Công cụ khoa học và kỹ thuật đánh giá tác động môi trường
Tài liệu trình bày nội dung qua 7 bài sau: bài 1 đánh giá tác động môi trường-ứng dụng các công nghệ khoa học, bài 2 giám sát cơ bản, bài 3 giám sát ảnh hưởng môi trường, bài 4 đánh giá nguy cơ sinh thái, bài 5 đánh giá nguy cơ sinh thái-VD nhà máy chế tạo bột giấy, bài 6 giới thiệu mô hình môi trường, bài 7 VD mô hình môi trường ứng dụng.
Ban th− ký Uû héi s«ng Mª C«ng
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng
c«ng cô khoa häc vµ kü thuËt
®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng
Phnom Penh 10/2001
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
Môc lôc
BµI 1 - ®¸NH GI¸ T¸C ®éNG M«I Tr−êng: øng dông c¸c c«ng nghÖ KHOA HäC.. 2
Giíi thiÖu .....................................................................................................................2
Bèi c¶nh kinh tÕ x· héi ................................................................................................2
Sinh th¸i thuû sinh .......................................................................................................3
¶nh h−ëng tiÒm tµng ....................................................................................................3
C¸c b−íc tiÕp theo .......................................................................................................5
bµi 2 - gi¸m s¸t c¬ b¶n......................................................................................................... 6
X¸c ®Þnh môc tiªu ch−¬ng tr×nh ..................................................................................6
ThiÕt kÕ kh¶o s¸t..........................................................................................................7
B¶o ®¶m chÊt l−îng - kiÓm tra chÊt l−îng - QA/QC .................................................12
bµi 3 - gi¸m s¸t ¶nh h−ëng m«i tr−êng....................................................................... 13
Yªu cÇu thiÕt kÕ s¬ bé ...............................................................................................13
Ch−¬ng tr×nh lÊy mÉu ................................................................................................14
bµi 4 - ®¸nh gi¸ NGUY C¥ SINH TH¸I ................................................................................. 22
X¸c ®Þnh vÊn ®Ò .........................................................................................................22
§¸nh gi¸ nguy c¬ ®e do¹ ...........................................................................................25
§¸nh gi¸ ¶nh h−ëng...................................................................................................26
Nªu ®Æc ®iÓm nguy c¬ ...............................................................................................26
Qu¶n lý nguy c¬.........................................................................................................28
bµi 5 - ®¸nh gi¸ nguy c¬ sinh th¸i: vÝ dô nhµ m¸y chÕ t¹o bét giÊy................ 30
X¸c ®Þnh vÊn ®Ò .........................................................................................................30
X¸c ®Þnh vµ nªu ®Æc ®iÓm cña c¸c t¸c nh©n cã h¹i ...................................................31
Ph¸t hiÖn vµ nªu ®Æc ®iÓm chñ thÓ nhËn....................................................................34
M« h×nh kh¸i niÖm.....................................................................................................35
§¸nh gi¸ mèi ®e däa..................................................................................................35
§¸nh gi¸ ¶nh h−ëng...................................................................................................36
§Æc ®iÓm cña nguy c¬ ...............................................................................................38
Ph©n tÝch tÝnh kh«ng ch¾c..........................................................................................38
TÇm quan träng vÒ sinh th¸i ......................................................................................39
Qu¶n lý nguy c¬.........................................................................................................39
bµi 6 - giíi thiÖu m« h×nh m«i tr−êng........................................................................... 40
M« h×nh kh¸i niÖm.....................................................................................................40
M« h×nh lý thuyÕt ......................................................................................................42
M« h×nh thùc nghiÖm.................................................................................................42
bµi 7 - vÝ dô m« h×nh m«i tr−êng øng dông ............................................................... 47
M«i tr−êng ®¸nh gi¸ ..................................................................................................47
§Æc tÝnh ho¸ häc ........................................................................................................49
C¸c m« h×nh...............................................................................................................51
¦u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña m« h×nh m«i tr−êng ...........................................................54
s¸ch tham kh¶o .................................................................................................................. 56
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 1
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
Bµi 1 - ®¸nh Gi¸ T¸c ®éng M«i Tr−êng:
øng dông c¸c c«ng nghÖ KHOA Häc
Gi¸o tr×nh D tr−íc ®©y bao hµm thuËt ng÷ vµ c¸c yªu cÇu vÒ thñ tôc ®¸nh gi¸ t¸c ®éng
m«i tr−êng (EIA) liªn quan tíi dù ¸n. Gi¸o tr×nh nµy ®Ò cËp cô thÓ tíi mét vµi c«ng cô
khoa häc th−êng sö dông trong thùc hiÖn EIA. Mét vÝ dô cã tÝnh gi¶ thiÕt vÒ mét nhµ
m¸y bét giÊy vµ giÊy ë l−u vùc s«ng Mª C«ng (MRB) ®−îc sö dông xuyªn suèt gi¸o
tr×nh ®Ó minh ho¹ c¸c kü thuËt EIA trong thùc tiÔn, nh− gi¸m s¸t m«i tr−êng, ®¸nh gi¸
nguy c¬ ®èi víi sinh th¸i (ERA), vµ m« h×nh m«i tr−êng.
Giíi thiÖu
Nhµ m¸y bét giÊy vµ giÊy gi¶ thiÕt ®ang hiÖn ®−îc ®Æt ë C¨mpuchia trªn bê s«ng Mª
C«ng (h×nh 1). Nhµ m¸y b¾t ®Çu ho¹t ®éng n¨m
1978, vµ s¶n phÈm lµ giÊy tr¾ng. Nhµ m¸y n»m
trªn bê s«ng, kho¶ng 10 km th−îng l−u cña hai
lµng, vµ xung quanh lµ rõng cËn nhiÖt ®íi. Tæng
diÖn tÝch khu ®Êt nhµ m¸y chõng 7 hÐc ta. S¶n
l−îng cña nhµ m¸y −íc chõng 470 tíi 484 tÊn
giÊy kh«/ngµy. Nhµ m¸y th¶i tõ 5.900 ®Õn
10.000 m3/ngµy n−íc th¶i vµo s«ng Mª C«ng.
Mét sè loµi ®éng vËt hoang d· bao gåm r¸i c¸,
mét sè loµi bß s¸t vµ vÞt trêi ë vïng nµy. Nhµ
m¸y nµy kh«ng ph¶i lµ c¬ së c«ng nghiÖp duy
nhÊt ë ®o¹n s«ng nµy. Cßn cã mét c¬ së nu«i
trång thuû s¶n kho¶ng 2 km ë th−îng l−u.
Chñ nhµ m¸y giÊy quyÕt ®Þnh t¨ng s¶n l−îng
bét giÊy vµ giÊy vµ ®Ò nghÞ ®−îc më réng nhµ m¸y ra nh÷ng vïng n«ng nghiÖp vµ vïng
rõng l©n cËn. Sù më réng nhµ m¸y sÏ g©y ra nh÷ng t¸c ®éng m«i tr−êng cã h¹i. Nh÷ng
t¸c ®éng nµy cÇn ®−îc nhËn râ tr−íc khi tiÕn hµnh x©y dùng ®Ó phßng ngõa vµ gi¶m
nhÑ nh÷ng ¶nh h−ëng cã h¹i vµ còng ®Ó ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng tæn thÊt vÒ tµi nguyªn
thiªn nhiªn kh«ng thÓ tr¸nh khái.
Bèi c¶nh kinh tÕ x· héi
Lµng gÇn nhµ m¸y nhÊt ë trªn bê phÝa §«ng cña s«ng kho¶ng 10 km vÒ h¹ l−u. Lµng
thø hai cßn xa h¬n chõng 2 km vÒ h¹ l−u, trªn bê phÝa T©y. D©n c− c¶ hai lµng kho¶ng
4.000 ng−êi. Nh©n d©n ë ®©y ®¸nh c¸ s«ng quanh n¨m vµ trång lóa mét vô mïa kh« ë
c¸nh ®ång ngËp lôt cña dßng s«ng. Hä còng dïng n−íc s«ng ®Ó lÊy n−íc uèng vµ t−íi
ruéng. Quy m« trung b×nh cña mét hé gia ®×nh lµ 6 ng−êi. NghÒ ®¸nh c¸ cæ truyÒn lµ
nguån cung cÊp ®¹m quan träng nhÊt, vµi lo¹i c¸ ®−îc ®em b¸n ë chî phÝa h¹ l−u,
nh−ng phÇn rÊt lín c¸ b¾t ®−îc ®Òu dµnh ®Ó ¨n trong gia ®×nh.
D©n lµng khai th¸c rõng l©n cËn ®Ó lÊy cñi ®èt vµ cho c¸c môc ®Ých kh¸c. Rõng vµ
®éng vËt hoang d· ë ®ã cã tÇm quan träng to lín vÒ v¨n ho¸ ®èi víi ng−êi d©n.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 2
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
H×nh 1: Bèi c¶nh nhµ m¸y bét giÊy vµ giÊy gi¶ ®Þnh ë trªn bê s«ng Mªk«ng
Sinh th¸i thuû sinh
N−íc ch¶y qua nhµ m¸y cã hµm l−îng chÊt dinh d−ìng vµ am«niac cao do c¬ së nu«i
trång thuû s¶n th¶i ra, dï cã mét l−îng n−íc s¹ch bæ sung tõ c¸c s«ng nh¸nh ch¶y vµo
s«ng. N−íc th¶i cña nhµ m¸y vµ n−íc s«ng kh«ng ®−îc gi¸m s¸t th−êng xuyªn. Ch¾c
ch¾n lµ n−íc th¶i ®ã chøa ®ùng nh÷ng h¹t sîi cã ®é pH cao vµ hµm l−îng ®ioxin t−¬ng
®èi cao. Tr−íc ®©y s«ng vèn rÊt giµu cã vÒ c¸c loµi c¸, trong ®ã quan träng nhÊt lµ c¸
da tr¬n vµ c¸ chÐp rÊt quan träng ®èi víi nh©n d©n. ¶nh h−ëng cña n−íc th¶i ®èi víi
quÇn thÓ c¸c loµi c¸ ch¾c lµ cã nh−ng kh«ng cã nghiªn cøu nµo ®−îc tiÕn hµnh. TÝnh
sinh häc vµ di c− cña c¸c loµi c¸ kh«ng ®−îc nghiªn cøu chu ®¸o, tuy nhiªn d©n b¶n
®Þa ®Òu nhÊt trÝ r»ng l−îng c¸ ®¸nh b¾t ®−îc gi¶m dÇn tõ khi nhµ m¸y b¾t ®Çu ho¹t
®éng.
¶nh h−ëng tiÒm tµng
VÝ dô vÒ nhµ m¸y gi¶ ®Þnh nµy sÏ lµm næi bËt mét sè khÝa c¹nh t¸c ®éng m«i tr−êng
th«ng qua viÖc më réng nhµ m¸y: rõng, chÊt l−îng kh«ng khÝ vµ m«i tr−êng n−íc s¹ch.
CÇn cã nh÷ng kh¶o s¸t kiÓm tra c¬ b¶n ®Ó ph¸t hiÖn thùc tr¹ng vµ gióp x¸c ®Þnh tÇm
quan träng cña nh÷ng t¸c ®éng ®ã. T¸c ®éng m«i tr−êng cã thÓ n¶y sinh theo sù më
réng nhµ m¸y ®−îc tãm t¾t nh− sau:
Rõng
- Ph¸ ho¹i rõng
- Tæn thÊt vÒ ®a d¹ng sinh häc vµ m«i tr−êng sèng
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 3
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
- Ph¸t triÓn ®éc canh nÕu mét phÇn khu vùc nµy ®−îc trång rõng l¹i
- Tæn thÊt cña c¸c loµi cñng cè cacbon
- Xãi mßn ®Êt
- ¶nh h−ëng ®Õn chÊt dinh d−ìng trong ®Êt vµ c©n b»ng chÊt h÷u c¬
- ¶nh h−ëng ®Õn c©n b»ng n−íc
- Gç trë nªn khan hiÕm vµ n¶y sinh tranh chÊp vÒ gç ®èt
- Nh÷ng ®Þa ®iÓm cã tiÒm n¨ng vÒ kh¶o cæ bÞ ph¸ ho¹i
Kh«ng khÝ
- T¨ng c−êng bøc x¹ kh«ng khÝ g©y hiÖu øng nhµ kÝnh khiÕn cho khÝ hËu bÞ thay ®æi
nghiªm träng
- C¹n kiÖt «z«n
- Th¶i chÊt ®éc (m−a axit)
- C¸c h¹t l¬ löng vµ bôi
- TiÕng ån
- Mïi h«i
N−íc s¹ch:
- ChÊt th¶i chøa hµm l−îng cao nhu cÇu oxy sinh ho¸, c¸c chÊt r¾n l¬ löng vµ clo h÷u
c¬ ®æ ra s«ng.
- M«i tr−êng sinh sèng cña c¸ bÞ thay ®æi qua viÖc cã thªm nhiÒu vôn gç vµ biÕn ®æi
dßng ch¶y, vµ do hiÖn t−îng l¾ng ®äng nghiªm träng trong qu¸ tr×nh khai hoang ®Êt
®ai vµ më réng khu vùc nhµ m¸y.
- ChÊt th¶i g©y ra sù nhiÔm ®éc m·n tÝnh hay cÊp tÝnh ®èi víi toµn bé sinh vËt thuû
sinh do c¸c ho¸ chÊt g©y ra nh− sulfate, dioxin, nh÷ng hîp chÊt h÷u c¬ xö lý b»ng
clo.
- Kh¶ n¨ng nhiÔm bÈn n−íc ngÇm, n−íc uèng vµ n−íc t−íi.
- ChÊt th¶i vµ nhiÔm bÈn ho¸ chÊt, chÊt ®éc tho¸t tõ c¸c b·i chÊt th¶i
- ChÊt th¶i r¾n vµ nguy hiÓm (vÝ dô dioxin, vá c©y, phÕ th¶i, bïn cÆn)
Nhµ m¸y giÊy vµ bét giÊy th¶i ra s«ng h¬n 25.000 lÝt n−íc th¶i cho mçi tÊn bét giÊy
sÊy kh«. L−îng n−íc th¶i dù tÝnh sÏ t¨ng lªn cïng víi viÖc më réng nhµ m¸y. HiÖn nay
chÊt th¶i láng th−êng bao gåm c¶ chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬, còng nh− chÊt hoµ tan vµ
kh«ng hoµ tan. Trong khi vµi chÊt hoµ tan ®−îc lo¹i bá nh− bïn cÆn ch¼ng h¹n, th×
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 4
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
phÇn lín l¹i nhËp vµo m«i tr−êng n−íc nhËn vµo d−íi d¹ng c¸c h¹t vµ chÊt r¾n l¬ löng.
ChÊt nµy t¹o ra nh÷ng tÊm th¶m b»ng sîi, lµm gi¶m kh¶ n¨ng xuyªn qua cña ¸nh s¸ng
mÆt trêi, do ®ã ¶nh h−ëng ®Õn c¶ céng ®ång sinh vËt ë ®¸y s«ng vµ m«i tr−êng sinh
sèng cña c¸.
ChÊt th¶i láng cña nhµ m¸y còng chøa ®ùng nh÷ng chÊt h÷u c¬ xö lý clo. C¸c qu¸ tr×nh
diÖt khuÈn vµ oxy ho¸ c¸c chÊt ho¸ häc dÉn tíi sù c¹n kiÖt oxy hoµ tan cÇn thiÕt cho
®êi sèng thuû sinh, ®ång thêi còng lµm t¨ng nhu cÇu «xi sinh ho¸ (BOD). C¸c chÊt h÷u
c¬ xö lý clo gåm nh÷ng halogen h÷u c¬ dÔ hÊp thu (AOX) bëi than ho¹t tÝnh, vÝ dô nh−
dioxin vµ furan, vµ c¸c hîp chÊt h÷u c¬ l¾ng cÆn cã thÓ cã t¸c dông nh− nh÷ng chÊt
dinh d−ìng. Dioxin cã khuynh h−íng tÝch tô sinh häc tõ n−íc vµo m« ®éng vËt thuû
sinh råi ph¸t triÓn theo con ®−êng sinh häc trªn d©y chuyÒn chuçi thùc phÈm. TÊt c¶
c¸c th«ng sè nµy cïng t¸c ®éng cña chóng lªn m«i tr−êng nhËn vµo sÏ t¨ng lªn cïng
víi l−îng th¶i cao h¬n ®i theo viÖc më réng nhµ m¸y.
Kinh tÕ - x· héi
- QuyÒn h−ëng dông ®Êt hay quyÒn quy −íc, nhu cÇu c− d©n theo rõng, c¸c h×nh thøc
së h÷u ®Êt quy −íc vµ nÒn nÕp canh t¸c kh«ng ®−îc ®¸p øng
- D©n lµng ph¶i chuyÓn ®i n¬i kh¸c do ®¸nh b¾t c¸ mÊt mïa
- Cã thÓ cã nh÷ng viÖc lµm míi
- Cã thÓ kÝch thÝch ph¸t triÓn kÕt cÊu h¹ tÇng vµ kinh tÕ ®Þa ph−¬ng
Víi viÖc më réng x©y dùng nhµ m¸y gi¶ ®Þnh nµy, tiÕng ån, c¸c h¹t bôi phãng ra xung
quanh khiÕn cho d©n lµng ë vïng l©n cËn lo l¾ng trong thêi gian tr−íc m¾t. Rõng bÞ
khai th¸c, ®−êng x¸ ®−îc x©y dùng vµ sù vËn chuyÓn, ®i l¹i sÏ nhén nhÞp h¬n. NÕu nhµ
m¸y ®−îc n©ng cÊp vµ cã th¸p läc khÝ th× sÏ lo¹i bá ®−îc nhiÒu lo¹i khÝ th¶i trong qu¸
tr×nh s¶n xuÊt.
Trong khi mét sè Ýt d©n b¶n ®Þa phÊn khëi víi kh¶ n¨ng cã viÖc lµm míi vµ ®Çu t− ®Ó
c¶i thiÖn kÕt cÊu h¹ tÇng vµ tr−êng së ®Þa ph−¬ng, th× d©n lµng l¹i lo ©u vÒ kh¶ n¨ng
ph¶i chuyÓn chç ë do mÊt nh÷ng m¶nh ®Êt sinh sèng vµ gç ®un, còng nh− do t×nh tr¹ng
l−îng c¸ ®¸nh b¾t ®−îc gi¶m sót.
C¸c b−íc tiÕp theo
KÞch b¶n vÒ viÖc më réng nhµ m¸y giÊy vµ bét giÊy gi¶ ®Þnh cña chóng ta sÏ ®−îc triÓn
khai ë nh÷ng bµi häc sau khi chóng ta t×m hiÓu cÆn kÏ sù ¸p dông c«ng cô khoa häc
EIA ®· ®−îc chän.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 5
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
bµi 2 - gi¸m s¸t c¬ b¶n
Gi¸m s¸t c¬ b¶n nh»m x¸c minh thùc tr¹ng m«i tr−êng vµ cung cÊp d÷ liÖu c¬ b¶n cho
nh÷ng so s¸nh trong t−¬ng lai. Gi¸m s¸t c¬ b¶n rÊt quan träng ®èi víi c¶ viÖc ®¸nh gi¸
t¸c ®éng m«i tr−êng (EIA) lÉn ®¸nh gi¸
nguy c¬ ®èi víi sinh th¸i (ERA). Gi¸m
s¸t c¬ b¶n chñ yÕu kh¶o s¸t nh÷ng biÕn
®æi vËt lý, ho¸ häc vµ sinh häc trong mét
hÖ sinh th¸i. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t
cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh trong mét thêi
gian t−¬ng ®èi ng¾n (tøc lµ kh«ng ®Çy 1
n¨m) hoÆc cã thÓ lµ ch−¬ng tr×nh nhiÒu
n¨m ®Ó x¸c ®Þnh xu h−íng mïa vµ sù
biÕn ®æi cña thiªn nhiªn trong mét hÖ
sinh th¸i.
VÝ dô nãi trªn vÒ nhµ m¸y giÊy vµ bét
giÊy gi¶ ®Þnh sÏ ®−îc sö dông xuyªn suèt bµi nµy trong viÖc chi tiÕt ho¸ c¸c khÝa c¹nh
cña gi¸m s¸t c¬ b¶n.
X¸c ®Þnh môc tiªu ch−¬ng tr×nh
B−íc ®Çu tiªn cña bÊt cø mét ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n nµo lµ x¸c ®Þnh râ môc tiªu
ch−¬ng tr×nh. B−íc nµy rÊt quan träng vµ sÏ gióp Ých nhiÒu cho viÖc thiÕt kÕ kh¶o s¸t.
ViÖc x¸c ®Þnh môc tiªu ch−¬ng tr×nh th−êng ®ßi hái ph¶i liªn hÖ víi c¸c c¬ quan h÷u
tr¸ch cña chÝnh quyÒn vµ nh÷ng ng−êi cïng chung quyÒn lîi trong viÖc v¹ch ra vµ ®Æt
thø tù −u tiªn c¸c mèi quan t©m vÒ qu¶n lý. Th«ng tin nµy cã thÓ dïng ®Ó tinh läc
ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t vµ gióp dù tÝnh lo¹i th«ng tin cÇn thiÕt còng nh− nh÷ng chØ tiªu
c¸ch dïng th«ng tin ®ã trong ra quyÕt ®Þnh.
VÝ dô vÒ nhµ m¸y nµy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thÊy sù h×nh thµnh c¸c môc tiªu
ch−¬ng tr×nh. Trong vÝ dô nµy, gi¸m s¸t c¬ b¶n ®Ó më réng nhµ m¸y sÏ ®−îc lªn kÕ
ho¹ch cho m«i tr−êng thuû sinh. Môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n nµy sÏ
®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së tham vÊn c¬ quan nhµ n−íc cã thÈm quyÒn, tèt nhÊt lµ th«ng
tin cho c«ng luËn vµ ch¾c sÏ lµ:
“Nh»m nªu bËt ®Æc ®iÓm m«i tr−êng thuû sinh ë th−îng l−u vµ h¹ l−u nhµ m¸y tr−íc
khi x©y dùng vµ më réng”.
ViÖc thùc hiÖn môc tiªu cô thÓ nµy sÏ cung cÊp d÷ liÖu c¬ b¶n ®Ó cã thÓ ®em ra so víi
d÷ liÖu thu thËp ®−îc trong khi vµ sau khi më réng nhµ m¸y ®Ó x¸c ®Þnh b¶n chÊt vµ
møc ®é cña c¸c t¸c ®éng ®èi víi m«i tr−êng thuû sinh tiÕp nhËn, s«ng Mª C«ng.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 6
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
ThiÕt kÕ kh¶o s¸t
Víi c¸c môc tiªu ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ®−îc x¸c ®Þnh râ, ta cã thÓ thiÕt kÕ mét ®ît
kh¶o s¸t gi¸m s¸t c¬ b¶n. ThiÕt kÕ kh¶o s¸t gåm cã hai nhiÖm vô chñ chèt: x¸c ®Þnh
nh÷ng ®Þa ®iÓm cÇn gi¸m s¸t vµ chän nh÷ng tham biÕn gi¸m s¸t. §Ó thùc hiÖn nh÷ng
nhiÖm vô ®ã, nªn xem l¹i c¸c ®ît kh¶o s¸t tr−íc còng t¹i vïng ®ã. §«i khi, d÷ liÖu hiÖn
®· cã ë t×nh tr¹ng m«i tr−êng c¬ b¶n, mµ kh«ng cÇn lÊy thªm mÉu ngoµi hiÖn tr−êng
n÷a. Tuy nhiªn, d÷ liÖu c¬ b¶n th−êng rÊt h¹n chÕ ë c¸c quèc gia ven s«ng thuéc h¹ l−u
vùc Mª C«ng, vµ cã thÓ ph¶i thu thËp tr−íc khi phª duyÖt bÊt cø mét dù ¸n quy m« lín
nµo, nh− viÖc më réng nhµ m¸y nµy ch¼ng h¹n.
Khi thiÕt kÕ ®ît kh¶o s¸t gi¸m s¸t c¬ b¶n, viÖc lËp kÕ ho¹ch ®óng ®¾n cã thÓ lµm cho
ch−¬ng tr×nh h÷u hiÖu h¬n vµ tiÕt kiÖm h¬n vÒ l©u dµi. NÕu kh«ng ®−îc lËp kÕ ho¹ch
®óng ®¾n, th× cã thÓ x¶y ra t×nh h×nh sau ®©y:
- C¸c tham biÕn quan träng vÒ m«i tr−êng bÞ bá qua
- D÷ liÖu kh«ng liªn quan ®Õn c¸c môc tiªu hoÆc tr¶ lêi c¸c c©u hái kh¶o s¸t
- D÷ liÖu kÐm chÊt l−îng vµ do ®ã kh«ng ®¸ng tin cËy
Chän ®Þa ®iÓm
CÇn xem xÐt mét sè yÕu tè khi chän nh÷ng ®Þa ®iÓm lÊy mÉu. §Þa ®iÓm ®ã ph¶i dÔ x¸c
®Þnh ®Ó lÊy mÉu nhiÒu lÇn còng nh− dÔ tiÕp cËn. Còng cÇn chän nh÷ng ®Þa ®iÓm bao
hµm c¸c ®Æc ®iÓm m«i tr−êng sèng nh− nhau (vÝ dô ®Æc ®iÓm ®¸y, ®é s©u, l−u l−îng,
mµn che phñ bÒ mÆt dßng ch¶y) ®Ó gi¶m thiÓu tÝnh kh«ng æn ®Þnh tù nhiªn gi÷a c¸c
®iÓm.
ë nh÷ng vïng s¾p triÓn khai mét dù ¸n, c¸c ®Þa ®iÓm gi¸m s¸t c¬ b¶n ph¶i n»m trong
c¶ vïng ®èi chøng (tøc lµ kh«ng bÞ ¶nh h−ëng) vµ vïng cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng. VÝ dô,
gi¸m s¸t c¬ b¶n ®èi víi nhµ m¸y gi¶ ®Þnh nãi trªn cÇn ®−îc tiÕn hµnh t¹i c¸c tr¹m ë
phÝa th−îng l−u vµ h¹ l−u n¬i nhµ m¸y ®æ chÊt th¶i ra s«ng. Khi chän nh÷ng ®Þa ®iÓm ë
th−îng vµ h¹ l−u nµy, cÇn x¸c ®Þnh c¸c vïng c¸c dßng n−íc th¶i trén lÉn vµo nhau (tøc
lµ biªn ®é ®øng vµ biªn ®é ngang cña dßng ch¶y). V× hai lÏ:
1. §Ó ®¶m b¶o r»ng c¸c ®iÓm cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng sÏ n»m trong vïng hoµ trén n−íc
th¶i.
2. §Ó ®¶m b¶o c¸c tr¹m ®èi chøng ®ã n»m ngoµi bÊt cø vïng cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng nµo.
Vïng hoµ trén n−íc th¶i th−êng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch dïng mét “nghiªn cøu ph¸c
®å nh¸nh” ®o vïng hoµ trén n−íc th¶i vµ cho biÕt ®Æc ®iÓm cña c¸c nh¸nh t¸c ®éng.
C¸c nghiªn cøu ph¸c ®å nh¸nh ®−îc tiÕn hµnh b»ng c¸ch ®o nång ®é cña c¸c chÊt ®¸nh
dÊu (vÝ dô nh÷ng ho¸ chÊt hoÆc cho thªm thuèc mµu) trong dßng n−íc th¶i hoÆc qua
nh÷ng m« h×nh dù b¸o. ChÊt ®¸nh dÊu lµ nh÷ng chÊt dÔ ®o, hoÆc lµ mét phÇn n−íc th¶i
hoÆc ®−îc cho thªm vµo vµ cã thÓ gi¸m s¸t ®Ó ®o møc ®é th¶i. V× nghiªn cøu nµy
kh«ng thÓ thùc hiÖn chõng nµo ch−a hoµn thµnh viÖc më réng nhµ m¸y, cã thÓ dïng
m« h×nh dù b¸o ®Ó m« pháng dßng n−íc th¶i. C¸c m« h×nh cã thÓ dùa trªn nh¸nh hiÖn
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 7
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
cã ®· ®−îc ®iÒu tra vµ c«ng bè cïng víi viÖc t¨ng l−îng n−íc th¶i t−¬ng øng. Khi ®·
biÕt c¸c ®Æc tÝnh cña vïng hoµ trén n−íc th¶i, vïng kh¶o s¸t cã thÓ ®−îc ph©n chia
thµnh c¸c vïng ®èi chøng vµ c¸c vïng ¶nh h−ëng.
C¸c ®iÓm ®èi chøng cÇn n»m ë nh÷ng vïng kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña dßng th¶i cña
nhµ m¸y vµ chÝ Ýt còng bao gåm mét tr¹m ngay phÝa th−îng l−u ®iÓm x¶ cña nhµ m¸y.
Kho¶ng c¸ch gi÷a ®iÓm ®èi chøng vµ ®iÓm ®Çu tiªn bÞ ¶nh h−ëng ë h¹ l−u ph¶i ng¾n
nhÊt ®Ó gi¶m kh¶ n¨ng nhÇm lÉn víi nh÷ng chÊt « nhiÔm cña nguån kh¸c kh«ng dÝnh
d¸ng g× tíi nhµ m¸y. §iÓm ®èi chøng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®¹i diÖn cho t×nh tr¹ng ban
s¬ mµ nªn lµ nh÷ng vïng chÞu ¶nh h−ëng Ýt hoÆc bÞ x¸o trén Ýt nhÊt.
Th−êng cÇn cã nhiÒu h¬n mét ®iÓm ®èi chøng ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng ¶nh h−ëng cã thÓ x¶y
ra. Cã thÓ cã mét ®iÓm thø hai trªn cïng ®o¹n s«ng nµy ®Ó cã thªm th«ng tin vÒ tÝnh
bÊt æn ®Þnh cña thiªn nhiªn. Nh÷ng ®iÓm ®èi chøng kh¸c còng cã thÓ ®−îc chän ë ®Çu
nguån s«ng ®Ó cã hiÓu biÕt chÝnh x¸c liÖu ë ®ã cã nh÷ng nguån g©y « nhiÔm kh¸c ë
th−îng l−u hay kh«ng.
C¸c ®iÓm bÞ ¶nh h−ëng còng cÇn ®−îc chän ë nh÷ng n¬i gÇn vµ xa vÞ trÝ dù ¸n vÒ phÝa
h¹ l−u. D÷ liÖu cña c¸c ®iÓm nµy dïng ®Ó m« t¶ ®Æc ®iÓm t×nh tr¹ng m«i tr−êng hiÖn
thêi vµ ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é t¸c ®éng theo sù më réng nhµ m¸y. C¸c ®iÓm gÇn hiÖn
tr−êng cÇn n»m ë r×a vïng pha lo·ng ban ®Çu bªn trong nh¸nh th¶i. Vïng pha lo·ng
ban ®Çu lµ vïng kÒ cËn ngay n¬i ®æ n−íc th¶i cña nhµ m¸y b¾t ®Çu ch¶y vµo s«ng.
Vïng nµy th−êng cã ®Æc ®iÓm lµ dßng ch¶y rèi vµ th−êng kh«ng ®−îc xa n¬i ®æ th¶i
qu¸ 5 ®Õn 50m.
C¸c ®Þa ®iÓm xa hiÖn tr−êng cÇn n»m ®ñ xa ®iÓm x¶ phÝa h¹ l−u ®Ó cho n−íc th¶i vµ
n−íc s«ng hoµ trén vµo nhau.
H×nh 1 cho thÊy c¸c tr¹m gi¸m s¸t c¬ b¶n ®−îc chän cho viÖc më réng nhµ m¸y. Trong
vÝ dô nµy, c¸c m« h×nh dù b¸o ®−îc dïng ®Ó dù ®o¸n l−îng n−íc th¶i. C¬ së chän c¸c
®iÓm lÊy mÉu nh− sau:
- Tr¹m R1 lµ mét tr¹m ®èi chøng n»m ë th−îng l−u nhµ m¸y t¹i mét s«ng nh¸nh cña
s«ng Mª C«ng. Do kh«ng cã nguån g©y « nhiÔm, nªn ®Þa ®iÓm nµy ph¶n ¸nh t×nh
tr¹ng tù nhiªn
- Tr¹m R2 lµ mét tr¹m ®èi chøng thø hai n»m vÒ phÝa th−îng l−u kh«ng xa nhµ m¸y
vµ ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng tù nhiªn cña dßng s«ng. Kh«ng gièng nh− ®iÓm R1, ®iÓm
nµy cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng cña nh÷ng chÊt th¶i kh¸c ë th−îng l−u (vÝ dô c¸c ho¹t
®éng nu«i trång thuû s¶n, tiªu n−íc cho n«ng nghiÖp).
- Tr¹m FF lµ mét tr¹m xa hiÖn tr−êng c¸ch ®iÓm x¶ chõng 250 m vÒ phÝa h¹ l−u vµ
ph¶n ¸nh t¸c ®éng cña n−íc th¶i nhµ m¸y sau khi ®· pha lo·ng vµ trén lÉn n−íc th¶i
trong n−íc s«ng.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 8
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
Gi¸m s¸t c¸c tham biÕn
Do kh«ng thÓ kiÓm tra tÊt c¶ c¸c th«ng sè ho¸ häc, vËt lý vµ sinh häc trong mét hÖ sinh
th¸i th× cÇn tËp trung vµo mét sè Ýt c¸c th«ng sè chñ chèt ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng c¬ b¶n
chung. Tiªu chuÈn chän lùa c¸c tham biÕn bao gåm:
- T−¬ng øng víi c¸c môc tiªu gi¸m s¸t
- §é nh¹y vµ thêi gian ®¸p øng
- §é biÕn thiªn
- Nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn (vÝ dô dÔ ®o, chi phÝ)
H×nh 1 VÞ trÝ c¸c tr¹m lÊy mÉu cho nhµ m¸y bét giÊy
C¸c th«ng sè th−êng ®−îc gi¸m s¸t trong c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n gåm:
- §Êt
- Thùc vËt
- Sinh vËt sèng ë ®¸y n−íc vµ c«n trïng trªn mÆt ®Êt
- ChÊt l−îng n−íc vµ chÊt l¾ng ®äng
- Tµi nguyªn thuû s¶n
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 9
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
Trong khi c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n th−êng tËp trung vµo c¸c th«ng sè ho¸ häc
vµ vËt lý, c¸c tham biÕn sinh häc th−êng cã Ých nhiÒu h¬n trong viÖc m« t¶ ®Æc ®iÓm
t×nh tr¹ng m«i tr−êng. Sinh vËt sèng thÓ hiÖn thèng nhÊt nh÷ng x¸o trén x¶y ra trªn
nh÷ng vïng réng lín h¬n. VÝ dô, sinh vËt sèng ë s«ng cã thÓ cho phÐp ®¸nh gi¸ ¶nh
h−ëng cña c¸c ho¹t ®éng trªn kh¾p mét l−u vùc s«ng. Sinh vËt sèng ë mét vïng còng
gi¶i ®¸p hµng lo¹t ¶nh h−ëng m«i tr−êng g©y ra cho con ng−êi vµ thiªn nhiªn, nh−
n−íc th¶i ®éc h¹i, hiÖn t−îng lµm giµu chÊt dinh d−ìng vµ sù xuèng cÊp m«i tr−êng
sèng. Thªm vµo ®ã, sinh vËt sèng ë mét vïng th−êng chØ ra sù thay ®æi m«i tr−êng
nh¹y c¶m h¬n nh÷ng ph©n tÝch vÒ ho¸ n−íc hay bïn c¸t. VÝ dô, m« sinh häc cã thÓ tÝch
tô chÊt g©y « nhiÔm ë møc dÔ ph¸t hiÖn h¬n ë trong n−íc hay bïn c¸t.
Mét ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n ®èi víi viÖc më réng nhµ m¸y ph¶i lÊy mÉu nh÷ng
tham biÕn t×m thÊy ë hÖ sinh th¸i thuû sinh v× ®©y lµ m«i tr−êng tiÕp nhËn c¸c ®e do¹.
Trong khi dïng nh÷ng tiªu chÝ nãi trªn, cã thÓ chän nh÷ng tham biÕn sau ®©y ®Ó m« t¶
®Æc ®iÓm t×nh tr¹ng tù nhiªn cña s«ng Mª C«ng: ho¸ n−íc, ho¸ bïn c¸t, céng ®ång sinh
vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y vµ c¸c tµi nguyªn thuû s¶n. C¬ së hîp lý ®Ó chän tham
biÕn vµ chän ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu sÏ ®−îc nãi râ ë phÇn sau.
Ho¸ n−íc
Ho¸ n−íc lµ mét tham biÕn th−êng gÆp trong c¸c ch−¬ng tr×nh kh¶o s¸t thuû sinh vµ
dïng ®Ó ®o mét sè th«ng sè nh− ®é pH, tÝnh dÉn ®iÖn, tæng l−îng chÊt r¾n l¬ löng
(TSS), chÊt dinh d−ìng, ®é cøng vµ c¸c kim lo¹i. ViÖc ph©n tÝch ho¸ n−íc trong nhµ
m¸y giÊy vµ bét giÊy vÝ dô còng cã thÓ bao gåm c¶ nh÷ng hîp chÊt h÷u c¬, nh− c¸c
axit nhùa vµ phenol s¶n sinh ra trong qu¸ tr×nh xö lý bét giÊy, còng nh− nh÷ng th«ng
sè quan träng kh¸c khi kiÓm tra n−íc th¶i nhµ m¸y bét giÊy.
Cã mét sè lý do v× sao ho¸ n−íc th−êng ®−îc xem nh− lµ mét phÇn cña c¸c ch−¬ng
tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n. C¸c mÉu n−íc rÊt dÔ thu thËp vµ ph©n tÝch vµ gióp ®o chÝnh x¸c
c¸c chÊt g©y « nhiÔm hoµ tan trong mét hÖ sinh th¸i thuû sinh. Tuy nhiªn, ho¸ n−íc
còng cã nh÷ng thiÕu sãt. Mét trong nh÷ng nh−îc ®iÓm lín nhÊt lµ mçi mÉu n−íc chØ
nãi lªn t×nh tr¹ng chÊt l−îng n−íc t¹i thêi ®iÓm lÊy mÉu vµ cã thÓ kh«ng ®¹i diÖn cho
chÊt l−îng n−íc trong mét giai ®o¹n dµi cña m«i tr−êng tiÕp nhËn.
Ho¸ bïn c¸t
Ho¸ bïn c¸t còng th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ trong c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t thuû sinh vµ
chñ yÕu ®−îc tiÕn hµnh khi c¸c ho¹t ®éng cã thÓ g©y xãi mßn ®Êt hoÆc lµm cho c¸c
chÊt « nhiÔm hoµ tan tÝch tô l¹i thµnh líp båi l¾ng qua thêi gian. Tiªu biÓu lµ ph©n tÝch
ho¸ bïn c¸t bao gåm ®é Èm, cì h¹t, tæng cacbon h÷u c¬ (TOC), chÊt dinh d−ìng vµ c¸c
kim lo¹i.
Ph©n tÝch TOC trong líp bïn c¸t rÊt quan träng trong viÖc x¸c ®Þnh dÔ dµng tØ lÖ mét
chÊt « nhiÔm nµo ®ã nhiÔm vµo sinh vËt thuû sinh, nhÊt lµ trong tr−êng hîp chÊt th¶i
xuÊt hiÖn trong mét thêi gian ng¾n. Vµi chÊt « nhiÔm, nh− dioxin, dÔ g¾n kÕt vµo chÊt
h÷u c¬. Lßng s«ng víi tæng cacbon h÷u c¬ cao lµ nh÷ng “chç tròng” thuËn lîi cho
nh÷ng chÊt nh− vËy. Nh÷ng chÊt kþ n−íc (“ghÐt” n−íc) sÏ g¾n kÕt vµo líp bïn c¸t vµ,
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 10
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
qua thêi gian cã thÓ bÞ vïi trong nh÷ng líp sau, sÏ lµm gi¶m l−îng chÊt « nhiÔm sinh
häc.
Ho¸ bïn c¸t lµ mét thµnh phÇn quan träng cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n do mét
lo¹t lý do. Líp bïn c¸t tÝch luü « nhiÔm qua thêi gian vµ cho thÊy, vÒ l©u dµi, sù biÕn
®æi ë mét ®o¹n s«ng. Kh«ng gièng víi ho¸ n−íc, ho¸ bïn c¸t Ýt biÕn ®æi h¬n vµ gióp ®o
®−îc nh÷ng chÊt « nhiÔm Ýt hoµ tan nh− kim lo¹i vµ chÊt h÷u c¬.
Céng ®ång ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y
Cã mét lÞch sö l©u dµi vÒ dïng c¸c ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y trong c¸c
ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n. §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y lµ mét tham biÕn
kiÓm tra th−êng gÆp v× nhiÒu lÏ. Chóng ph©n bè réng r·i, kh¸ phong phó, dÔ thu thËp vµ
dÔ ph¸t hiÖn. C¸c ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y ®a d¹ng vµ phong phó rÊt cÇn
thiÕt ®Ó duy tr× mét quÇn thÓ thuû sinh phong phó m¹nh h¬n d©y chuyÒn thùc phÈm.
§éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y nh¹y c¶m víi nh÷ng biÕn ®æi, gióp ®o ®−îc
chÝnh x¸c nh÷ng t¸c ®éng ë cÊp céng ®ång vµ ph¶n ¸nh t¸c ®éng tÝch luü cña c¸c t×nh
tr¹ng ®· qua vµ hiÖn t¹i. §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y nãi chung Ýt di chuyÓn,
do ®ã tiªu biÓu cho mét quy m« thÝch hîp viÖc gi¸m s¸t x¶ chÊt th¶i tËp trung. C¸c
mÉu ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ vÒ chØ sè ®a d¹ng, møc
phong phó trong chñng lo¹i, dåi dµo sè l−îng, ®é tréi vµ sù cã mÆt/v¾ng mÆt cña
chñng lo¹i chøa « nhiÔm.
Tµi nguyªn thuû s¶n
C¸ còng lµm mét tham biÕn th−êng ®−îc gi¸m s¸t ë c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n.
C¸ th−êng nãi chung nh¹y c¶m víi chÊt « nhiÔm vµ ph¶n ¸nh ¶nh h−ëng tíi m«i tr−êng
ë nhiÒu cÊp ®é (vÝ dô c¸ thÓ, céng ®ång, quÇn thÓ). C¸ th−êng ®−îc kh¶o s¸t ®Ó bæ
sung cho kh¶o s¸t ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y v× chóng cã vßng ®êi dµi h¬n
vµ ph¶n ¸nh ¶nh h−ëng l©u dµi ®èi víi sinh vËt thuû sinh. C¸ còng c¬ ®éng h¬n ®éng
vËt kh«ng x−¬ng sèng vµ do ®ã cho thªm th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng hÖ sinh th¸i. Kh¶o s¸t
nghÒ c¸ ë ®o¹n s«ng Mª C«ng chÞu ¶nh h−ëng cña nhµ m¸y trªn cÇn bao gåm c¸c mÉu
®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng loµi c¸ hay sèng t¹i ®o¹n s«ng nµy, còng nh− chÕ ®é di c− cña
chóng - th«ng tin nµy rÊt cÇn thiÕt trong viÖc quy ho¹ch c¸c biÖn ph¸p gi¶m nhÑ ®èi víi
viÖc më réng nhµ m¸y ®ã. H¬n n÷a, do nhµ m¸y ®æ n−íc th¶i tõ n¨m 1978 nªn cÇn
kiÓm tra m« c¸ xem cã dioxin hay kh«ng.
Bªn c¹nh nhiÒu lý lÏ tÝch cùc ®Ó ®−a c¸ vµo mét ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n, còng cã
vµi khÝa c¹nh tiªu cùc. ViÖc thu thËp mÉu cã thÓ kh¸ tèn kÐm vµ mÊt thêi giê. Thªm
vµo ®ã, quy m« cã thÓ qu¸ réng kh«ng thÓ gi¸m s¸t næi viÖc x¶ n−íc th¶i tËp trung,
nhÊt lµ khi ph¶i gi¸m s¸t c¸c loµi c¸ rÊt c¬ ®éng (vÝ dô khã x¸c ®Þnh mèi ®e do¹ tiÒm
tµng cña l−îng n−íc th¶i nhµ m¸y ®èi víi c¸c loµi c¸ c¬ ®éng).
C¸c ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t c¸ ë nh÷ng s«ng lín th−êng tËp trung vµo nh÷ng loµi c¸
gi¸m s¸t (vÝ dô loµi c¸ gi¸m s¸t trong vïng kh¶o s¸t) cã ë c¶ tr¹m bÞ ¶nh h−ëng vµ tr¹m
®èi chøng. Ph¶i dïng Ýt ra lµ hai loµi gi¸m s¸t vµ Ýt ra ph¶i cã mét lo¹i c¸ ë ®¸y nh−
Pangasianodan gigas (c¸ da tr¬n lín) ch¼ng h¹n. CÇn tham vÊn mét nhµ sinh häc giµu
kinh nghiÖm vÒ c¸c tr−íc khi chän loµi. Nªn tËp hîp Ýt nhÊt 20 con ®ùc vµ 20 con c¸i ë
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 11
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
mçi tr¹m vµ ph©n tÝch nh÷ng th«ng sè nh− ®é dµi, träng l−îng, tuæi, ®iÒu kiÖn bªn
ngoµi vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n.
C¸c ph−¬ng ph¸p chän mÉu ph¶i riªng cho tõng ®Þa ®iÓm vµ dùa vµo c¸c nguyªn t¾c
vËt lý vµ sinh häc chi phèi sù ph©n bè c¸ trong s«ng. Vµi ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu bao
gåm l−íi gi¨ng, l−íi vÐt, l−íi kÐo vµ c©u.
L−íi gi¨ng th−êng dïng ®Ó kiÓm kª c¸ ®· biÕt ë s«ng, hå. L−íi ®−îc treo däc trong
n−íc vµ c¸ dÝnh vµo m¾t l−íi. Cì m¾t l−íi chän øng víi nh÷ng loµi c¸ vµ cì c¸ thÝch
hîp vµ h¹n chÕ viÖc b¾t thªm nh÷ng loµi vµ cì c¸ kh¸c ngoµi quy ®Þnh.
L−íi vÐt (l−íi kÐo) cã thÓ dïng lÊy mÉu ë chç n−íc c¹n hay m«i tr−êng sèng gi÷a hai
møc n−íc dÒnh vµ n−íc rót t¹i chç n−íc th¶i ®æ vµo s«ng.
C©u c¸ th× dïng cÇn c©u, èng cuén, l−ìi c©u, d©y c©u, phao, måi, c¸ch nhö vµ cÇn sù
kiªn tr×. Ph−¬ng ph¸p nµy dïng ®Ó lÊy mÉu nh÷ng loµi c¸ t−¬ng ®èi Ýt di chuyÓn, vµ cã
tÝnh lùa chän rÊt cao chØ nh»m vµo lo¹i c¸ lÊy mÉu mµ th«i. Tuy nhiªn, c©u c¸ rÊt tèn
søc vµ tèn th× giê mµ d÷ liÖu thu ®−îc th× h¹n chÕ trong sö dông v× kü thuËt thiªn nhiÒu
vÒ cì c¸ vµ loµi c¸.
B¶o ®¶m chÊt l−îng - kiÓm tra chÊt l−îng - QA/QC
B¶o ®¶m chÊt l−îng/kiÓm tra chÊt l−îng lµ mét thµnh phÇn chñ yÕu cña mäi ch−¬ng
tr×nh gi¸m s¸t c¬ b¶n. B¶o ®¶m chÊt l−îng (QA) cã liªn quan tíi nh÷ng thñ tôc qu¶n lý
do bªn ngoµi ®ßi hái, chóng b¶o ®¶m d÷ liÖu cã c¬ së khoa häc. KiÓm tra chÊt l−îng
(QC) lµ mét khÝa c¹nh riªng cña b¶o ®¶m chÊt l−îng vµ cã liªn quan ®Õn nh÷ng kü
thuËt ®o l−êng vµ ®¸nh gi¸ chÊt l−îng d÷ liÖu. B¶o ®¶m chÊt l−îng/kiÓm tra chÊt l−îng
chñ yÕu lµ mét ph−¬ng tiÖn b¶o ®¶m d÷ liÖu cã chÊt l−îng chÊp nhËn ®−îc, tõ ®ã cã thÓ
rót ra kÕt luËn cã c¨n cø khoa häc. §iÒu nµy ®−îc thùc hiÖn qua c¸c thñ tôc ®¶m b¶o
chÊt l−îng toµn bé, nh− huÊn luyÖn nh©n viªn, sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p tiªu chuÈn
ho¸, còng nh− c¸c biÖn ph¸p kiÓm tra chÊt l−îng.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 12
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
bµi 3 - gi¸m s¸t ¶nh h−ëng m«i tr−êng
Mét ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ¶nh h−ëng m«i tr−êng (EEM) nh»m ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i
tr−êng nhµ m¸y gi¶ ®Þnh th¶i n−íc th¶i vµo s«ng qua thêi gian. Ýt nhÊt, ch−¬ng tr×nh
EEM cña nhµ m¸y ph¶i nh»m b¶o vÖ c¸, m«i tr−êng sèng cña c¸ vµ viÖc sö dông tµi
nguyªn thuû s¶n. Ch−¬ng tr×nh EEM cña nhµ m¸y ph¶i cã tÝnh thÝch øng, nãi c¸ch
kh¸c, nã ph¶i ®ñ linh ho¹t ®Ó ®¸p øng nh÷ng biÕn ®æi theo thêi gian cña nh÷ng t¸c
®éng m«i tr−êng tiÕp nhËn. NÕu cÇn xem xÐt mét th«ng sè míi ®Ó hiÓu râ h¬n mét t¸c
®éng míi t¹i vïng kh¶o s¸t EEM, th× ch−¬ng tr×nh ph¶i ®−a th«ng sè míi ®ã vµo lÞch
tr×nh gi¸m s¸t.
Mét ch−¬ng tr×nh EEM ®iÓn h×nh bao gåm 2 phÇn:
1. Yªu cÇu thiÕt kÕ s¬ bé
2. Ch−¬ng tr×nh lÊy mÉu - nh÷ng kh¶o s¸t EEM víi mét thµnh phÇn gi¸m s¸t hiÖn
tr−êng vµ kiÓm nghiÖm ë phßng thÝ nghiÖm.
Yªu cÇu thiÕt kÕ s¬ bé
Nhµ m¸y cã thÓ chØ ph¶i ®¸p øng yªu cÇu nµy mét lÇn, trõ khi trong t−¬ng lai cã thªm
kÕ ho¹ch më réng nhµ m¸y n÷a. NÕu l−îng n−íc n−íc th¶i tõ qu¸ tr×nh xö lý bét giÊy,
vÞ trÝ x¶ hoÆc t×nh tr¹ng m«i tr−êng tiÕp nhËn kh«ng thay ®æi ®¸ng kÓ qua thêi gian, th×
th«ng tin sau ®©y cÇn cã nh− lµ mét phÇn cña ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng (EIA) cho
dù ¸n më réng hiÖn hµnh. Th«ng tin quy ®Þnh ë giai ®o¹n thiÕt kÕ s¬ bé bao gåm:
- Quy m« khu vùc kh¶o s¸t, kÓ c¶ vïng hoµ trén n−íc th¶i vµ nh÷ng ®Þa ®iÓm ®èi
chøng tiªu biÓu
- M« t¶ ®ñ cô thÓ m«i tr−êng sèng thuû sinh tiÕp nhËn ¶nh h−ëng ®Ó chän nh÷ng
tr¹m lÊy mÉu loµi c¸ vµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng ë ®¸y thÝch hîp.
- ChÊt l−îng vµ viÖc sö dông tµi nguyªn thuû s¶n t¹i m«i tr−êng tiÕp nhËn (vÝ dô t×nh
h×nh ®¸nh b¾t ë ®Þa ph−¬ng)
- Th«ng tin vÒ sù dåi dµo t−¬ng ®èi cña c¸ t¹i khu vùc kh¶o s¸t vµ lùa chän hai loµi
c¸ gi¸m s¸t.
- Th«ng tin vÒ bÊt cø nh÷ng nh©n tè g©y nhiÔu hoÆc cã thÓ g©y ¶nh h−ëng cÇn ph¶i
®−îc xem xÐt trong qu¸ tr×nh thiÕt kÕ kh¶o s¸t vµ gi¶i ®o¸n kÕt qu¶
- ChÊt l−îng n−íc th¶i vµ m« t¶ ®Æc ®iÓm n−íc th¶i.
M« t¶ vïng hoµ trén rÊt quan träng ®Ó ®¶m b¶o c¸c tr¹m lÊy mÉu n»m trong vïng ®ã,
cßn c¸c tr¹m ®èi chøng th× ë ngoµi xa bÊt cø vïng ¶nh h−ëng tiÒm tµng nµo. ë phÇn
lín c¸c ®o¹n s«ng tiÕp nhËn, vïng pha lo·ng biÕn ®æi tuú theo nh÷ng thay ®æi dßng
ch¶y cña s«ng, møc vµ khèi l−îng x¶ chÊt th¶i. Nãi chung, vïng hoµ trén n−íc th¶i cÇn
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 13
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
®−îc m« t¶ øng víi t×nh tr¹ng pha lo·ng Ýt nhÊt (møc ®é tèi ®a cña nh¸nh chÊt th¶i vµ
t×nh tr¹ng trung b×nh nhiÒu n¨m). Nh÷ng ®iÓm n»m trong vïng pha lo·ng Ýt nhÊt bÞ
l−îng n−íc th¶i ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt. Nh÷ng ®iÓm n»m ngoµi biªn giíi møc tèi ®a
®Òu kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña dßng ch¶y vµ cã thÓ ®−îc coi lµ nh÷ng tr¹m ®èi chøng.
T×nh tr¹ng trung b×nh nhiÒu n¨m x¸c ®Þnh bÊt cø t¸c ®éng dµi h¹n nµo cña viÖc x¶ chÊt
th¶i.
Mét khi ®· x¸c ®Þnh vïng hoµ trén, tiÕp ®Õn sÏ x¸c ®Þnh nh÷ng vïng l¾ng ®äng. Khi
vËn tèc n−íc gi¶m, c¸c h¹t l¾ng xuèng, nh÷ng h¹t mÞn l¾ng ë vïng vËn tèc chËm nhÊt.
ViÖc ph©n tÝch cÊu tróc céng ®ång sinh vËt ®¸y t¹i c¸c vïng l¾ng ®äng rÊt cã Ých cho
viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng t¸c ®éng do n−íc th¶i g©y ra t¹i m«i tr−êng thuû sinh nµy.
B¶ng 1 cho biÕt nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng cÇn x¸c ®Þnh vµ b¶n ®å mÆt kiÓm kª vµ ph©n lo¹i
m«i tr−êng sèng. Th«ng tin nµy gióp t×m ra nh÷ng nh©n tè cã thÓ g©y nhiÔu, nh− l−u
l−îng cña nh÷ng dù ¸n kh¸c, hoÆc nh÷ng ho¹t ®éng cã thÓ ¶nh h−ëng tíi khu vùc kh¶o
s¸t - rÊt quan träng trong viÖc thiÕt kÕ ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t còng nh− gi¶i ®o¸n c¸c
kÕt qu¶. Th«ng tin tõ kiÓm kª vµ ph©n lo¹i m«i tr−êng sèng ®−îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh vÞ
trÝ c¸c tr¹m lÊy mÉu trong nh÷ng m«i tr−êng sèng t−¬ng tù t¹i nh÷ng vïng bÞ ®e do¹
c¸c nh÷ng vïng ®èi chøng.
ViÖc ®iÓm l¹i lÞch sö vµ nh÷ng ho¹t ®éng cña nhµ m¸y cÇn bao gåm th«ng tin vÒ c¸c
qu¸ tr×nh trong nhµ m¸y, viÖc xö lý n−íc th¶i vµ mäi sù cè cã thÓ vÒ lan trµn chÊt th¶i.
ViÖc ®iÓm l¹i c¸c ho¹t ®éng hiÖn t¹i vµ ®· qua cã thÓ cã Ých cho viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng lo
ng¹i do c¸c ho¹t ®éng vËn hµnh g©y ra cho m«i tr−êng. Thªm vµo ®ã, còng cÇn chó ý
tíi th«ng tin cã s½n vÒ ®Æc ®iÓm n−íc th¶i cña nhµ m¸y nh−:
- §é pH, l−u l−îng vµ ®é dÉn ®iÖn
- Nhu cÇu oxi sinh ho¸
- Tæng chÊt r¾n l¬ löng
- Nång ®é dioxin
Ch−¬ng tr×nh lÊy mÉu
Khu vùc kh¶o s¸t cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t t¸c ®éng m«i tr−êng bao gåm 8 vÞ trÝ lÊy
mÉu riªng biÖt gäi lµ tr¹m nh− ®· thÊy ë h×nh 1. C¸c tr¹m cã thÓ ®−îc chÊp nhËn, lÊy
mÉu l¹i vµ ®−îc x¸c ®Þnh vÞ trÝ theo ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng (tøc lµ, dïng c¸c to¹ ®é
kinh tuyÕn/vÜ tuyÕn). Khu vùc kh¶o s¸t ®−îc chia thµnh nh÷ng vïng ®èi chøng vµ vïng
bÞ ®e do¹. Môc ®Ých chung cña ch−¬ng tr×nh lÊy mÉu lµ thu thËp th«ng tin tõ c¶ khu
vùc bÞ ®e do¹ vµ kh«ng bÞ ®e do¹ ®Ó x¸c ®Þnh liÖu cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ tõ viÖc x¶ chÊt
th¶i cña nhµ m¸y hay kh«ng.
Trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp, biªn giíi ®e do¹ lµ vïng hoµ trén chÊt th¶i, vµ trong khu
vùc bÞ ®e do¹ cÇn cã c¶ tr¹m gÇn vµ xa hiÖn tr−êng. Ýt nhÊt, mét trong nh÷ng tr¹m gÇn
hiÖn tr−êng cÇn ®−îc ®Æt ®ñ gÇn ®iÓm x¶ chÊt th¶i, ngay phÝa ngoµi vïng vïng hoµ trén
ban ®Çu. C¸c tr¹m xa hiÖn tr−êng cÇn ®−îc ®Æt gÇn biªn giíi h¹ l−u cña vïng hoµ trén
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 14
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
chÊt th¶i. Nh×n chung, cÇn x¸c ®Þnh c¸c tr¹m lÊy mÉu trong tõng khu vùc ®· chän ®Ó
x¸c ®Þnh biÕn ®æi theo kh«ng gian cña t¸c ®éng.
(tøc lµ ho¸ trÇm tÝch vµ ho¸ n−íc) vµ ph¹m vi ¶nh h−ëng (tøc lµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng
sèng sèng ë ®¸y) ®Ó t×m ra ®Æc ®iÓm ¶nh h−ëng cña n−íc th¶i nhµ m¸y bét giÊy. §èi
víi ch−¬ng tr×nh KTAHMT cña nhµ m¸y vÝ dô nµy chóng t«i ®· chän tæng céng 8 tr¹m
lÊy mÉu: 2 tr¹m ®èi chøng (R1 vµ R2), 2 tr¹m gÇn hiÖn tr−êng (NF1 vµ NF2), 2 tr¹m
xa hiÖn tr−êng (FF1 vµ FF2), 1 tr¹m ë phÇn trung t©m cña l«ng chim (CP) vµ 1 tr¹m ë
h¹ l−u vïng hoµ trén n−íc th¶i (DZ) (xem h×nh 1). NhiÖm vô chñ yÕu cña mét ch−¬ng
tr×nh lÊy mÉu KTAHMT sÏ nãi cô thÓ ë nh÷ng phÇn sau.
Khi so s¸nh víi sè liÖu tõ c¸c tr¹m bÞ ®e do¹, sè liÖu tõ c¸c tr¹m ®èi chøng cã thÓ chØ
ra t¸c ®éng lªn m«i tr−êng sèng thuû sinh, x¸c ®Þnh ®−îc khu vùc nguy hiÓm vµ minh
ho¹ ®−îc chiÒu h−íng theo kh«ng gian vµ thêi gian.
H×nh 1 VÞ trÝ c¸c tr¹m lÊy mÉu ®Ó gi¸m s¸t ¶nh h−ëng m«i tr−êng cho nhµ m¸y bét
giÊy
C¸c tr¹m ®èi chøng kh«ng ph¶i chÞu mét t¸c ®éng nµo do viÖc x¶ chÊt th¶i vµ cã c¸c
®Æc ®iÓm vÒ m«i tr−êng sèng t−¬ng tù nh− trong vïng bÞ ¶nh h−ëng. §«i khi khã cã thÓ
chän ®−îc khu vùc Ýt bÞ ¶nh h−ëng ®Ó lµm tr¹m ®èi chøng, v× c¸c ho¹t ®éng kh¸c (nh−
®èn gç vµ tr¹i nu«i c¸) gÇn khu vùc kh¶o s¸t cã thÓ ®· lµm suy gi¶m m«i tr−êng thuû
sinh. Trong tr−êng hîp ®ã, cã thÓ chän c¸c tr¹m ®èi chøng trong nh−ng khu vùc kh«ng
bÞ ¶nh h−ëng víi c¸c ®Æc tÝnh m«i tr−êng sèng vµ c¸c gièng loµi thuû sinh t−¬ng tù vµ
cïng n»m trong cïng mét l−u vùc.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 15
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
B¶ng 1 Tµi nguyªn vµ m«i tr−êng sèng trong yªu cÇu kiÓm kª cho ch−¬ng tr×nh gi¸m
s¸t ¶nh h−ëng m«i tr−êng
Th«ng sè C¸c th«ng tin cÇn ®−îc tr×nh bµy
S«ng nh¸nh chÝnh vµ cöa s«ng VÞ trÝ trªn b¶n ®å
Khu vùc c¸ ®Î vµ nu«i c¸ con VÞ trÝ tÊt c¶ c¸c khu vùc ®· biÕt trªn b¶n ®å
C¸c ho¹t ®éng ®¸nh c¸ vµ nu«i trång VÞ trÝ tÊt c¶ c¸c khu vùc ®· biÕt trªn b¶n ®å
§iÓm lÊy n−íc, x¶ n−íc th¶i, tiªu VÞ trÝ tÊt c¶ c¸c khu vùc ®· biÕt trªn b¶n ®å
n−íc, trµn n−íc th¶i vµ ®iÓm tÝch tô
r¸c th¶i t¹i nhµ m¸y
DËp vµ c¸c ch−íng ng¹i ®èi víi c¸ VÞ trÝ tÊt c¶ c¸c khu vùc ®· biÕt vµ khu vùc h¹n
chÕ c¸ di chuyÓn trªn b¶n ®å
Thùc vËt ven s«ng Lo¹i thùc vËt ven s«ng vµ thuû sing trªn b¶n ®å
Khu vùc ph¸t triÓn c©y trång X¸c ®Þnh vµ lËp b¶n ®å khu vùc trong vïng
nh¸nh n−íc th¶i gÇn hiÖn tr−êng cã hiÖn t−îng
sinh tr−ëng c©y trång thuû sinh gi¶m sót hoÆc
t¨ng lªn so víi khu vùc ®èi chøng
§è dèc lßng s«ng MÆt c¾t ®é dèc tõ b¶n ®å ®Þa h×nh hoÆc kh¶o
s¸t.
Dßng ch¶y Tæng hîp thèng kª dßng ch¶y (m3/s).
Ho¸ n−íc B¶ng c¸c sè liÖu chÊt l−îng n−íc hiÖn cã
Môc ®Ých chung cña ch−¬ng tr×nh lÊy mÉu lµ thu thËp sè liÖu kh¸i qu¸t (®−îc ®o ®¹c t¹i
cïng mét n¬i vµ cïng mét lóc) cho c¶ khu vùc bÞ ®e do¹ ®e do¹ trùc tiÕp (tøc lµ ho¸
bïn c¸t vµ ho¸ n−íc) vµ khu vùc chÞu ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp (tøc lµ ®éng vËt kh«ng
x−¬ng sèng d−íi ®¸y) ®Ó t×m ra ®Æc ®iÓm cña t¸c ®éng cña n−íc th¶i nhµ m¸y bét giÊy.
§èi víi ch−¬ng tr×nh EEM cña nhµ m¸y chóng t«i ®· chän tæng céng 8 tr¹m lÊy mÉu:
2 tr¹m ®èi chøng (R1 vµ R2), 2 tr¹m gÇn hiÖn tr−êng (NF1 vµ NF2), 2 tr¹m xa hiÖn
tr−êng (FF1 vµ FF2), 1 tr¹m ë phÇn trung t©m cña nh¸nh (CP) vµ 1 tr¹m ë h¹ l−u vïng
hoµ trén n−íc th¶i (DZ) (xem H×nh 1). NhiÖm vô chñ yÕu cña mét ch−¬ng tr×nh lÊy
mÉu EEM sÏ nãi cô thÓ ë nh÷ng phÇn sau.
Ho¸ n−íc
Môc ®Ých cña kh¶o s¸t chÊt l−îng n−íc lµ x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm t×nh tr¹ng m«i tr−êng
s«ng ë c¶ th−îng l−u vµ h¹ l−u n¬i ®æ n−íc th¶i nhµ m¸y. §iÒu nµy cho phÐp ®¸nh gi¸
tæng qu¸t mäi ®æi thay ®¸ng kÓ vÒ chÊt l−îng n−íc do nhµ m¸y g©y ra.
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 16
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
Néi dung ph©n tÝch gåm:
- Oxi hoµ tan
- §é pH
- NhiÖt ®é
- §é dÉn ®iÖn
- Tæng chÊt r¾n l¬ löng
ChÊt l−îng n−íc th¶i
§Ó x¸c ®Þnh xem n−íc th¶i nhµ m¸y cã g©y ®éc (cÊp tÝnh) cho sinh vËt thuû sinh ë m«i
tr−êng tiÕp nhËn hay kh«ng, cÇn ph©n tÝch nh÷ng th«ng sè sau:
- §é pH, ®é dÉn ®iÖn, nhiÖt ®é
- Tæng chÊt r¾n l¬ löng vµ nhu cÇu oxy sinh ho¸
- Tæng Clo vµ clo d−
- Amoniac
- Nit¬
- Axit nhùa vµ axit bÐo
- AOX (halaogen h÷u c¬ dÔ hÊp phô)
Ho¸ bïn c¸t
Môc ®Ých ®¸nh gi¸ chÊt l−îng bïn c¸t lµ lµm râ ®Æc ®iÓm t×nh tr¹ng m«i tr−êng sinh
vËt d−íi ®¸y ë th−îng l−u vµ h¹ l−u chç ®æ n−íc th¶i nhµ m¸y. V× dioxin dÔ ph©n chia
thµnh c¸c chÊt h÷u c¬ trong bïn c¸t, th«ng tin vÒ thµnh phÇn chÊt h÷u c¬ cña nÒn s«ng
Mªk«ng sÏ gióp cã ®−îc ý t−ëng vÒ l−îng dioxin ®−îc toµn bé sinh vËt ë ®¸y hÊp thu.
Néi dung ph©n tÝch ho¸ bïn c¸t gåm nh÷ng th«ng sè sau:
- C¸c chÊt dinh d−ìng
- C¸c kim lo¹i
- Axit nhùa vµ axit bÐo
- Dioxin
- Cì h¹t bïn c¸t vµ tæng cacbon h÷u c¬
Gi¸m ®Þnh c¸
Môc ®Ých cña gi¸m ®Þnh c¸ trong ch−¬ng tr×nh lÊy mÉu EEM cña nhµ m¸y lµ ®¸nh gi¸
¶nh h−ëng cña n−íc th¶i ®èi víi sù sèng cßn, t¨ng tr−ëng vµ t¸i sinh s¶n cña c¸. ViÖc
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 17
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
gi¸m ®Þnh c¸ tËp trung gi¸m s¸t toµn bé c¸c th«ng sè sinh vËt vÒ hai loµi c¸ gi¸m s¸t;
c¸ th−êng lµ nh÷ng chØ b¸o ®¸ng tin cËy vÒ sù lµnh m¹nh tæng thÓ cña c¶ hÖ sinh th¸i.
ViÖc lùa chän nh÷ng loµi c¸ gi¸m s¸t phï hîp phÇn lín dùa vµo møc ®é bÞ n−íc th¶i ®e
do¹. Nh÷ng loµi th−êng tró ë h¹ l−u s«ng Mªk«ng trong phÇn lín hay suèt vßng ®êi
cña chóng vµ tá ra Ýt c¬ ®éng so víi quy m« khu vùc kh¶o s¸t th−êng ®−îc −a chän do
chóng ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng m«i tr−êng t¹i chç. Nh÷ng loµi di c− hoÆc chØ dµnh mét
phÇn nhá vßng ®êi ë kÒ cËn khu vùc kh¶o s¸t ®ã ®Òu kh«ng ph¶i lµ loµi phï hîp v× sù
®e do¹ cña n−íc th¶i ®èi víi chóng rÊt Ýt hoÆc tho¸ng qua th«i.
Nãi chung, kh¶ n¨ng mét loµi c¸ bÞ n−íc th¶i ®e do¹ cµng lín th× gi¸ trÞ lµm loµi gi¸m
s¸t cña nã cµng lín. CÇn tr¸nh chän nh÷ng loµi lín v× l−îng dåi dµo nh÷ng con tr−ëng
thµnh ë loµi nhá ph¶n øng nhanh h¬n víi nh÷ng nh©n tè nguy h¹i t¸c ®éng tíi sù sèng
cßn vµ t¸i sinh s¶n cña chóng. Nh÷ng loµi nhá h¬n, vèn lµ thøc ¨n quan träng cña
nh÷ng loµi c¸c kh¸c cã thÓ dïng lµm loµi gi¸m s¸t lý t−ëng. Nh÷ng loµi bÞ ®¸nh b¾t
nhiÒu còng kh«ng thÝch hîp v× thu ho¹ch lín cã thÓ che phñ nh÷ng ¶nh h−ëng cã liªn
quan tíi sù ®e do¹ cña m«i tr−êng ®èi víi quÇn thÓ c¸ ®−îc kh¶o s¸t.
Lý t−ëng nhÊt, nªn chän 40 con c¸ ë mçi loµi gi¸m s¸t (tøc 20 con ®ùc vµ 20 con c¸i)
t¹i mçi vÞ trÝ lÊy mÉu vµ ghi l¹i sè l−îng, kÝch cì, träng l−îng, tuæi, träng l−îng c¬
quan sinh dôc vµ t×nh tr¹ng chung vÒ th©n h×nh cña chóng.
Trong khi ph©n tÝch vµ gi¶i ®o¸n kÕt qu¶ nªn so s¸nh d÷ liÖu nh÷ng ®iÓm bÞ ¶nh h−ëng
víi ®iÓm ®èi chøng. Nh÷ng kh¸c biÖt lín vÒ sè l−îng vµ t×nh tr¹ng cña c¸ so víi c¸c
tr¹m ®èi chøng cã thÓ cho biÕt nh÷ng ¶nh h−ëng cã liªn quan ®Õn n−íc th¶i nÕu cã.
Ph©n tÝch m« ®èi víi §i«xin ®−îc clo ho¸
V× nhµ m¸y giÊy vµ bét giÊy dïng clo tÈy tr¾ng bét giÊy, nªn cÇn ph©n tÝch møc ®é m«
chøa dioxin ë phÇn th©n c¸ cã thÓ ¨n ®−îc. Nãi chung, loµi c¸ nµo ®−îc chän ®Ó ph©n
tÝch vµ phÇn th©n nµo cña c¸ lµ phÇn ¨n ®−îc ph¶i ®−îc quyÕt ®Þnh trªn c¬ së tõng ®iÓm
kh¶o s¸t cô thÓ. Trong tr−êng hîp nhµ m¸y nµy, cã thÓ dïng loµi c¸ da tr¬n r©u ng¾n
(Pangasius micronenues) ®Ó ph©n tÝch m«. Còng tiÕn hµnh thö m« ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ
sinh häc cña dioxin ®èi víi nh÷ng sinh vËt giµu chÊt dinh d−ìng nh− c¸ ¨n thÞt vµ chim
¨n thÞt.
Gi¸m ®Þnh ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng d−íi ®¸y.
Gi¸m ®Þnh céng ®ång ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng nh»m m« t¶ cô thÓ ®Æc ®iÓm cña
toµn bé sinh vËt ë ®¸y t¹i vïng kh¶o s¸t ®ã ®Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng tiÒm tµng cña n−íc
th¶i nhµ m¸y ®èi víi ®iÒu kiÖn sinh häc ë m«i tr−êng tiÕp nhËn. Chóng ta t×m c¸ch x¸c
®Þnh xem cÊu tróc céng ®ång sinh vËt ë ®¸y cã kh¸c nhau gi÷a c¸c ®iÓm trong khu vùc
kh¶o s¸t, so víi c¸c ®Þa ®iÓm ®èi chøng, hay kh«ng. NÕu cã kh¸c nhau th× chóng ta
muèn biÕt nh÷ng kh¸c biÖt ®ã cã liªn quan g× víi kho¶ng c¸ch tíi cöa x¶ n−íc th¶i hay
kh«ng (tøc lµ, x¸c lËp biÕn thiªn møc ¶nh h−ëng). C¸c mÉu ®éng vËt kh«ng x−¬ng
sèng ë ®¸y cÇn ®−îc ph©n tÝch vÒ:
- Sù phong phó cña loµi
- Tæng sè l−îng
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 18
C«ng cô khoa häc vµ kü thuËt ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«I tr−êng
- C¸c loµi gi¸m s¸t b¸o lµ c¸c céng ®ång ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng vÉn lµnh m¹nh
- Sù v¾ng mÆt cña nh÷ng loµi lµ chØ b¸o cho t×nh tr¹ng bÞ x¸o trén, nh− nh÷ng loµi
®−îc biÕt lµ loµi ¨n thÞt hoÆc chÞu ®−îc « nhiÔm
- Cì h¹t bïn c¸t vµ tæng carbon h÷u c¬
- Ph©n tÝch m« ®Ó x¸c ®Þnh nguy c¬ tõ dioxin
Nh÷ng ®æi thay ë cÊu tróc céng ®ång sinh vËt sèng ë ®¸y lµ mét chØ b¸o râ rµng vÒ sù
xuèng cÊp m«i tr−êng sèng, hoÆc do mét chÊt « nhiÔm sinh häc hay ho¸ häc (vÝ dô
dioxin) hoÆc do mét nhiÔu lo¹n. Sù rÊt phong phó (tøc lµ nhiÒu loµi kh¸c nhau) cña
®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng lµ b¶n chÊt cña mét m«i tr−êng sèng lµnh m¹nh. §iÒu nµy
b¶o ®¶m nguån thøc ¨n ®ñ cho c¸c loµi c¸ c− tró ë ®ã vµ v× vËy ®ñ thùc phÈm cho d©n
®Þa ph−¬ng.
Cã thÓ dïng nhiÒu chØ sè kh¸c nhau ®Ó ®o sù lµnh m¹nh cña m«i tr−êng thuû sinh qua
ph©n tÝch céng ®ång sinh vËt sèng ë ®¸y. VÝ dô chØ sè EPT dïng sù phong phó cña
Ephemofitera (phï du), Plecoptera (stoneflies) vµ Tricoptera (caddiesflies) ®Ó chØ ra
chÊt l−îng tèt cña n−íc vµ bïn c¸t. Nh÷ng loµi nµy ®−îc coi lµ loµi gi¸m s¸t, nh¹y c¶m
víi « nhiÔm biÓu thÞ tÝnh lµnh m¹nh tæng thÓ cña m«i tr−êng thuû sinh. Sè EPT Ýt ®i
biÓu thÞ chÊt l−îng m«i tr−êng thuû sinh bÞ xuèng cÊp. C¸c loµi chÞu ®−îc « nhiÔm
còng dÔ nhËn biÕt trong ®ã cã ruåi nhuÕ, ruåi ®en (chironomidae, simuliday), con ®Øa
(Hirudinea) vµ s©u n−íc (Oligochaeta). Dùa vµo nh÷ng m« t¶ nãi trªn vÒ nh÷ng loµi
sèng ë ®¸y, ng−êi ta lËp ra nh÷ng chØ sè sinh häc x¸c ®Þnh sè trung b×nh cña c¸c trÞ sè
chÞu ®ùng « nhiÔm cho nh÷ng loµi kh¸c nhau trong mét mÉu. TrÞ sè chÞu dùng ®−îc
l−îng ho¸ trªn thang tõ 0 ®Õn 10, trong ®ã 10 chØ søc chÞu ®ùng lín nhÊt. Nh÷ng chØ sè
t−¬ng tù víi EPT hay ®é nh¹y c¶m « nhiÔm cña nh÷ng loµi sèng ë ®¸y, ®−îc dïng ë
B¾c Mü vµ Ch©u ¢u, rÊt nªn ®−îc triÓn khai ¸p dông cho m«i tr−êng thuû sinh cô thÓ
cña s«ng Mªk«ng.
Thö nghiÖm ®éc tè trong phßng thÝ nghiÖm
C¸c thö nghiÖm ®éc tÝnh ®−îc dïng ®Ó ®Æt nh÷ng sinh vËt ®−îc thö vµo mét m«i tr−êng
(vÝ dô n−íc, bïn l¾ng hay ®Êt) vµ ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng ®èi víi sù sèng cßn, t¨ng tr−ëng,
t¸i sinh s¶n vµ/hay hµnh vi cña sinh vËt ®ã. Nh÷ng thö nghiÖm nµy gióp x¸c ®Þnh xem
nång ®é chÊt nhiÔm bÈn trong n−íc vµ/hay bïn l¾ng cã ®ñ cao ®Ó g©y ra ¶nh h−ëng t¸c
h¹i cho sinh vËt hay kh«ng.
Nãi chung, c¸c thö nghiÖm ®éc tÝnh ®Òu cã viÖc thu thËp c¸c mÉu ë mét ®iÓm cña dù
¸n, råi göi cho mét phßng thÝ nghiÖm ®éc tÝnh ®Ó lµm thö nghiÖm. VÒ ch−¬ng tr×nh
EEM ë nhµ m¸y gi¶ ®Þnh trªn, chóng ta cã thÓ thu thËp c¸c mÉu n−íc vµ bïn l¾ng ë 8
tr¹m lÊy mÉu vµ thö ®Ó x¸c ®Þnh ®éc tÝnh cã thÓ cã ®èi víi ®êi sèng thuû sinh ë m«i
tr−êng tiÕp nhËn. Thö nghiÖm ®éc tÝnh lµ mét thµnh phÇn h÷u Ých cña c¸c ch−¬ng tr×nh
EEM v× cã thÓ:
- Chøng tá chÊt « nhiÔm cã ¶nh h−ëng sinh häc hay kh«ng- sù cã mÆt cña mét chÊt «
nhiÔm kh«ng chØ ra kh¶ n¨ng cã ¶nh h−ëng t¸c h¹i ®èi víi ®êi sèng thuû sinh. Mét
Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o m«i tr−êng – Ban th− ký Uû héi 19
