CHƯƠNG 2: hình dáng của thời gian
Thời gian là gì? Một bài thánh ca nói: thời gian là một luồng
chảy vô tận cuốn theo bao mơ ước của chúng ta. Nó có phải
là một tuyến đường ray xe lửa hay không? Có thể thời gian
có những vòng lặp và phân nhánh và nhờ đó chúng ta có thể đi tới
và lại còn có thể quay lại một ga nào trước đó trên đường ray (hình
2.1).
Một tác giả thế kỷ 19 tên là Charles Lamb viết: “không có gì làm tôi
bối rối hơn thời gian và không gian, bởi vì tôi...
CHƯƠNG 2
H Ì NH D Á N G CỦA THỜI GIAN
Thuyết tương đối rộng của Einstein cho thời gian một hình dáng
Nó có thể tương hợp với thuyết lượng tử như thế nào?
Trang 29
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
Các vòng nhánh khó có thể xảy
ra hay không thể xảy ra?
Đường ray xe lửa chính chạy từ
quá khứ đến tương lai
Thời gian có thể phân nhánh
và quay lại được không?
(Hình 2.1) MÔ HÌNH THỜI GIAN GIỐNG NHƯ
NHỮNG ĐƯỜNG RAY XE LỬA
Nhưng đường ray chính chỉ có tác dụng về một
phía – về tương lai – hay nó có thể quay lại để nhập
với nó tại các giao điểm trước đó?
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 30
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
T
hời gian là gì? Một bài thánh ca nói: thời gian là một luồng
chảy vô tận cuốn theo bao mơ ước của chúng ta. Nó có phải
là một tuyến đường ray xe lửa hay không? Có thể thời gian
có những vòng lặp và phân nhánh và nhờ đó chúng ta có thể đi tới
và lại còn có thể quay lại một ga nào trước đó trên đường ray (hình
2.1).
Một tác giả thế kỷ 19 tên là Charles Lamb viết: “không có gì làm tôi
bối rối hơn thời gian và không gian, bởi vì tôi chưa bao giờ nghĩ về
nó”. Hầu hết mọi người trong chúng ta chẳng mất thì giờ bận tâm
về thời gian và không gian, chúng là gì cũng được, nhưng đôi lúc
tất cả chúng ta tự hỏi thời gian là gì, nó bắt đầu thế nào và nó đang
dẫn chúng ta về đâu.
Theo tôi, bất kỳ một lý thuyết mang tính khoa học nào về thời gian
hoặc về bất kỳ một khái niệm nào khác đều dựa trên một triết lý
khoa học hiệu quả nhất: phương pháp thực chứng (positivism) do
nhà triết học Karl Popper và cộng sự đưa ra. Theo phương pháp tư
duy này thì một lý thuyết khoa học là một mô hình toán học mô tả
và giải mã các quan sát mà chúng ta thu được. Một lý thuyết tốt sẽ
mô tả được nhiều hiện tượng dựa trên một số ít các giả thiết và sẽ
tiên đoán được các hiện tượng có thể kiểm chứng được. Nếu các tiên
đoán phù hợp với thực nghiệm thì lý thuyết đó sẽ vượt qua được đợt
kiểm chứng mặc dù có thể người ta không bao giờ chứng minh rằng
lý thuyết đó là chính xác. Mặt khác, nếu các lý thuyết đó không phù
hợp với các tiên đoán thì chúng ta cần loại bỏ hoặc sửa đổi lý thuyết
(ít nhất đó là những điều cần xảy ra. Trên thực tế, người ta thường
đặt câu hỏi về độ chính xác của các quan sát và khía cạnh đạo đức
của những người thực hiện các quan sát đó). Nếu người ta đứng trên
quan điểm thực chứng giống như tôi thì người ta không thế nói thực
sự thời gian là gì. Tất cả những việc mà người ta có thể là mô tả các
sự kiện đã được tìm ra các mô hình toán học về thời gian phù hợp
tốt với thực nghiệm và tiên đoán các sự kiện mới.
Isaac Newton đã cho chúng ta mô hình toán học đầu tiên về thời
gian và không gian trong cuốn Các nguyên lý toán học (Principia
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 31
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
(Hình 2.2)
Thời gian của Newton bị tách
khỏi không gian như là những
đường ray xe lửa trải dài đến
vô tận theo hai hướng.
Mathematica), xuất bản năm 1687. Newton từng giữ ghế giáo sư
Lucasian tại trường đại học Cambridge, vị trí mà tôi đang giữ hiện
nay, mặc dù lúc đó chiếc ghế của Newton không được điều khiển
bằng điện như của tôi! Trong mô hình của Newton, thời gian và
không gian là khung nền cho các sự kiện xảy ra và không gian và
thời gian không làm ảnh hưởng đến các sự kiện xảy ra trong đó.
Thời gian tách biệt khỏi không gian và được coi là đơn tuyến, hoặc
được coi là đường ray tàu hỏa dài vô tận theo hai hướng (hình 2.2).
Bản thân thời gian được xem là vĩnh cửu theo nghĩa nó đã tồn tại,
và nó sẽ tồn tại mãi mãi. Nhưng ngược lại, phần lớn mọi người đều
nghĩ rằng vũ trụ với trạng thái gần giống hiện tại được sáng tạo cách
đây vài ngàn năm. Điều này làm các nhà triết học như Immanuel
Kant, một nhà tư tưởng người Đức, trăn trở. Nếu thực sự vũ trụ
được sáng tạo tại một thời điểm thì tại sao lại phải đợi một khoảng
thời gian vô tận trước đó? Mặt khác, nếu vũ trụ tồn tại mãi mãi thì
Isaac Newton đã xuất bản mô tại sao những sự kiện sẽ xảy ra trong tương lai lại không xảy ra
hình toán học về không gian và trong quá khứ, ngụ ý lịch sử đã kết thúc? Đặc biệt là, tại sao vũ trụ
thời gian cách đây đã 300 năm. lại không đạt đến trạng thái cân bằng nhiệt trong đó mọi vật đều có
cùng nhiệt độ?
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 32
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
(Hình 2.3) HÌNH DÁNG VÀ HƯỚNG CỦA THỜI GIAN
Thuyết tương đối của Einstein – lý thuyết phù hợp với rất nhiều thực nghiệm – cho thấy
rằng thời gian và không gian liên hệ chặt chẽ với nhau.
Người ta không thể bẻ cong không gian mà không ảnh hưởng đến thời gian. Do đó, thời
gian có một hình dáng. Tuy vậy, dường như nó chỉ có một hướng giống như các đầu máy
xe lửa trong hình minh họa ở trên.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 33
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
Hình 2.4: TẤM CAO SU VŨ Kant gọi vấn đề này là một “sự tự mâu thuẫn của lý tính thuần túy”
TRỤ (antinomy of pure reason), bởi vì dường như đó là một mâu thuẫn
lô-gíc; nó không có lời giải. Nhưng nó chỉ là một mâu thuẫn trong
Hòn bi lớn ở trung tâm đại diện bối cảnh của mô hình toán học của Newton, trong đó thời gian là
cho một vật thể nặng như là một
một đường thẳng, độc lập với các sự kiện xảy ra trong vũ trụ. Tuy
ngôi sao.
nhiên, như chúng ta đã thấy trong chương 1, Einstein đã đề xuất một
Khối lượng của nó làm cong tấm
cao su ở xung quanh. Những hòn mô hình toán học hoàn toàn mới: thuyết tương đối rộng. Kể từ khi
bi khác lăn trên tấm cao su sẽ bị bài báo của Einstein ra đời đến nay, chúng ta đã bổ sung một vài
ảnh hưởng bởi độ cong và chuyển sửa đổi nhưng mô hình về không gian và thời gian vẫn dựa trên mô
động xung quanh hòn bi lớn, các hình mà Einstein đã đề xuất. Chương này và các chương sau sẽ mô
hành tinh trong trường hấp dẫn tả các tư tưởng của chúng ta đã phát triển như thế nào kể từ khi bài
của một ngôi sao cũng chuyển báo cách mạng của Einstein. Đó là câu chuyện về thành công của
động xung quanh nó giống như rất nhiều người, và tôi tự hào đã đóng góp một phần nhỏ công sức
trên. vào câu chuyện đó.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 34
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
Thuyết tương đối rộng đã kết hợp chiều thời gian với ba chiều của
không gian để tạo thành cái gọi là không thời gian (spacetime – hình
2.3). Lý thuyết giải thích hiệu ứng hấp dẫn là sự phân bố của vật
chất và năng lượng trong vũ trụ làm cong và biến dạng không thời
gian, do đó không thời gian không phẳng. Các vật thể trong không
thời gian cố gắng chuyển động theo các đường thẳng, nhưng vì
không thời gian bị cong nên các quĩ đạo của chúng bị cong theo.
Các vật thể chuyển động như thể chúng bị ảnh hưởng bởi trường
hấp dẫn.
Một cách hình dung thô thiển, không thời gian giống như một tấm
cao su. Khi ta đặt một viên bi lớn tượng trưng cho mặt trời lên tấm
cao su đó. Trọng lượng của viên bi sẽ kéo tấm cao su và làm cho
nó bị cong gần mặt trời. Nếu bây giờ ta lăn các viên bi nhỏ lên tấm
cao su đó thì chúng sẽ không lăn thẳng qua chỗ viên bi lớn mà thay
vào đó chúng sẽ di chuyển xung quanh nó, giống như các hành tinh
chuyển động xung quanh mặt trời (hình 2.4).
Sự hình dung đó không hoàn toàn đúng bởi vì chỉ một phần hai chiều
của không gian bị bẻ cong, và thời gian không bị biến đổi giống như
trong lý thuyết của Newton. Trong thuyết tương đối rộng, lý thuyết
phù phợp với rất nhiều thực nghiệm, thời gian và không gian gắn
liền với nhau. Người ta không thể làm cong không gian mà không
làm biến đổi thời gian. Do đó thời gian có một hình dáng. Bằng
cách làm cong không gian và thời gian, thuyết tương đối đã biến
chúng từ khung nền thụ động mà trong đó các sự kiện xảy ra thành
tác nhân năng động tham gia vào các sự kiện đó. Trong lý thuyết Thánh Augustine, nhà tư tưởng
thế kỷ thứ năm cho rằng thời
của Newton thời gian tồn tại độc lập với tất cả mọi sự vật khác, ta
gian không tồn tại trước khi
có thể hỏi: Chúa đã làm gì trước khi sáng tạo ra vũ trụ? Như thánh thế giới ra đời.
Augustin trả lời rằng, ta không nên nói đùa về điều đó, nếu có ai trót
hỏi vậy thì ông trả lời “Ngài đã chuẩn bị địa ngục cho những kẻ quá
tò mò”. Đó là một câu hỏi nghiêm túc mà con người suy nghĩ trong
nhiều thế kỷ. Theo thánh Augustin, trước khi Chúa tạo thiên đường
và trái đất, Ngài không làm gì cả. Thực ra ý tưởng này rất gần với
các tư tưởng hiện đại.
Trong thuyết tương đối rộng, không thời gian và vũ trụ không tồn
tại độc lập với nhau. Chúng được xác định bằng các phép đo trong
vũ trụ như là số các dao động của tinh thể thạch anh trong đồng
hồ hoặc chiều dài của một cái thước. Trong vũ trụ, thời gian được
định nghĩa như thế này cũng là điều dễ hiểu, nó cần có một giá trị
bé nhất và lớn nhất – hay nói cách khác, có một sự khởi đầu và kết
thúc. Việc hỏi cái gì đã xảy ra trước khi thời gian bắt đầu và cái gì
sẽ xảy ra sau khi thời gian kết thúc là vô nghĩa vì lúc đó nó không
được xác định.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 35
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
Việc xác định mô hình toán học của thuyết tương đối rộng tiên đoán
vũ trụ và bản thân thời gian có bắt đầu hay kết thúc hay không hiển
nhiên là một vấn đề quan trọng. Định kiến cho rằng thời gian là
vô tận theo hai hướng là phổ biến đối với các nhà vật lý lý thuyết
trong đó có Einstein. Mặt khác, có nhiều câu hỏi rắc rối về sự sáng
thế, các câu hỏi này có vẻ nằm ngoài phạm vi nghiên cứu của khoa
học. Trong các nghiệm của các phương trình của Einstein, thời gian
có bắt đầu và có kết thúc, nhưng tất cả các nghiệm đó đều rất đặc
biệt, có nhiều phép đối xứng. Người ta đã cho rằng, trong một vật
thể đang suy sụp dưới lực hấp dẫn của chính bản thân nó, thì các
áp lực hoặc các vận tốc biên (sideway) tránh cho vật chất không
cùng nhau rơi vào một điểm ở đó mật độ vật chất sẽ trở nên vô hạn.
Tương tự như thế, nếu người ta theo dõi sự dãn nở của vũ trụ trong
quá khứ, người ta sẽ thấy rằng vật chất của vũ trụ không xuất phát
từ một điểm có mật độ vô hạn. Một điểm có mật độ vô hạn như vậy
được gọi là một điểm kỳ dị và nó là điểm khởi đầu và kết thúc của
Người quan sát thời gian.
Năm 1963, hai nhà khoa học người Nga là Evgenii Lifshitz and
Isaac Khalatnikov khẳng định đã chứng minh tất cả các nghiệm của
phương trình của Einstein cho thấy vật chất và vận tốc được sắp xếp
Thời gian
một cách đặc biệt. Xác xuất để vũ trụ xắp xếp đặc biệt như thế gần
như bằng không. Hầu hết tất cả các nghiệm biểu diễn trạng thái của
vũ trụ đều tránh được điểm kỳ dị với mật độ vô hạn: trước pha giãn
nở, vũ trụ cần phải có một pha co lại trong đó vật chất bị kéo vào
gian nhau nhưng không va chạm với nhau sau đó rời nhau trong pha giãn
Chiều không gian
ô ng nở hiện nay. Nếu đúng như thế thì thời gian liên tục mãi mãi từ vô
h
iềuk tận trong quá khứ tới vô tận trong tương lai.
Ch
Luận cứ của Lifshitz và Khalatnikov không thuyết phục được tất cả
(Hình 2.5) NÓN ÁNH SÁNG mọi người. Thay vào đó, Roger Penrose và tôi đã chấp nhận một
QUÁ KHỨ CỦA CHÚNG TA cách tiếp cận khác không dựa trên nghiên cứu chi tiết các nghiệm
của phương trình Einstein mà dựa trên một cấu trúc bao trùm của
Khi chúng ta nhìn các thiên hà không thời gian. Trong thuyết tương đối, không thời gian không
xa xôi, chúng ta đang nhìn vũ trụ chỉ bị cong bởi khối lượng của các vật thể mà còn bị cong bởi năng
trong quá khứ vì ánh sáng chuyển lượng trong đó nữa. Năng lượng luôn luôn dương, do đó không thời
động với vận tốc hữu hạn. Nếu gian bị uốn cong và bẻ cong hướng của các tia sáng lại gần nhau
chúng ta biểu diễn thời gian bằng
hơn.
trục thẳng đứng và hai trong ba
chiều của không gian bằng trục
nằm ngang thì những tia sáng đến Bây giờ chúng ta xem xét nón ánh sáng quá khứ (hình 2.5), đó là các
với chúng ta ngày nay nằm ở đỉnh đường trong không thời gian mà các tia sáng từ các thiên hà xa xôi
nón. đi đến chúng ta hôm nay. Trong giản đồ thể hiện nón áng sáng, thời
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 36
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
Người quan sát nhìn về quá khứ
Các thiên hà xuất hiện gần đây
Các thiên hà xuất hiện cách đây 5 tỷ năm
Bức xạ phông
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 37
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
Lý thuyết và thực nghiệm trùng khớp với nhau
ĐỘ SÁNG (I/10-7 W m-2 sr-1 cm)
BƯỚC SÓNG/mm
(Hình 2.6) KẾT QUẢ PHÉP ĐO gian được biểu diễn bằng phương thẳng đứng và không gian được
PHỔ PHÔNG VI SÓNG biểu diễn bằng phương nằm ngang, vị trí của chúng ta trong đó là ở
đỉnh của nón áng sáng đó. Khi chúng ta đi về quá khứ, tức là đi từ
Phổ (phân bố cường độ theo
đỉnh xuống phía dưới của nón, chúng ta sẽ thấy các thiên hà tại các
tần số) của bức xạ phông vi
sóng giống phổ phát ra từ một
thời điểm rất sớm của vũ trụ. Vì vũ trụ đang giãn nở và tất cả mọi
vật nóng. Đối với bức xạ trong thứ đã từng ở rất gần nhau, nên khi chúng ta nhìn xa hơn về quá khứ
trạng thái cân bằng nhiệt, vật thì chúng ta đang nhìn lại vùng không gian có mật độ vật chất lớn
chất làm tán xạ bức xạ đó nhiều hơn. Chúng ta quan sát thấy một phông bức xạ vi sóng (microwave
lần. Điều này cho thấy rằng có background) lan tới chúng ta dọc theo nón ánh sáng quá khứ từ các
đủ một lượng vật chất trong nón thời điểm rất xa xưa khi mà vũ trụ rất đặc, rất nóng hơn bây giờ.
ánh sáng quá khứ để bẻ cong ánh Bằng cách điều khiển các máy đo về các tần số vi sóng khác nhau,
sáng. chúng ta có thể đo được phổ của bức xạ này (sự phân bố của năng
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 38
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
lượng theo tần số). Chúng ta đã tìm thấy một phổ đặc trưng cho bức (Hình 2.7)
xạ từ một vật thể với nhiệt độ 2,7 độ K. Bức xạ vi sóng này không LÀM CONG KHÔNG THỜI
GIAN
đủ mạnh để làm nóng chiếc bánh piza, nhưng phổ này phù hợp một
cách chính xác với phổ của bức xạ từ một vật có nhiệt độ 2,7 độ K, Vì lực hấp dẫn là lực hút nên vật
điều đó nói với chúng ta rằng bức xạ cần phải đến từ các vùng có chất luôn làm cong không thời
vật chất làm tán xạ vi sóng (hình 2.6). gian sao cho các tia sáng bị bẻ
cong lại với nhau.
Do đó chúng ta có thể kết luận rằng nón ánh sáng quá khứ của
chúng ta cần phải vượt qua một lượng vật chất khi người ta đi ngược
lại thời gian. Lượng vật chất này đủ để làm cong không thời gian,
do đó các tia sáng trong nón ánh sáng quá khứ của chúng ta bị bẻ
cong vào với nhau (hình 2.7).
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 39
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
Tại thời điểm này, người quan
sát đang nhìn về quá khứ
Cách thiên hà cách
đây năm tỷ năm
Phông vi sóng
Mật độ vật chất làm cho
nón ánh sáng bị bẻ cong
Kỳ dị vụ nổ lớn
THỜI GIAN
KHÔNG GIAN
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 40
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
Khi chúng ta đi ngược lại thời gian, các mặt cắt của nón ánh sáng
quá khứ đạt đến một kích thước cực đại và sau đó lại trở lên nhỏ
hơn. Quá khứ của chúng ta có hình quả lê (hình 2.8).
Khi ta tiếp tục đi theo nón ánh sáng về quá khứ thì mật độ vật chất
năng lượng dương sẽ làm cho các tia sáng bị bẻ cong vào với nhau
mạnh hơn nữa. Mặt cắt của nón ánh sáng sẽ co lại về 0 tại một thời
điểm hữu hạn. Điều này có nghĩa là tất cả vật chất trong nón ánh
sáng quá khứ của chúng ta bị bẫy trong một vùng không thời gian
mà biên của nó co lại về 0. Do đó, không ngạc nhiên khi Penrose và
tôi có thể chứng minh bằng các mô hình toán học của thuyết tương
đối rộng rằng thời gian cần phải có một thời điểm bắt đầu được gọi
là vụ nổ lớn. Lý luận tương tự cho thấy thời gian cũng có điểm kết
thúc khi các ngôi sao hoặc các thiên hà suy sập dưới lực hấp dẫn
của bản thân chúng để tạo thành các hố đen. Bây giờ chúng ta phải
quay lại một giả thuyết ngầm của Kant về sự tự mâu thuẫn của lý
tính thuần túy mà theo đó thời gian là một thuộc tính của vũ trụ. Bài
tiểu luận của chúng tôi chứng minh thời gian có một điểm khởi đầu
đã đạt giải nhì trong một cuộc thi do Quỹ nghiên cứu về hấp dẫn tài
trợ vào năm 1968. Roger và tôi cùng chia nhau số tiền thưởng 300
USD. Tôi không nghĩ rằng vào năm đó các bài luận đạt giải khác có
giá trị lâu dài hơn bài của chúng tôi.
Đã có rất nhiều những phản ứng khác nhau về công trình của chúng
tôi. Công trình của chúng tôi làm buồn lòng nhiều nhà vật lý, nhưng
nó lại làm hài lòng các nhà lãnh đạo tôn giáo, những người tin vào
hành vi sáng thế và cho đây là một minh chứng khoa học. Trong khi
đó, Lifshitz và Khalatnikov đang ở trong một tình trạng rất khó xử.
Họ không thể tranh luận với các định lý toán học mà chúng tôi đã
chứng minh, nhưng dưới hệ thống Xô Viết họ không thể chấp nhận
là họ đã sai và khoa học phương Tây đã đúng. Tuy vậy, họ đã thoát
được tình trạng đó bằng cách tìm ra một họ nghiệm với một điểm kỳ
dị tổng quát hơn, những nghiệm này cũng không đặc biệt hơn các
nghiệm trước đó mà họ đã tìm ra. Điều này cho phép họ khẳng định
các kỳ dị và sự khởi đầu hoặc kết thúc của thời gian là phát minh
của những người Xô Viết.
(Hình 2.8, hình trước) THỜI GIAN CÓ HÌNH QUẢ LÊ
Nếu ta đi theo nón áng sáng về quá khứ thì chiếc nón này bị bẻ cong do
vật chất ở những giai đoạn rất sớm của vũ trụ. Toàn bộ vũ trụ mà chúng ta
quan sát nằm trong một vùng mà biên của nó nhỏ lại bằng không tại thời
điểm vụ nổ lớn. Đây có thể là một điểm kỳ dị, ở đó mật độ vật chất lớn vô
hạn và thuyết tương đối cổ điển không còn đúng nữa.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 41
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
NGUYÊN LÝ BẤT ĐỊNH
Bước sóng tần số thấp làm nhiễu Bước sóng tần số cao làm nhiễu loạn
loạn vận tốc của hạt ít hơn vận tốc của hạt nhiều hơn
Bước sóng dùng để quan sát hạt càng Bước sóng dùng để quan sát hạt càng
dài thì độ bất định về vị trí càng lớn ngắn thì độ bất định về vị trí càng
nhỏ
M ột bước tiến quan trọng trong thuyết lượng
tử là đề xuất của Max Plank vào năm 1900
là ánh sáng truyền đi với từng bó nhỏ gọi là
muốn đo vị trí của hạt càng chính xác bao nhiêu
thì phép đo vận tốc càng kém chính xác bấy
nhiêu và ngược lại.
lượng tử. Mặc dù giả thuyết lượng tử của Plank
giải thích rất tốt tốc độ bức xạ của các vật nóng Nói chính xác hơn, Heisenberg chứng minh rằng
nhưng phải đến tận giữa những năm 1920 khi độ bất định về vị trí của hạt nhân với độ bất định
nhà vật lý người Đức Werner Heisenberg tìm ra về mô men của nó luôn lớn hơn hằng số Plank
nguyên lý bất định nổi tiếng của ông thì người ta – một đại lượng liên hệ chặt chẽ với năng lượng
mới nhận thấy hết ý nghĩa của nó. Theo Heisen- của một lượng tử ánh sáng.
berg thì giả thuyết của Plank ngụ ý rằng nếu ta
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 42
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
PHƯƠNG TRÌNH BẤT ĐỊNH HEISENBERG
X X = Không nhỏ hơn hằng số Plank
Độ bất định về vị Độ bất định về Khối lượng của
trí của hạt vận tốc của hạt hạt
TRƯỜNG MAXWELL
Phần lớn các nhà vật lý đều cảm thấy không thích ý tưởng về sự
khởi đầu và kết thúc của thời gian. Do đó, họ chỉ ra rằng các mô N ăm 1865, nhà vật lý người
Anh Clerk Maxwell đã
kết hợp các định luật điện
hình toán học sẽ không mô tả tốt không thời gian gần điểm kỳ dị.
Lý do là thuyết tương đối rộng mô tả lực hấp dẫn là một lý thuyết cổ và từ đã biết. Lý thuyết của
Maxwell dựa trên sự tồn tại
điển và không tương hợp với nguyên lý bất định của lý thuyết lượng
của các “trường”, các trường
tử điểu khiển các lực khác mà chúng ta biết. Sự mâu thuẫn này
truyền tác động từ nơi này
không quan trọng đối với phần lớn vũ trụ vì thời gian và không thời đến nơi khác. Ông nhận thấy
gian bị bẻ cong trên một phạm vi rất lớn còn các hiệu ứng lượng tử rằng các trường truyền nhiễu
chỉ quan trọng trên phạm vi rất nhỏ. Nhưng ở gần một điểm kỳ dị, loạn điện và từ là các thực thể
hai phạm vi này gần bằng nhau và các hiệu ứng hấp dẫn lượng tử động: chúng có thể dao động
(quantum gravity) sẽ trở lên quan trọng. Do đó các định lý về điểm và truyền trong không gian.
kỳ dị do Penrose và tôi thiết lập là vùng không thời gian cổ điển của
chúng ta liên hệ với quá khứ và có thể là cả tương lai nữa bởi các Tổng hợp điện từ của Maxwell
vùng không thời gian mà ở đó hấp dẫn lượng tử đóng vai trò quan có thể gộp lại vào hai phương
trình mô tả động học của các
trọng. Để hiểu nguồn gốc và số phận của vũ trụ, chúng ta cần một
trường này. Chính ông cũng
Lý thuyết hấp dẫn lượng tử (quantum theory of gravity), và đây sẽ
đi đến một kết luận tuyệt vời:
là chủ đề của phần lớn cuốn sách này. tất cả các sóng điện từ với tất
cả các tần số đều truyền trong
Lý thuyết lượng tử của các hệ như nguyên tử với một số lượng hữu không gian với một vận tốc
hạn các hạt đã được xây dựng vào những năm 1920 do công của không đổi – vận tốc ánh sáng.
Heisenberg, Schrodinger, và Dirac (Dirac cũng là một người từng
giữ ghế mà hiện nay tôi đang giữ, nhưng đó không phải là chiếc ghế
tự động!). Mặc dù vậy, con người vẫn gặp khó khăn khi cố gắng
mở rộng ý tưởng lượng tử vào trường điện, từ, và ánh sáng của
Maxwell.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 43
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
Hướng dao động của con lắc
Bước sóng là khoảng cách
giữa hai đỉnh sóng
Bư
ớc
són
g
Hướng sóng truyền
Ta có thể xem trường Maxwell tạo thành từ các sóng với các bước
sóng (khoảng cách giữa hai đỉnh sóng) khác nhau. Trong một sóng,
(Hình 2.9) trường đó sẽ dao động từ giá trị này đến giá trị khác giống như một
SÓNG LAN TRUYỀN VỚI con lắc (hình 2.9).
CON LẮC DAO ĐỘNG
Theo lý thuyết lượng tử, trạng thái cơ bản hay trạng thái năng lượng
Bức xạ điện từ lan truyền trong thấp nhất của con lắc không chỉ ở tại điểm năng lượng thấp nhất
không gian giống như một sóng
hướng thẳng từ trên xuống. Điểm đó có vị trí và vận tốc xác định là
với điện trường và từ trường dao
động giống như một con lắc và bằng không. Điều này vi phạm nguyên lý bất định, nguyên lý không
hướng truyền thì vuông góc với cho phép đo một cách chính xác vị trí và vận tốc tại một thời điểm.
hướng chuyển động của sóng. Độ bất định về vị trí nhân với độ bất định về mô men cần phải lớn
Bức xạ cũng có thể được tạo hơn một đại lượng xác định được biết với cái tên là hằng số Plank
thành từ nhiều trường với các – một con số nếu viết ra sẽ rất dài, do đó chúng ra dùng một biểu
bước sóng khác nhau. tượng cho nó: ħ.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 44
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
Phân bố xác suất
Hướng
(Hình 2.10) CON LẮC VÀ
PHÂN BỐ XÁC SUẤT
Do đó, năng lượng của con lắc ở trạng thái cơ bản hay trạng thái Theo nguyên lý bất định Heisen-
có năng lượng cực tiểu không phải bằng không như người ta trông berg, con lắc không thể hướng
đợi. Thay vào đó, ngay cả ở trạng thái cơ bản của nó, một con lắc thắng đứng tuyệt đối từ trên
xuống dưới với vận tốc bằng
hay bất kỳ một hệ dao động nào cũng có một lượng năng lượng cực
không được. Thay vào đó, cơ học
tiểu nhất định của cái mà ta gọi là dao động điểm không (hay thăng
lượng tử cho thấy rằng, ngay cả
giáng điểm không - zero point fluctuation). Điều này có nghĩa là ở trạng thái năng lượng thấp nhất
con lắc không nhất thiết phải nằm theo hướng thẳng từ trên xuống con lắc cũng có một lượng thăng
mà nó sẽ làm với phương thẳng đứng một góc nhỏ với một xác giáng cực tiểu.
xuất nhất định (hình 2.10). Tương tự như vậy, ngay cả trong chân Điều này có nghĩa là vị trí của
không hoặc trạng thái năng lượng thấp nhất, các sóng trong trường con lắc sẽ được cho bởi một phân
Maxwell sẽ không bằng không mà có thể có một giá trị nhỏ nào đó. bố xác suất. Ở trạng thái cơ bản,
Tần số (số dao động trong một phút) của con lắc hay sóng càng lớn trạng thái khả dĩ nhất là hướng
thì năng lượng trạng thái cơ bản càng lớn. thẳng từ trên xuống, nhưng cũng
có xác suất tìm thấy con lắc làm
một góc nhỏ với phương thẳng
Các tính toán thăng giáng trạng thái cơ bản trong trường Maxwell
đứng.
cho thấy khối lượng và điện tích biểu kiến của điện tử lớn vô cùng,
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 45
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
điều này không phù hợp với các quan sát. Tuy vậy, vào những
năm 1940, các nhà vật lý Richard Feynman, Julian Schwinger và
Shinichiro Tomonaga đã phát triển một phương pháp chặt chẽ để
loại bỏ giá trị vô hạn và thu được giá trị hữu hạn của khối lượng và
điện tích giống như quan sát. Tuy nhiên, các thăng giáng trạng thái
cơ bản vẫn gây các hiệu ứng nhỏ có thể đo được và phù hợp với
thực nghiệm. Các sơ đồ loại trừ các giá trị lớn vô hạn tương tự cũng
đúng đối với các trường Yang-Mills trong lý thuyết do Chen Ning
Yang (Yang Chen Ning – Dương Chấn Ninh) và Robert Mills xây
dựng. Lý thuyết Yang-Mills là mở rộng của lý thuyết Maxwell để
mô tả tương tác của hai lực khác gọi là lực hạt nhân yếu và lực hạt
nhân mạnh. Tuy vậy các thăng giáng trạng thái cơ bản có hiệu ứng
đáng kể hơn trong lý thuyết hấp dẫn lượng tử. Lại nữa, một bước
sóng có một năng lượng trạng thái cơ bản. Vì bước sóng của trường
Maxwell có thể nhỏ bao nhiêu cũng được nên có một số vô hạn các
bước sóng khác nhau và một số vô hạn các năng lượng trạng thái
cơ bản trong bất kỳ vùng nào của không thời gian. Vì mật độ năng
lượng cũng giống như vật chất là nguồn gốc của hấp dẫn nên mật
độ năng lượng vô hạn này có nghĩa là có đủ lực hút hấp dẫn trong
vũ trụ để làm cong không thời gian thành một điểm mà điều đó rõ
ràng là đã không xảy ra.
Người ta cũng có thể hy vọng giải quyết bài toán có vẻ mâu thuẫn
giữa lý thuyết và thực nghiệm này bằng cách cho rằng các thăng
giáng trạng thái cơ bản không có hiệu ứng hấp dẫn, nhưng giả thiết
này không đúng. Người ta có thể ghi nhận năng lượng của thăng
giáng trạng thái cơ bản bằng hiệu ứng Casimir. Nếu bạn đặt hai tấm
kim loại song song với nhau và rất gần nhau thì sự có mặt của hai
tấm kim loại sẽ làm giảm số các bước sóng có thể khớp giữa hai
tấm kim loại so với số các bước sóng ở bên ngoài hai tấm một chút
ít. Điều này có nghĩa là mật độ năng lượng của thăng giáng trạng
thái cơ bản giữa hai tấm, mặc dù vẫn là vô hạn, vẫn nhỏ hơn mật độ
năng lượng ở bên ngoài hai tấm một lượng hữu hạn (hình 2.11). Sự
khác biệt về mật độ năng lượng này làm xuất hiện một lực kéo hai
tấm kim loại vào với nhau và lực này đã được quan sát bằng thực
nghiệm. Trong thuyết tương đối, giống như vật chất, các lực cũng
tạo nên hấp dẫn, do đó, chúng ta không thể bỏ qua hiệu ứng hấp dẫn
của sự khác biệt về năng lượng này.
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 46
H Ì N H D Á N G C ủ A T H ờ I G I A N
(Hình 2.11) HIỆU ỨNG CASI-
MIR
Bước sóng bên ngoài
Sự tồn tại của thăng giáng trạng
thái cơ bản được khăng định bằng
thực nghiêm thông qua hiệu ứng
Casimir về sự có mặt của một lực
nhỏ giữa hai tấm kim loại song
song.
Số bước sóng bên trong
khoảng không gian bị
giới hạn bởi hai đĩa bị
giảm đi vì phải vừa khớp
khoảng cách giữa hai đĩa
Mật độ năng lượng của thăng Mật độ năng lượng của thăng
giáng trạng thái cơ bản giữa giáng trạng thái cơ bản bên
hai đĩa nhỏ hơn mật độ bên ngoài hai đĩa lớn hơn bên
ngoài đĩa làm cho hai đĩa bị trong
hút lại gần nhau
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 47
V Ũ T R ụ T R O N G M ộ T V ỏ H ạ T
180° 360°
Hạt có spin
bằng 1
90° 180°
Hạt có spin
bằng 2
Hạt có spin
bằng 1/2
360° 360°
360°
(Hình 2.12) SPIN như ban đầu. Con qui cơ có spin bằng hai. Tương
tự, ta có thể tưởng tượng các vật thể có spin bằng
T ất cả các hạt có một tính chất gọi là spin,
tác dụng của spin là làm cho các hạt được
thấy như nhìn từ các hướng khác nhau. Người
3 hoặc nhiều hơn nếu hình dáng của nó giống
như ban đầu khi quay một phần nhỏ hơn của một
vòng quay.
ta có thể minh họa điều này bằng một bộ bài. Spin càng cao thì góc quay để vật thể có hình
Trước tiên hãy xem con át pích, nếu bạn quay dáng ban đầu càng nhỏ. Nhưng có một điều
đúng một vòng hay 360 độ thì bạn sẽ thấy nó đáng chú ý là có các hạt mà hình dáng của chúng
giống như trước khi quay. Do đó, con át pích có giống như ban đầu chỉ khi bạn quay đủ hai vòng.
spin bằng 1. Người ta gọi những hạt như vậy có spin bằng
Ngược lại, con qui cơ có hai đầu. Nếu bạn quay 1/2.
một nửa vòng hay 180 độ bạn sẽ thấy nó giống
Người dịch: [email protected], http://datrach.blogspot.com
Trang 48
