lương, những giống nguyên thủy hàm lượng tannin rất cao. Những giống
cao lương cải tiến có hàm lượng protein khá cao (11-13%) nhưng vì có chứa
tannin nên khả năng tiêu hóa kém, protein bao bọc xung quanh hạt tinh bột, dưới
tác động của tannin làm cho nó kết tủa, tiêu hóa kém, từ đó tỉ lệ tiêu hóa tinh bột
cũng kém theo. Nếu cao lương được hấp hơi hoặc ép dẹp làm khô cho gia súc ăn
sẽ tiêu hóa tốt hơn rât nhiều. Tannin còn có ảnh hưởng như một chất kháng dinh
dưỡng. Sự có mặt của tannin trong một vài cây cỏ làm thức ăn gia súc quan trọng
không những làm giảm khả năng tiêu hóa, mà còn làm giảm tính ngon miệng của
gia súc, làm thay đổi trao đổi chất trong dạ cỏ và gây hại cho động vật.
4.8. Những chất kháng enzyme tiêu hóa protein (proteinase inhibitors)
Những yếu tố ức chế enzyme tiêu hóa protein đã được các nhà khoa học
nghiên cứu phát hiện từ rất lâu, tuy nhiên chưa làm sáng tỏ cơ chế ức chế, mà mới
chỉ chú ý tìm tòi loại thức ăn có chất ức chế và giải pháp để xử lý nó nhằm hạn chế
tác hại gây ra cho động vật . Ngày nay, người ta nhận thấy đó là những cấu trúc
phân tử protein có tác dụng bịt kín hoặc ngăn cản không cho enzyme proteinase
hoạt động thủy phân protein. Đây là những chất ức chế enzyme tiêu hóa của tuyến
tụy. Sự có mặt của chúng trong thức ăn làm giảm đáng kể khả năng tiêu hóa
protein của động vật. Nguồn thức ăn tìm thấy có chất kháng enzyme tiêu hóa khá
nhiều. Trong sữa đầu có chất antitrypsine, nó chống lại sự tiêu hóa protein của
enzyme trypsin và chymotrypsin. Nhờ vậy, nó bảo vệ được các chất kháng thể có
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang15
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
trong sữa đầu của mẹ chuyền sang con bằng cách hấp thụ trực tiếp qua lớp niêm
mạc ruột.
5. Chất độc GÔTXIPÔN:
5.1Nguồn gốc- phân loại:
Có trong hạt bông
Thuộc họ phenol và andehiyt thơm có trong nhân hạt bông, tồn tại dưới dạng
hạch sắc tố màu vàng, da cam hoặc đỏ tuỳ theo giai đoạn phát triển và điều kiện
của cây bông.
Có 2 loại gôxipôn, gôxipôn liên kết-không độc và gôxipôn tự do-độc đối với
gia súc dạ dày đơn và gia cầm
5.2. Biện pháp xử lý gôxipôn:
Rang (phun ẩm 12-18%), giảm đáng kêt tỉ lệ gôxipôn nhưng ảnh hưởng đến
tỷ lệ tiêu hoá
Hạt bông ép trong máy ép dầu vít xoắn, vừa có tác dụng cán vỡ vừa có tác
dụng nhiệt nên có thể thu hồi độc khô dầu bông hàm lượng gôxipôn tự do thấp
Khô dầu bông chiết xuất bằng ete hoặc butanol( có 5- 10 % nước) là khô dầu
hạt bông hàm lượng gôxipôn tự do thấp
Khô dầu hạt bông có hàm lượng gôxipôn tự do 0.04 %, mức trộn 20% trong
thức ăn đảm bảo an toàn cho lợn và gia cầm
5.3. Giải độc:
Thêm sắt hoặc methionin vào khẩu phần ăn. Theo M.F Fuller, nếu biết hàm
lượng goxipon tự do thì lượng sắt thích hợp là 2,6g sunphat sắt trên 1g goxipon.
nếu không biết hàm lượng, để an toàn nên thêm 750g sunphat sắt vào 1 tấn thức
ăn.
6. Chất độc MINOSIN:
Minisin( 3hiđrroxy -4pyridin)- aminopropionic axit- là loại axit xamn tự do
ở trong lá, hạt cây keo dậu, 3hiđrroxy -4pyridin( DHP) có thể biến đổi thành 2,3
DHP
Hàm lượng minosin bình quân trong các giống keo dậu là 3,07%. Chủ yếu là
ở hạt non (6,2%), hạt già(2,6%), lá non(5%)
Bằng biện pháp phơi nắng có thể giảm đáng kể lượng minosin
V. ĐỘC TỐ NẤM TRONG THỨC ĂN
5.1. Khái niệm
Độc tố nấm là chất độc sinh ra từ nấm mốc. Nó xuất hiện trong nguyên liệu
sau quá trình thu hoạch, bảo quản và chế biến do các loại nấm mốc tạo ra. Nó gây
tác hại rất lớn cho gia súc, gia cầm và cả cho sức khỏe con người.
Về chủng loại độc tố nấm, người ta phát hiện ra hơn 300 loại độc tố. Tuy
vậy, trong thực tế người ta thường gặp và để ý nhiều nhất vẫn là các loại độc tố
sau đây: Aflatoxin: có 4 loại (do nấm Aspergilus flavus, Aspergilus parasiticus
sinh ra).
• B1 và B2: trong ánh sáng cực tím (UV) của đèn hồng ngoại (fluoress)
phát ra màu xanh nước biển.
• G1 và G2: trong ánh sáng UV phát ra màu xanh lá cây.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang16
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Giữa bốn loại trên thì loại aflatoxin B1 chiếm số lượng nhiều nhất và cũng
gây tác hại nhiều nhất, phổ biến trong nhiều bệnh.
Fusariumtoxin: do nấm Fusarium tricothecenes sản xuất ra, người ta còn
gọi chung các loại độc tố của chúng cytotoxin và tìm thấy nhiều trong ngô.
Ochratoxin: do vài loài Aspergilus và Penicilium sản xuất ra trên bánh mì
mốc.
Rubratoxin: là độc tố của nấm Penicilium sinh ra trên bắp bị nhiễm loại nấm
này.
Citrinin: do nấm Peniciliumcitrinin sản xuất ra trên gạo mốc.
Stachybotryotoxin: do Stachybotry alternans sản sinh ra trong chất độn
chuồng.
5.1.1 Độc tố nấm do Aspergillus flavus và Aspergillus parasiticus sinh ra
Aflatoxin: là hợp chất hữu cơ có nhân đa mạch vòng có 16 dẫn xuất hoá học
khác nhau, trong đó có 4 loại có tính độc lớn nhất: B1, B2, G1 và G2. Cơ chế gây
bệnh của aflatoxin là do khả năng liên kết của chất này với ADN trong nhân tế
bào, sự liên kết này gây ức chế enzyme polymerase của ARN làm hạn chế sự tổng
hợp ARN và ức chế polymerase t-ARN. Đây là nguyên nhân làm giảm sút sự tổng
hợp protein trong tế bào. Người ta cũng chứng minh rằng vòng α -, β -lactone
không bão hoà có trong phân tử aflatoxin làm cho hợp chất này có hoạt tính gây
ung thư, đồng thời vòng lactone này gây ức chế tổng hợp AND nhân tế bào, do đó
làm rối loạn sự tăng trưởng bình thường của tế bào. Các loại nông sản dễ nhiễm
aflatoxin bao gồm: hạt lạc, bánh khô dầu lạc, các hạt cốc (bắp), hạt họ đậu, cùi
dừa, hạt hướng dương (bảng 6 và 7). Aflatoxin gây thương tổn gan và có thể gây
ung thư. Nó cũng làm giảm khả năng đẻ trứng, tiết sữa, sức đề kháng cho gia súc
gia cầm
Bảng 6:Hàm lượng aflatoxin trong một số thức ăn dùng cho chăn nuôi ở Việt Nam
Hàm lượng trung bình Hàm lượng tối đa
Tên thức ăn n
aflatoxin (ppb) aflatoxin (ppb)
Bắp hạt 25 205 600
Gạo và tấm 2 22 25
Đậu nành hạt 1 50 50
Cám gạo 3 29 55
Bánh dầu mè 3 8 10
Bánh dầu dừa 7 17 50
Bánh dầu đậu nành 4 12 50
Bánh dầu lạc 29 1200 5000
Bột khoai mì lát 1 40 40
Thức ăn hỗn hợp 28 105 500
Nguồn: Trần Văn An, 1991.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang17
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Bảng 7. Hàm lượng aflatoxin thay đổi theo mùa ở các tỉnh phía Nam
Hàm lượng trung Hàm lượng tối đa
Sản phẩm Số mẫu (n)
bình(ppb) (ppb)
Mùa mưa
Khô dầu lạc 17 1520 5000
Bắp vàng 18 240 750
Mùa khô
Khô dầu lạc 18 525 1160
Bắp vàng 13 120 450
Ochratoxin: Nó được sinh ra từ nấm Aspergillus ochraceus trên bánh mì
mốc. Các loại thực vật dễ nhiễm là gạo, lúa mạch, lúa mì, bắp, cao lương, ớt, hạt
tiêu, đậu nành, cafe. Độc tố này gây hại đến gan, thận động vật, với nồng độ lớn
hơn 1ppm làm giảm sản lượng trứng ở gà đẻ, liều trên 5ppm có thể gây tổn hại đến
gan và ruột, giảm sức đề kháng và gây ung thư ở người.
5.1.2 Độc tố nấm do Fusarium tricinotum
Nhóm này gồm 150 loại khác nhau, nhưng độc nhất là: DON và F2-toxin.
DON (Deoxynivalenol): Nhiễm nhiều trong tấm gạo bị mốc, trong ngô. Độc tố
DON gây ức chế tổng hợp AND, giảm tính ngon miệng, gây nôn mửa cho động
vật. Do triệu trứng không đặc trưng như giảm khả năng tiêu thụ thức ăn, giảm sức
tăng trưởng,giảm sức đề kháng bệnh tật.. nên việc chẩn đoán vô cùng khó khăn.
F2-Toxin: Được tạo ra từ nấm mốc trên bắp, lúa mì mốc. Anh hưởng của loại này
thể hiện rõ trên gia súc cái sinh sản: âm hộ sưng đỏ, sa trực tràng và âm đạo, hao
mòn và thái hoá buồng trứng gây sẩy thai.
5.2. Những tác hại do độc tố nấm mốc sinh ra
Độc tố nấm gây ra những tác hại rất lớn và hậu quả vô cùng nghiêm trọng
cho cơ thể của người và động vật. Những tác hại của độc tố nấm có thể tóm tắt
như sau:
1. Gây thương tổn tế bào gan. Những trạng thái bệnh tích và hiện tượng suy
giảm miễn dịch do aflatoxin gây ra. Tất cà các trường hợp xác định sự ngộ
độc aflatoxin đều có bệnh tích giống nhau ở chổ gan của gia cầm đều bị hư
hại. Tùy theo mức độ nhiễm ít hay nhiều, lâu hay mau mà bệnh tích trên gan
có khác nhau. Biểu hiện chung là: ban đầu gan biến thành màu vàng tươi, mật
sưng. Sau đó gan sung to lên, mật căn phòng và bắt đầu nổi các mốt hoại tử
màu trắng sau cùng do nhiễm khuẩn mà gan trở nên bở ,dễ vỡ (bảng 8).
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang18
Lớp : 06S
Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Bảng 8. Ảnh hưởng của aflatoxin lên độ lớn của gan, tuyến Fabricius, tuyến ức và
hiệu giá HI đáp ứng miễn dịch bệnh Newcastle của gà Leughorn
Nhóm không nhiễm Nhóm nhiễm
Các chỉ tiêu P
aflatoxin aflatoxin
Số gà thử nghiệm 20 20 Công nghệ sản xuất thức ăn chăn nuôi GVHD: Đặng Thị Mộng Quyên
Bảng 11. Kết quả thực nghiệm trên chuột về khả năng gây ung thư của aflatoxin
Lượng Aflatoxin trong thức
Thời gian ăn Tỷ lệ chuột bị ung
ăn (mg aflatoxin/kg thể
(ngày) thư
trọng chuột)
5,0 370 14/15
3,5 340 11/15
1,0 294 5/9
1,0 223 8/15
0,2 360 2/10
0,1 361 1/10
0,005 384 0/10
9. Ngoài các tác hại gây ra cho cơ thể, khi nấm mốc phát triển trong
thức ăn, lên men phân giải các nguồn dưỡng chất như glucid, protein,
axit amin, viatmin.. làm cho thức ăn bị giảm giá trị nghiêm trọng, làm
mất mùi tự nhiên, chuyển sang mùi hôi mốc, gia súc không thích ăn.
10. Hậu quả cuối cùng là làm giảm thấp sự sinh trưởng, sức sản xuất
trứng sữa, giảm độ cứng chắc của xương.
5.3. Các giai đoạn và nguồn gây nhiễm độc tố nấm
Trong thực tế sản xuất có 3 nguồn nhiễm quan trọng.
5.3.1 Nhiễm ngoài đồng lúc thu hoạch
Điều này được nhận biết rõ nhất là bắp. Muốn khắc phục tình trạng này thì
khi thu hoạch không nên để lâu ngoài đồng mà đem về sấy, phơi khô liền.
5.3.2 Nhiễm trong kho trong khi chế biến, bảo quản, dự trữ thức ăn
Nguyên nhân chủ yếu là do ẩm độ trong thức ăn còn cao (>14%) đã đem dự
trữ hoặc do ẩm độ không khí trong kho cao hấp thu vào nguyên liệu, do chênh lệch
nhiệt độ ngày đêm làm cho nước ngưng tụ bề mặt lớp thức ăn gây ra hiện tượng
ẩm cục bộ, tạo điều kiện tốt cho nấm phát triển.
5.3.3 Nhiễm trong chuồng khi cho ăn
Trong thực tế nuôi dưỡng gia súc gia cầm nếu thức ăn rơi đổ nhiều xuống
nền chuồng, hoặc thức ăn bị ẩm đọng lại trong máng lâu ngày là môi trường thuận
lợi để cho nấm mốc phát triển sinh ra độc tố. Nếu để cho thú qúa đói khi tiến hành
hạn chế thức ăn, thú sẽ ăn lại thức ăn này với số lượng nhiều có thể gây ra tình
trạng ngộ độc.
5.4. Mức an toàn của độc tố nấm trong thức ăn
Mức an toàn của độc tố nấm hay khả năng chịu đựng độc tố nấm (aflatoxin)
của gia súc. Mỗi loài gia súc có sức đề kháng một lượng aflatoxin nhất định; khả
năng đề kháng này tùy thuộc vào giai đoạn tuổi, sức sản xuất, tình trạng sức khỏe.
Nói chung, có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến khả năng chịu đựng được độc tố của cơ
thể (bảng 12). Vì vậy, sẽ không có mức aflatoxin an toàn qui định nào đúng đắn
cả. Theo thông báo của FAO (1979) thì những qui định mức tối đa ảnh hưởng
trong thức ăn hỗn hợp tùy theo loại gia súc và tình hình vệ sinh nguyên liệu mỗi
nước.
SVTH: Phan Thị Thảo Hiếu Trang20
Lớp : 06S
