Chương 4: Hành vi của nhà sản xuất
Phần này nghiên cứu các vấn đề về cung hàng hóa mà đại diện cho nó là các nhà sản xuất hay các doanh nghiệp. Làm thế nào mà các doanh nghiệp quyết định được phải sử dụng bao nhiêu lao động, máy móc thiết bị, nguyên vật liệu, sản xuất bao nhiêu sản phẩm và nên bán với giá bao nhiêu? Lý thuyết về cung sẽ cho ta biết về các vấn đề đó.
Chương 4
LÝ THUYẾT VỀ HÀNH VI CỦA NHÀ SẢN XUẤT
MỤC TIÊU CỦA CHƯƠNG
Sau khi học chương này sinh viên yêu cầu phải nắm vững các vấn đề sau:
- Vận dụng được các khái niệm sản xuất, năng suất để giải thích hoạt động sản
xuất trong kinh tế.
- Vận dụng và giải thích được các loại chi phí sản xuất
- Vận dụng và giải thích được nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận của nhà sản xuất
PHẦN I. LÝ THUYẾT SẢN XUẤT
Phần này nghiên cứu các vấn đề về cung hàng hóa mà đại diện cho nó là các nhà
sản xuất hay các doanh nghiệp. Làm thế nào mà các doanh nghiệp quyết định được phải
sử dụng bao nhiêu lao động, máy móc thiết bị, nguyên vật liệu, sản xuất bao nhiêu sản
phẩm và nên bán với giá bao nhiêu? Lý thuyết về cung sẽ cho ta biết về các vấn đề đó.
Chương này nghiên cứu hành vi sản xuất - kinh doanh của doanh nghiệp nhằm giải
quyết mối quan hệ giữa sản lượng, chi phí và lợi nhuận. Nói cách khác, chúng ta sẽ nghiên
cứu cách thức các doanh nghiệp quyết định sản lượng và tính toán các chi phí để thu được
lợi nhuận tối đa.
SẢN XUẤT LÀ GÌ?
I.
Sản xuất là hoạt động tạo ra sản phẩm của các doanh nghiệp nhằm đáp ứng nhu
cầu của người tiêu dùng. Nói cách khác, sản xuất là quá trình chuyển hóa các yếu tố đầu
vào thành các yếu tố đầu ra (hay là sản phẩm).
YẾU TỐ ĐẦU VÀO VÀ YẾU TỐ ĐẦU RA
I. 1.
Yếu tố đầu vào hay còn gọi là yếu tố sản xuất là bất kỳ hàng hóa hay dịch vụ nào được
dùng để sản xuất ra hàng hóa, dịch vụ khác. Yếu tố đầu vào bao gồm lao động, máy móc
thiết bị, nhà xưởng, nguyên vật liệu, năng lượng, v.v… Ở đây các yếu tố đầu vào được
phân làm 2 nhóm:
- Lao động (L) : bao gồm yếu tố đầu vào mang tính chất con người
- Vốn (K) : bao gồm yếu tố đầu vào còn lại không mang tính chất con người
Hàng hóa và dịch vụ là những đầu ra của sản xuất.
Thí dụ:
- Để sản xuất ra lúa gạo, chúng ta cần có nước, phân, lao động, giống, v.v.
- Công ty Coca Cola sử dụng các yếu tố đầu vào là lao động, máy móc thiết bị,
nước, gaz, đường, v.v. để sản xuất ra nước giải khát.
I. 2. CÔNG NGHỆ
Mối quan hệ giữa yếu tố đầu vào và đầu ra được quyết định bởi kỹ thuật sản xuất
hay còn gọi là công nghệ. Công nghệ là cách thức sản xuất ra hàng hóa, dịch vụ. Công
nghệ được cải tiến khi có những phát minh khoa học mới được áp dụng trong sản xuất để
có thể sử dụng tài nguyên hiệu quả hơn làm tăng năng lực sản xuất của nền kinh tế.
I. 3. HÀM SẢN XUẤT
Mối quan hệ giữa số lượng các yếu tố đầu vào và số lượng đầu ra (sản phẩm) làm
ra của quá trình sản xuất được biểu diễn bằng hàm sản xuất. Hàm sản xuất của một sản
phẩm xác định mức sản lượng tối đa của sản phẩm đó (ký hiệu là q) có thể được sản xuất
từ từ bất kỳ khối lượng cho trước của đầu vào.
Hàm sản xuất thông thường được viết như sau: q = f( , ), (với K và L ≥ 0) (4.1)
KL
1
trong đó: q là số lượng sản phẩm tối đa có thể được sản xuất ra ở một trình độ công nghệ
nhất định ứng với các kết hợp của các yếu tố đầu vào là lao động ( L) và vốn (K) khác
nhau.
Thí dụ, hàm sản xuất lúa của một nông dân: Sản lượng lúa = f (lao động, diện tích
đất đai, phân bón, thuốc trừ sâu)
Các điểm lưu ý của hàm sản xuất:
- Số lượng sản phẩm q sản xuất ra thay đổi tùy thuộc vào sự thay đổi của số lượng
vốn và lao động.
- Một hàm số f cụ thể có thể đặc trưng cho một trình độ công nghệ nhất định. Khi
công nghệ thay đổi thì hàm sản xuất sẽ thay đổi.
II. NĂNG SUẤT BIÊN VÀ NĂNG SUẤT TRUNG BÌNH
Để xem xét tác động của một yếu tố sản xuất nào đó đến sản lượng, chúng ta khảo
sát sự thay đổi của sản lượng khi số lượng yếu tố sản xuất đó thay đổi trong khi các yếu
tố sản xuất khác giữ nguyên. Bây giờ, chúng ta hãy xét ảnh hưởng của lao động (hay vốn)
đến sản lượng đầu ra khi số lượng lao động (hay vốn) được sử dụng trong sản xuất thay
đổi trong khi số vốn (hay lao động) không đổi. Khi xem xét tác động này, ta có các khái
niệm về năng suất biên và trung bình.
II.1. ĐỊNH NGHĨA NĂNG SUẤT BIÊN
Chúng ta xem xét quá trình sản xuất quần áo là đồng phục học sinh (giả sử sản
phẩm là đồng nhất, đơn vị tính là bộ) sử dụng chủ yếu công nhân và công cụ máy móc sản
xuất. Giả sử doanh nghiệp đã đầu tư một xưởng may với đầy đủ các công cụ máy móc
sản xuất cố định, nhưng doanh nghiệp có thể thuê nhiều hay ít lao động tùy theo điều kiện
sản xuất.
Bảng 4.1. Mối quan hệ giữa yếu tố đầu vào và đầu ra của sản xuất đồng phục học
sinh
Lao động Sản lượng Năng suất biên Năng suất trung bình
(công nhân/tuần) (bộ/tuần) của lao động của lao động
(bộ/tuần) (bộ/công nhân/tuần)
(L ) (q) (MPL) (APL)
(1) (2) (3) (4)
0 0
1 10 10 10
2 30 20 15
3 60 30 20
4 80 20 20
5 95 15 19
6 108 13 18
7 112 4 16
8 112 0 14
9 108 -4 12
10 100 -8 10
Bảng 4.1 mô tả mối quan hệ giữa số lượng đầu vào là nhân công và số lượng sản
phẩm của quá trình sản xuất đồng phục học sinh. Khi nhà xưởng và máy móc được giữ cố
định và số lượng lao động được sử dụng trong sản xuất tăng dần từ 0 đến 10. Rõ ràng,
nếu không có lao động nào thì quá trình sản xuất không diễn ra và sản lượng sẽ bằng
không. Khi bắt đầu sử dụng một lao động, sản lượng tăng lên 10 bộ; ta nói năng suất biên
của người lao động thứ nhất là 10 bộ. Khi tăng số lao động lên 2, sản lượng tăng từ 10 lên
30 bộ; ta nói năng suất biên của lao động thứ hai này là 20 bộ. Tương tự, khảo sát sự thay
đổi của sản lượng khi tăng dần số lao động, chúng ta có thể hình thành cột năng suất biên
của lao động (cột 3 bảng 3.1).
Năng suất biên của một yếu tố sản xuất nào đó (vốn hay lao động) là lượng sản
phẩm tăng thêm được sản xuất ra do sử dụng thêm một đơn vị yếu tố sản xuất đó . Như
vậy, năng suất biên của vốn và lao động có thể được tính lần lượt như sau:
2
∆q ∂ q
M PL = = = f, (4.2)
∆L ∂L
L
∆q ∂q
M PK = = =f (4.3)
∆K ∂K
K
trong đó: MPK và MPL lần lượt là năng suất biên của vốn và lao động.
Cần lưu ý rằng, năng suất biên của lao động phụ thuộc vào lượng vốn sử dụng (mà
trong quá trình sản xuất đồng phục học sinh trên chính là nhà xưởng công cụ máy móc sản
xuất).
Như vậy, năng suất biên của một yếu tố sản xuất nào đó chính là đạo hàm của
tổng sản lượng theo số lượng yếu tố sản xuất đó. Như vậy, về mặt hình học, năng suất
biên là độ dốc của đường tiếp tuyến của đồ thị hàm sản xuất tại từng điểm cụ thể.
QUY LUẬT NĂNG SUẤT BIÊN GIẢM DẦN
II.2.
Quan sát sự biến đổi của năng suất biên khi số lao động tăng lên, chúng ta nhận
thấy năng suất biên lúc đầu tăng lên nhưng khi số lao động nhiều hơn 3 thì năng suất biên
của mỗi công nhân thêm vào giảm xuống liên tục. Đó chính là biểu hiện của qui luật năng
suất biên giảm dần đối với hầu hết các quá trình sản xuất.
Tại sao lại có sự giảm dần này trong quá trình sản xuất? Ở các mức thấp của sản
lượng, người công nhân đầu tiên phải vận hành toàn bộ máy móc, anh ta có rất nhiều công
việc để làm và có thể đó là quá sức đối với anh ta. Với sự giúp đỡ của người thứ hai hay
người thứ ba, mọi người sẽ sản xuất ra nhiều hơn, năng suất biên của những người này
tăng dần. Mức năng suất biên của công nhân thứ 4 bắt đầu thấp hơn. Với 3 người vận
hành chuyên môn hóa 3 cỗ máy nên người thứ 4 chỉ được dứng máy khi một trong 3 người
kia nghỉ. Mức năng suất biên của người thứ 5 còn thấp hơn nữa. Rõ ràng khi thêm nhiều
lao động thì mỗi lao động chỉ có ít máy móc để làm việc, thời gian “chết” nhiều hơn và
mỗi người khó có thể làm việc theo khả năng của mình nên năng suất biên cứ giảm dần.
Ở những mức lao động cao hơn, tình trạng lãng công có thể xảy ra nên sản lượng có thể
giảm sút. Năng suất biên có thể âm.
Quy luật năng suất biên giảm dần có thể được phát biểu như sau:
"Nếu số lượng của một yếu tố sản xuất tăng dần trong khi số lượng (các) yếu tố
sản xuất khác giữ nguyên thì sản lượng sẽ gia tăng nhanh dần. Tuy nhiên, vượt qua một
mốc nào đó thì sản lượng sẽ gia tăng chậm hơn. Nếu tiếp tục gia tăng số lượng yếu tố
sản xuất đó thì tổng sản lượng đạt đến mức tối đa và sau đó sẽ sút giảm."
NĂNG SUẤT TRUNG BÌNH
II.3.
Năng suất trung bình của một yếu tố sản xuất nào đó được tính bằng cách lấy tổng sản
lượng chia cho số lượng yếu tố sản xuất đó. Cột thứ tư của bảng 3.1 mô tả năng suất
trung bình của lao động, tức là sản lượng tính trên mỗi đơn vị lao động. Ta có thể tính năng
suất lao động trung bình và năng suất vốn trung bình theo các công thức sau:
q
APL = , (4.4)
L
q
APK = , (4.5)
K
trong đó: APL và APK lần lượt là năng suất trung bình của lao động và của vốn.
Trong thí dụ trên, năng suất trung bình của lao động lúc đầu cũng tăng lên nhưng
sau đó giảm đi khi số lao động từ 4 trở lên. Chúng ta có thể nhận thấy năng suất trung bình
3
của lao động giảm xuống khi năng suất biên thấp hơn năng suất trung bình. Ngược lại,
năng suất trung bình tăng lên khi năng suất biên lớn hơn năng suất trung bình.
ĐỒ THỊ ĐƯỜNG TỔNG SẢN LƯỢNG, ĐƯỜNG NĂNG SUẤT BIÊN VÀ
II.4.
ĐƯỜNG NĂNG SUẤT TRUNG BÌNH
Từ bảng 4.1, chúng ta có thể xây dựng hình dạng của các đường tổng sản lượng,
đường năng suất biên và năng suất trung bình của lao động như hình 4.1.
Đường tổng sản lượng, đường năng suất biên và đường năng suất trung bình có
mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Vì năng suất biên là đạo hàm của tổng sản lượng nên về
mặt hình học, nó là độ dốc của đường tổng sản lượng.
q
q
L
L3
L1 L2
O
MPL, APL
MP
L
AP
L
L
O
L3
L2
L1
Hình 4.1. Đường tổng sản lượng, năng suất lao động biên
và năng suất lao động trung bình
Đường năng suất lao động trung bình: Trên đồ thị 4.1, ta thấy đường năng suất lao
động trung bình cắt đường năng suất lao động biên tại điểm có hoành độ là L2. Tại điểm
này, năng suất lao động trung bình đạt cực đại.
Trên đường tổng sản lượng q, ta có thể chọn một điểm bất kỳ và kẻ một đường
thẳng bất kỳ từ gốc tọa độ đến điểm này. Năng suất lao động trung bình của số lao động
ứng với điểm này sẽ chính là độ dốc của đường thẳng này.
Tại điểm ứng với số lượng lao động là L2, đường kẻ từ gốc tọa độ sẽ tiếp xúc với
đường tổng sản lượng. Như thế, tại đây năng suất lao động trung bình sẽ bằng với năng
suất lao động biên. Với số lao động thấp hơn mức L2 thì AP < MP. Và ngược lại, đối với
các điểm phía phải của điểm L2, thì AP > MP.
PHẦN II. LÝ THUYẾT VỀ CHI PHÍ SẢN XUẤT
CHI PHÍ NGẮN HẠN
I.
Trong ngắn hạn, chi phí cho một số đầu vào dành cho sản xuất của doanh nghiệp là
cố định, trong khi chi phí cho các yếu tố đầu vào khác có thể biến đổi khi doanh nghiệp
thay đổi mức sản lượng của mình. Trên cơ sở này, chúng ta có thể phân biệt những thước
4
đo chi phí sản xuất khác nhau. Dài hạn là khoảng thời gian cần cho tất cả các yếu tố đầu
vào biến đổi.
TỔNG CHI PHÍ, CHI PHÍ CỐ ĐỊNH VÀ CHI PHÍ BIẾN ĐỔI
I. 1.
Tổng chi phí (TC) là toàn bộ chi phí để sản xuất ra một số lượng sản phẩm q nhất
định. Tổng chi phí gồm hai bộ phận cấu thành: chi phí cố định hay còn gọi là chi phí cố
định và chi phí biến đổi hay còn gọi là biến phí.
Chi phí cố định (FC) là những khoản chi phí không thay đổi khi sản lượng thay đổi.
Như vậy, chi phí cố định là những chi phí mà doanh nghiệp phải trả dù không sản xuất
một sản phẩm nào. Tùy theo loại hình sản xuất mà định phí có thể là tiền thuê mặt bằng,
thuê nhà máy, khấu hao máy móc, thiết bị, tiền mua bảo hiểm và cũng có thể là tiền lương,
v.v.
Chi phí biến đổi (VC) là những khoản chi phí tăng giảm cùng với mức tăng giảm của
sản lượng. Chi phí biến đổi có thể gồm các khoản chi phí: nhiên liệu, nguyên, vật liệu,
tiền lương theo sản phẩm, v.v…
TC = FC + VC (4.6)
Chi phí
TC
VC
FC
q
O
Hình 3.2. Các đường tổng chi phí, biến phí và định phí
I. 2. CHI PHÍ TRUNG BÌNH (AC) VÀ CHI PHÍ BIÊN (MC)
Bảng 4.2 trình bày chi phí sản xuất phở của nhà hàng “Phở ngon”
Chi phí trung bình
Chi phí trung bình là tổng chi phí tính trên một đơn vị sản phẩm.
TC FC + VC FC VC
AC = = = + = AFC + AVC (4.7)
q q q q
AFC là chi phí cố định trung bình
trong đó:
AVC là chi phí biến đổi trung bình
Chúng ta thấy rằng khi sản lượng sản xuất ra tăng, AFC giảm. Điều đó có thể làm
giảm chi phí trung bình. Vì vậy, người ta luôn tìm cách sử dụng hết công suất nhà máy,
máy móc thiết bị để giảm chi phí trung bình cho 1 đơn vị sản phẩm.
Chi phí biên
Chi phí biên là chi phí tăng thêm do sản xuất thêm một đơn vị sản phẩm.
Vì định phí không thay đổi khi mức sản lượng của doanh nghiệp thay đổi nên chi
phí biên thực ra là lượng biến phí tăng thêm do sản xuất thêm một đơn vị sản phẩm. Vì
vậy, hàm chi phí biên có dạng:
∆TC ∆VC dTC dVC
MC = = = = (4.8)
∆q ∆q dq dq
5
trong đó: MC là chi phí biên để sản xuất ra một sản phẩm.
Bảng 4.2. Các chi phí ngắn hạn của nhà hàng "Phở ngon "
Sản Định phí Biến phí Tổng chi phí Chi phí Định phí Biến phí
Chi phí
lượng (FC) (VC) (TC) biên trung bình trung bình trung bình
(q) (MC) (AC) (AFC) (AVC)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
0 4000 0 4000 - - - -
1 4000 3000 7000 3000 7000 4000 3000
2 4000 5000 9000 2000 4500 2000 2500
3 4000 6000 10000 1000 3333 1333 2000
4 4000 6600 10600 600 2650 1000 1650
5 4000 7000 11000 400 2200 800 1400
6 4000 7800 11800 800 1967 667 1300
7 4000 9000 13000 1200 1857 571 1286
8 4000 11000 15000 2000 1875 500 1375
9 4000 13500 17500 2500 1944 444 1500
10 4000 17000 21000 3500 2100 400 1700
Ghi chú: Đơn vị tính của sản lượng là ngàn tô và của các loại chi phí là ngàn đồng.
Chi phí biên chính là đạo hàm của hàm số tổng chi phí theo sản lượng, hay là độ
dốc của đường tổng chi phí.
HÌNH DẠNG CỦA ĐƯỜNG CHI PHÍ BIÊN
I.3.
Nhìn vào cột chi phí biên (cột 5), chúng ta thấy chi phí biên lúc bắt đầu sản xuất cao, sau
đó giảm xuống và sau đó lại tăng lên. Như vậy, đường chi phí biên có hình chữ U: lúc đầu
cao, sau đó giảm rồi lại tăng như trong hình 4.3.
Chi phí
MC
q
O
Hình 4.3. Đường chi phí biên hình chữ U
Ở mức sản lượng thấp, doanh nghiệp cũng phải trang trải tất cả những khoản chi
phí cần thiết cho sản xuất nên phần chi phí tăng thêm (chi phí biên) rất cao. Chẳng hạn,
chủ quán phở phải mua một số lượng vật liệu nhất định (bàn ghế, bánh phở, thịt, rau, v.v).
Khi sản lượng tăng thêm, doanh nghiệp có thể tận dụng những đầu vào có sẵn từ việc sản
xuất những sản phẩm trước đó nên phần chi phí tăng thêm sẽ giảm dần. Những sản phẩm
tiếp theo sẽ có chi phí thấp hơn nên chi phí biên giảm dần. Tuy nhiên, khi sản lượng tăng
đến một mức nào đó, khó khăn trong quản lý một doanh nghiệp lớn sẽ có thể xuất hiện.
Năng suất của vốn và lao động dần dần giảm đi do việc sử dụng kém hiệu quả. Bây giờ,
việc tăng sản lượng sẽ trở nên đắt đỏ hơn. Như vậy, chi phí bắt đầu tăng lên lại.
6
MỐI QUAN HỆ GIỮA CHI PHÍ TRUNG BÌNH VÀ CHI PHÍ BIÊN
I.4.
Theo số liệu về các chi phí trong bảng 4.2, chúng ta có các nhận xét sau về sự thay
đổi của chi phí trung bình và chi phí biên.
Khi chi phí biên thấp hơn tổng chi phí trung bình (MC < AC) thì nó kéo chi phí trung
bình xuống, làm cho đường chi phí trung bình dốc xuống.
Khi chi phí biên vừa bằng với chi phí trung bình (MC = AC) thì chi phí trung bình
không giảm nữa và lúc đó chi phí trung bình đạt cực tiểu. Đường MC và AC giao nhau tại
điểm cực tiểu của AC.
Khi MC cao hơn AC (MC > AC) thì nó sẽ đẩy AC lên, đường AC dốc lên.
Ví dụ: một cầu thủ ghi 3 bàn thắng trong 3 trận đấu, số bàn thắng trung bình là 1
bàn/trận. Trận tiếp theo anh ta ghi 2 bàn, số bàn ghi thêm lớn hơn số trung bình ban đầu
làm cho số bàn trung bình sau tăng lên thành 1,25. Trận tiếp nữa anh ta chỉ ghi thêm 1 bàn, ít
hơn số bàn trung bình trước đó, số bàn trung bình sau sẽ giảm xuống thành 1,2.
Những hàm chi phí cụ thể có thể có nhiều hình dạng khác nhau. Hình dạng phổ
biến của đường chi phí bao hàm những giả định chung về chi phí được trình bày trong hình
3.4.
Chi phí
Hình 4.4. Các đường chi phí ngắn hạn: AC, MC, AVC và AFC
TÍNH KINH TẾ THEO QUY MÔ
II. SMC
Khi xem xét là chúng ta quan tâm đến quyết định sản xuất trong dài hạn. Tính kinh
tế theo qui mô được thể hiện thông qua sự thay đổi của chỉ tiêu chi phí trung bình dài hạn
SAC
(LAC). Các trường hợp của tính kinh tế theo qui mô lần lượt mô tả trong hình 4.5.
• Khi doanh nghiệp tăng sản lượng mà làm cho LAC giảm, ta gọi quá trình sản xuất này
AVC
có tính kinh tế nhờ quy mô (hình a);
• Khi doanh nghiệp tăng sản lượng mà làm cho LAC vẫn không đổi, ta gọi quá trình sản
AFC
xuất này có lợi tức theo quy mô cố định (hình b);
• Khi doanh nghiệp tăng sản lượng mà làm cho LAC tăng, ta gọi quáq trình sản xuất này
O
có tính phi kinh tế vì quy mô (hình c).
Chi phí Chi phí Chi phí
LAC
LAC
LAC
O O O
q q
q
a) Tính kinh tế nhờ quy mô. b) Lợi tức theo quy mô cố c) Tính phi kinh tế nhờ quy mô.
Nhà sản xuất tăng sản lượng làm định. Nhà sản xuất tăng sản lượng làm
chi phí trung bình giảm xuống nên Nhà sản xuất tăng sản lượng, chi phí trung bình tăng lên nên
đường AC dốc xuống. chi phí trung bình không đổi nên đường AC đi lên.
đường AC nằm ngang.
Hình 4.5. Tính kinh tế theo quy mô
7
Theo những nghiên cứu về sản xuất lúa gạo ở nước ta, một hộ nông dân sản xuất
có tính kinh tế nhờ quy mô khi quy mô đất đai không quá 2 hecta. Vượt quá 2 hecta, sản
xuất trở nên phi kinh tế vì quy mô (Phương, 1997; Thông, 1998). Điều này có thể được
giải thích dựa vào trình độ kỹ thuật canh tác của nông dân. Nông dân có trình độ kỹ thuật
thấp và khả năng quản lý kém nên họ chỉ có khả năng sản xuất tốt trên một diện tích đất
đai nhỏ. Khi diện tích đất đai lớn dần, sẽ xuất hiện những vấn đề của sản xuất lớn mà
nông dân không quản lý và điều tiết có hiệu quả. Tính phi kinh tế vì quy mô xuất hiện khi
diện tích đất đai lớn dần.
PHẦN III. TỐI ĐA HÓA LỢI NHUẬN
VÀ QUYẾT ĐỊNH CUNG CỦA DOANH NGHIỆP
TỐI ĐA HÓA LỢI NHUẬN
I.
Mục tiêu của nhà sản xuất thường là để có được lợi nhuận. Các nhà kinh tế giả
định rằng các doanh nghiệp sản xuất và cung ứng hàng hóa, dịch vụ để kiếm được càng
nhiều lợi nhuận càng tốt. Nói cách khác, các doanh nghiệp thường hướng tới mục tiêu tối
đa hóa lợi nhuận. Có thể có một số người hoài nghi về giả định này vì cho rằng doanh
nghiệp có thể theo đuổi nhiều mục tiêu khác nhau. Chẳng hạn, trong một số trường hợp,
doanh nghiệp quan tâm đến việc tăng doanh thu hơn là tăng lợi nhuận. Trong một số
trường hợp khác, doanh nghiệp muốn giảm thiểu những rủi ro trong hoạt động mà hy sinh
một phần lợi nhuận, v.v. Xét cho cùng, những công việc đó đều nhằm mục tiêu kiếm được
lợi nhuận trong dài hạn. Giả định về tối đa hóa lợi nhuận sẽ giúp ích cho chúng ta trong
việc tìm hiểu quá trình cung ứng của doanh nghiệp. Trong phạm vi của môn học này,
chúng ta chỉ xem xét sự tối đa hóa lợi nhuận của một doanh nghiệp sản xuất duy nhất một
loại sản phẩm. Điều này có thể là khiếm khuyết bởi vì trong thực tế, một doanh nghiệp
hiện đại thường sản xuất nhiều loại sản phẩm đồng thời. Tuy nhiên, mục tiêu của chúng
ta là phác họa hình ảnh đơn giản về hoạt động của doanh nghiệp để tìm hiểu rõ ràng về
quyết định cung ứng của các doanh nghiệp.
I.1. DOANH THU BIÊN
Như chúng ta đã biết, lợi nhuận là chênh lệch giữa doanh thu và chi phí. Giả sử
doanh nghiệp sản xuất và bán ra một số lượng sản phẩm là q ở mức giá P. Khi đó, doanh
thu (TR) của doanh nghiệp sẽ là tích số của P và q. Chi phí sản xuất của doanh nghiệp
cũng phụ thuộc vào mức sản lượng q. Vì vậy, lợi nhuận cũng sẽ là một đại lượng phụ
thuộc vào sản lượng. Ta có thể viết công thức tính lợi nhuận như sau:
π( q ) = TR ( q ) − TC ( q ) . (4.9)
trong đó: π , TR, TC lần lượt là lợi nhuận, doanh thu và chi phí. Tất cả các đại
lượng này đều phụ thuộc vào sản lượng q.
Doanh thu biên (MR) là phần doanh thu tăng thêm do sản xuất và tiêu thụ thêm một
đơn vị sản phẩm. Do vậy:
∆TR dTR
MR = = . (4.10)
∆q dq
Như vậy, doanh thu biên chính là đạo hàm của hàm tổng doanh thu theo sản lượng
hay về mặt đồ thị doanh thu biên chính là độ dốc của đường tổng doanh thu. Chúng ta lưu
ý rằng, nhìn chung, khi doanh nghiệp muốn bán ra nhiều hơn, sản lượng tăng, giá sản
phẩm sẽ giảm xuống (lưu ý là đường cầu dốc xuống từ trái sang phải). Do vậy, mức
8
doanh thu tăng thêm từ việc bán thêm một sản phẩm sẽ giảm dần khi sản lượng tăng.
Điều này dẫn đến việc đường doanh thu biên dốc xuống từ trái sang phải.
Chúng ta có thể xem xét chi tiết hơn công thức 4.18 để thấy rõ mối quan hệ giữa
doanh thu biên và giá cả. Dựa vào công thức tính MR, ta có thể viết lại như sau:
dTR d(P.q) dP
MR = q+P.
= = (4.11)
dq dq dq
Từ công thức (4.11), ta có các nhận xét sau:
• Nếu số lượng hàng hóa mà doanh nghiệp bán ra không ảnh hưởng gì đến giá cả thị
trường (điều này xuất hiện trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo), khi đó:
dP
= 0 ⇒ MR = P : doanh thu biên bằng với giá.
dq
• Nếu doanh nghiệp bán ra thêm sản phẩm làm giảm giá cả thị trường (đây là đặc điểm
dP
< 0 ⇒ MR < P : doanh thu biên nhỏ hơn giá.
của thị trường độc quyền) thì
dq
Chúng ta có thể thấy sự thay đổi của doanh thu biên qua số liệu về sản lượng và
doanh thu biên của một doanh nghiệp được trình bày trong bảng 4.6. Cột doanh thu biên
bao gồm các giá trị giảm dần khi sản lượng tăng. Doanh thu biên giảm vì doanh nghiệp
phải giảm giá để bán ra được nhiều sản phẩm hơn. Hình dạng của đường doanh thu biên
phụ thuộc vào hình dạng của đường cầu. Thông thường đường cầu dốc xuống nên đường
doanh thu biên cũng dốc xuống.
NGUYÊN TẮC TỐI ĐA HÓA LỢI NHUẬN
I.2.
Chúng ta hãy xem xét mối quan hệ giữa sản lượng, doanh thu biên, chi phí biên của
một doanh nghiệp để từ đó tìm ra nguyên tắc chung để tối đa hóa lợi nhuận của một doanh
nghiệp.
Để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp chọn mức sản lượng mà tại đó chênh lệch
giữa doanh thu và chi phí là lớn nhất. Điều này có thể đạt được khi đạo hàm bậc nhất của
hàm lợi nhuận bằng không.
dπ dTR dTC
= − = 0⇔ M R − M C = 0⇔ M R = M C . (4.12)
dq dq dq
Do vậy, để tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp sẽ chọn mức sản lượng q*, tại đó
doanh thu biên bằng với chi phí biên. Chúng ta có thể minh họa điều này bằng hình vẽ của
các đường MR và MC. Hình 4.6 minh họa nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận của một doanh
nghiệp. Đường MC có hình dạng quen thuộc, hình chữ U và đường MR là đường thẳng
dốc xuống ở mọi mức sản lượng. Giao điểm của hai đường này là điểm A, tại đây MR =
MC. Chúng ta tìm hiểu có phải tại mức sản lượng q* này, doanh nghiệp tối đa hóa lợi
nhuận không?
Bảng 4.3. Sản lượng, doanh thu biên, chi phí biên và lợi nhuận
Sản Tổng doanh thu Doanh thu biên Tổng chi phí Chi phí biên Lợi nhuận
Giá (P)
(π =TR -TC)
lượng (2) (TR = P.Q) (MR) (TC) (MC)
(q) (3) (4) (5) (6) (7)
(1)
0 - 0 - 10 - -10
1 21 21 21 25 15 -4
2 20 40 19 36 11 4
3 19 57 17 44 8 13
4 18 72 15 51 7 21
5 17 85 13 59 8 26
6 16 96 11 69 10 27
7 15 105 9 81 12 24
8 14 112 7 95 14 17
9
9 13 117 5 111 16 6
10 12 120 3 129 18 -9
MR, MC
MC
A
MR
q
q*
O
Hình 4.6. Nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận
Ở những mức sản lượng thấp hơn q*, MR lớn hơn MC. Do đó nếu bán ra thêm một
sản phẩm, doanh nghiệp sẽ tăng được lợi nhuận (hay giảm được thua lỗ) vì phần doanh
thu tăng thêm lớn hơn phần chi phí tăng thêm do bán ra sản phẩm đó. Do vậy, doanh
nghiệp sẽ tăng sản lượng, như được chỉ ra bằng mũi tên trong hình. Ở bên phải q*, MC
lớn hơn MR. Việc tăng sản lượng sẽ làm tăng thêm chi phí nhiều hơn phần tăng doanh thu.
Sản xuất và bán ra thêm một sản phẩm sẽ làm giảm lợi nhuận (hay thêm thua lỗ). Như
vậy, doanh nghiệp sẽ tăng thêm lợi nhuận bằng cách giảm sản lượng. Những điều này sẽ
hướng dẫn doanh nghiệp chọn mức sản lượng q*. Tại q* doanh thu biên bằng đúng chi phí
biên.
Số liệu trong bảng 4.3 có thể minh họa nguyên tắc này. Ở mức sản lượng là 6,
doanh nghiệp tối đa hóa lợi nhuận. Khi đó, doanh thu biên xấp xỉ chi phí biên. Do để đơn
giản, ta chỉ xét những mức sản lượng là số nguyên nên MR và MC không chính xác bằng
nhau.
QUYẾT ĐỊNH CUNG CỦA DOANH NGHIỆP
II.
Hình 4.6 thể hiện mức sản lượng tối ưu q* mà doanh nghiệp cần xem xét khi ra
quyết định sản xuất. Đây là mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận hay tối thiểu hóa lỗ lã của
doanh nghiệp. Sau khi chọn sản lượng tối ưu, doanh nghiệp còn phải xem xét thêm giá và
chi phí trung bình để ra quyết định về cung ứng.
II.1. QUYẾT ĐỊNH CUNG TRONG NGẮN HẠN Chi phí,
Hình 4.7 mô tả quyết định cung ứng cthu doanh nghiệp trong ngắn hạn. Trước tiên,
doanh ủa
doanh nghiệp sẽ chọn mức sản lượng tối ưu là q*, nơi đường MR cắt đường MC. Sau đó,
doanh nghiệp sẽ so sánh giá và chi phí trung bình để quyết định sản xuất mức sản lượng
q* này không. Khi sbán cao ấơnq*, doanh nghiệp sẽ chịu khoản chi phí trung bìnhSMC 1 tương
Nếu giá ản xu h t SATC1 và doanh SAC
ứng với điểm ghitrên n ường iSAC. Trongột mứchi phí biến đổi trung bình tương ứng với điểm
n B ệp sả đ xuất tạ q*, thì sẽ có m đó, c
SAC
B
lợi nhuận
C trên đường SAVC, là SAVC1. •
SAC1
Nếu giá nằm giữa SATC1 và SAVC1, thì sẽ có một
C SAVC
mức thua lỗ nhưng phần nào đền bù được chi phí cố
•
SAVC1
định
•A
Nếu giá bán thấp hơn MR
SAVC1 và doanh nghiệp sẽ
q* q
ngưng sản xuất O
10
Hình 4.7. Quyết định cung ứng trong ngắn hạn của doanh nghiệp
Doanh nghiệp sẽ thu được lợi nhuận khi giá bán P lớn hơn chi phí trung bình SAC1
và chắc chắn sẽ sản xuất sản lượng q*. Khi giá thấp hơn SAC1, doanh nghiệp bị lỗ vì giá
không đủ bù đắp chi phí. Trong ngắn hạn, nếu doanh nghiệp ngưng sản xuất, nó vẫn phải
trả khoản chi phí cố định. Doanh nghiệp cần so sánh khoản lỗ khi sản xuất q* và khi
không sản xuất (q = 0) để có quyết định tiếp tục sản xuất hay không.
Nếu giá nằm giữa SAVC1 và SAC1, doanh nghiệp bị thua lỗ vì giá thấp hơn chi phí
trung bình. Tuy nhiên, do giá vẫn lớn hơn SAVC nên giá bán này có thể giúp doanh nghiệp
bù đắp hoàn toàn chi phí biến đổi và dôi ra một phần để bù đắp chi phí cố định. Như vậy
doanh nghiệp vẫn tiếp tục sản xuất q* vì nếu không doanh nghiệp sẽ hoàn toàn lỗ phần
chi phí cố định. Khi giá thấp hơn SAVC1, doanh nghiệp không thể bù đắp đủ chi phí biến
đổi và sẽ bị lỗ thêm một phần chi phí biến đổi bên cạnh toàn bộ chi phí cố định. Doanh
nghiệp tốt hơn là nên ngưng sản xuất. Mức giá bằng với SAVC1 được gọi là mức giá bắt
đầu sản xuất hay mức giá ngưng sản xuất.
QUYẾT ĐỊNH CUNG TRONG DÀI HẠN
II.2.
Trong sản xuất dài hạn, chi phí cố định không còn tồn tại do mọi yếu tố đầu vào
đều có thể thay đổi nên ta chỉ xét tổng chi phí hay tổng chi phí trung bình LAC. Trong phần
trước, ta đã biết mức sản lượng tạo ra lợi nhuận tối đa hoặc mức thua lỗ tối thiểu nằm tại
điểm A (hình 4.8) với M R = LM C .
Khi chọn sản xuất mức sản lượng q*, doanh nghiệp sẽ chịu khoản chi phí trung
bình dài hạn LAC1. Lúc ấy doanh nghiệp phải xem xét tại mức sản lượng q*, doanh nghiệp
có lãi hay bị thua lỗ. Nếu giá bán bằng hay lớn hơn LAC1 thì doanh nghiệp không bị thua lỗ
và tiếp tục sản xuất sản lượng q*. Tại mức giá bằng với LAC1, ta gọi là mức giá hòa vốn.
Nếu giá thấp hơn LAC1 thì doanh nghiệp sẽ ngưng hoạt động và rời khỏi ngành.
Điểm khác biệt so với quyết định cung trong ngắn hạn là doanh nghiệp sẽ đóng cửa trong
dài hạn khi bị lỗ. Trong dài hạn, doanh nghiệp đã chọn công nghệ sản xuất có chi phí thấp
nhất ở mỗi mức sản lượng mà vẫn bị thua lỗ nên tốt hơn là nên đóng cửa. Trong khi đó,
trong ngắn hạn, doanh nghiệp chỉ quyết định tạm thời ngưng sản xuất khi giá thấp hơn
SAVC và sẽ tiếp tục ở lại trong ngành và cung ứng nếu điều kiện thị trường khả quan hơn.
Doanh thu,
chi phí
LMC
LAC
Nếu giá cao hơn hay bằng
LAC1, doanh nghiệp sẽ
sản xuất Q*
B
LAC1 •
•A
Nếu giá thấp hơn
LAC1, doanh nghiệp
MR
sẽ đóng cửa
O q
q*
11
Hình 4.8. Quyết định cung ứng trong dài hạn của doanh nghiệp
Bảng 4.7. Tóm tắt các quyết định của doanh nghiệp về cung ứng
Điều kiện biên Kiểm tra xem có nên sản xuất hay không
Quyết định trong Chọn mức sản - Sản xuất mức sản lượng đó trừ phi giá bán
ngắn hạn lượng mà tại đó thấp hơn SAVC.
- Nếu giá thấp hơn SAVC thì không sản xuất.
MR=SMC
Quyết định trong Chọn mức sản - Sản xuất mức sản lượng đó trừ phi giá bán
dài hạn lượng mà tại đó thấp hơn LAC.
- Nếu giá thấp hơn LAC thì đóng cửa.
MR=LMC
Thí dụ: Một doanh nghiệp có hàm tổng chi phí ngắn hạn như sau:
TC = 0 ,1q 2 + 10q + 1000 . Giá bán mà doanh nghiệp nhận được phụ thuộc vào sản lượng
mà hãng sản xuất ra và có dạng P = 50 - 0,1q. Hỏi doanh nghiệp sẽ sản xuất mức sản
lượng là bao nhiêu để tối đa hóa lợi nhuận và khi đó lợi nhuận thu được là bao nhiêu?
Giải: Chúng ta biết rằng doanh nghiệp cần chọn mức sản lượng mà tại đó
MR=MC nên chúng ta cần xác định hàm MR và MC của doanh nghiệp.
dTR dP
MR = q + P = 0,1q + P = 0,1q + ( 50 0,1q) = 50 0,2q .
=
dq dq
dTC
MC = = 0,2q + 10.
dq
Để tối đa hóa lợi nhuận, ta có MR = MC, nên:
50 - 0,2q = 0,2q + 10 ⇔ q = 100 đơn vị sản phẩm (đvsp).
Khi đó, giá mà doanh nghiệp nhận được khi bán 100 đvsp là:
P = 50 - 0,1*100 = 40 đvt.
Doanh thu của doanh nghiệp:
TR = 40.100 = 4000 đvt.
Chi phí để sản xuất ra 100 đvsp:
TC = 0,1.1002 + 10.100 + 1000 = 3.000 đvt.
Lợi nhuận mà doanh nghiệp thu được là:
π = TR - TC = 4000 - 3000 = 1.000 đvt.
III. NGUYÊN TẮC TỐI ĐA HÓA DOANH THU
Trong một số trường hợp, doanh nghiệp có thể chọn mục tiêu là tối đa hóa doanh
thu trong một khoảng thời gian nhất định thay vì tối đa hóa lợi nhuận như giả định chung
của chúng ta. Mục tiêu này có thể được theo đuổi bởi các doanh nghiệp mới gia nhập vào
thị trường, các doanh nghiệp muốn tăng nhanh thị phần hay các doanh nghiệp muốn đạt
được tính kinh tế nhờ quy mô. Coca Cola, P&G, ICI, .v.v. trong thời gian mới thâm nhập
vào thị trường Việt Nam đã đưa ra mục tiêu tối đa hóa doanh thu. Các công ty này muốn
bán được càng nhiều càng tốt nhằm chiếm lĩnh thị trường Việt Nam, làm cơ sở để đạt tính
kinh tế nhờ quy mô sau này. Chúng ta xem xét làm thế nào để doanh nghiệp tối đa hóa
được doanh thu.
Chúng ta đã biết doanh thu của doanh nghiệp là một hàm số theo giá cả và sản
lượng:
TR = P.q. (4.12)
Mức sản lượng mà doanh nghiệp tối đa hóa doanh thu phải thỏa mãn điều kiện:
dTR
= MR = 0 . (4.13)
dq
Như vậy, để tối đa hóa doanh thu, doanh nghiệp cần chọn mức sản lượng mà tại
đó doanh thu biên bằng 0.
12
Thí dụ: Chúng ta trở lại thí dụ trong phần nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận ở trên.
Giả sử doanh nghiệp muốn đạt doanh thu tối đa thay vì lợi nhuận tối đa, hỏi doanh nghiệp
cần sản xuất sản lượng là bao nhiêu?
Giải: Hàm doanh thu của doanh nghiệp:
TR = P.q = (50 - 0,1q)q = 50q - 0,1q2
Hàm doanh thu biên của doanh nghiệp:
dTR
= 50 - 0,2q
MR =
dq
Để tối đa hóa doanh thu, doanh nghiệp đặt: MR = 0.
⇔ 50 - 0,2q = 0
⇔ q = 250 đvsp.
Khi đó giá bán của doanh nghiệp sẽ là:
P = 50 - 0,1.250 = 25 đvt.
Doanh thu đạt được:
TR = 25. 250 = 6250 đvt.
Đây là doanh thu tối đa mà doanh nghiệp có thể đạt được. Ta có thể minh họa điều
này bằng đồ thị của hàm doanh thu. Vì doanh thu là hàm số bậc hai của q và hệ số của q2
âm (-0,1), nên đường TR có dạng hình parabol lật úp với đỉnh là cực đại (hình 4.8).
Chi phí để sản xuất ra 250 đvsp:
TC = 0,1.2502 + 10.250 + 1000 = 9750 đvt.
Lợi nhuận thu được:
π = TR - TC = 6250 - 9750 = -3.500 đvt.
Nhận xét: Với mục tiêu tối đa hóa doanh thu, doanh nghiệp sản xuất mức sản
lượng cao hơn so với mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận. Đó là mức sản lượng mà doanh
nghiệp có thể thu được doanh thu lớn nhất. Tuy nhiên, khi đó, giá bán của doanh nghiệp
giảm đáng kể, làm cho doanh nghiệp bị lỗ 3500 đvt. Mặc dù doanh thu thu được là cao
nhất nhưng do chi phí sản xuất tăng rất nhanh nên doanh nghiệp bị lỗ.
Trong thực tế, một số doanh nghiệp khi theo đuổi mục tiêu tối đa hóa doanh thu có
thể chấp nhận chịu lỗ trong một khoảng thời gian nhất định. Khi đã chiếm lĩnh được thị
trường và đạt được tính kinh tế nhờ quy mô, các doanh nghiệp có thể thu được lợi nhuận
trong dài hạn (xem Chương 6).
Tối đa hóa lợi nhuận và tối đa hóa doanh thu. Vấn đề đặt ra là liệu rằng một
doanh nghiệp có thể đồng thời theo đuổi cả hai mục tiêu: tối đa hóa lợi nhuận và tối đa
hóa doanh thu hay không. Chúng ta hãy xem xét lại điều kiện để tối đa hóa lợi nhuận và tối
đa hóa doanh thu để trả lời cho câu hỏi này.
Để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp đặt: MR = MC. Trong khi đó, để tối đa hóa
doanh thu, doanh nghiệp đặt: MR = 0. Ta thấy rằng hai điều kiện này sẽ cùng được thỏa
mãn khi MR = MC = 0. Điều này không thể xảy ra bởi vì MC không thể bằng 0. Bởi vì để
sản xuất ra thêm một sản phẩm nào đó, doanh nghiệp nhất thiết phải tốn thêm tiền cho
sản phẩm đó nên MC luôn luôn dương (MC > 0). Do vậy, ta có thể kết luận một doanh
nghiệp không thể vừa theo đuổi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, vừa theo đuổi mục tiêu tối
đa hóa doanh thu.
13
