Chương 1: Đối tượng, nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu của Địa lý Kinh tế
Tài liệu dành cho SV các ngành xã hội, nghiên cứu nguồn lực.
Nghiên cứu Địa lý kinh tế nhằm thực hiện nhiệm vụ quan trọng về mặt lý luận -
phương pháp luận, phương pháp cũng như thực tiễn tổ chức không gian kinh tế xã
hội. Để thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước, ĐLKT Việt Nam tập
trung nghiên cứu và đề xuất các giải pháp chiến lược cho việc phát triển KT Việt Nam....
Ch−¬ng 1
§èi t−îng, nhiÖm vô vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
cña §Þa lý Kinh tÕ
i- §èi t−îng nghiªn cøu cña §Þa lý Kinh tÕ
1.1- §èi t−îng nghiªn cøu
Ho¹t ®éng kinh tÕ lµ bé phËn quan träng nhÊt cÊu thµnh nªn x· héi loµi ng−êi,
ho¹t ®éng ®ã kh«ng thÓ x¶y ra ngoµi kh«ng gian sèng cña con ng−êi, ®ã chÝnh lµ
m«i tr−êng ®Þa lý.
L·nh thæ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng−êi lu«n cã mèi quan hÖ qua l¹i lÉn
nhau. Bëi vËy ho¹t ®éng kinh tÕ kh«ng thÓ thiÕu sù hiÓu biÕt vµ nghiªn cøu l·nh thæ
n¬i diÔn ra c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ ®ã.
“§Þa lý kinh tÕ" (§LKT) ra ®êi cïng víi sù h×nh thµnh c¸c ngµnh s¶n xuÊt
N«ng nghiÖp khi con ng−êi biÕt gieo trång vµ thu ho¹ch.
Kinh nghiÖm mµ con ng−êi tÝch luü ®−îc khi ph©n biÖt h¹t gièng gieo ë l·nh
thæ nµy th× tèt, l·nh thæ kia th× xÊu chÝnh lµ nÒn mãng ban ®Çu cña §LKT.
Theo quan ®iÓm ngµy nay, §LKT lµ m«n khoa häc x· héi, nghiªn cøu c¸c hÖ
thèng l·nh thæ kinh tÕ x· héi nh»m rót ra nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ quy luËt h×nh thµnh vµ
ho¹t ®éng cña chóng ®Ó vËn dông vµo tæ chøc kh«ng gian (l·nh thæ) tèi −u c¸c ho¹t
®éng kinh tÕ x· héi trong thùc tiÔn.
S¬ ®å hÖ thèng L.K.X (L·nh thæ, Kinh tÕ, X· héi)
L.K.X
§iÒu kiÖn tù nhiªn §iÒu kiÖn kinh tÕ §iÒu kiÖn x· héi
cña l·nh thæ cña l·nh thæ cña l·nh thæ
VÞ trÝ ®Þa lý Tµi nguyªn thiªn nhiªn C¸c ngµnh s¶n C¸c ngµnh dÞch
+ To¹ ®é ®Þa lý + H÷u h¹n xuÊt vô + D©n c−
+ DiÖn tÝch + V« h¹n + N«ng nghiÖp + Giao th«ng vËn + D©n téc
+ H×nh thÓ C¸c yÕu tè tù nhiªn + C«ng nghiÖp t¶i vµ Th«ng tin + Chñng téc
+ Biªn giíi + §Þa h×nh liªn l¹c + T«n gi¸o
+ Quan hÖ l¸ng + KhÝ hËu +Th−¬ng m¹i
giÒng + Thuû v¨n + Du lÞch
+ Thæ nh−ìng + DÞch vô kh¸c
+ Sinh vËt
5
§èi t−îng nghiªn cøu chñ yÕu cña §LKT lµ hÖ thèng L·nh thæ - Kinh tÕ - X·
héi (LKX). LKX lµ mét hÖ thèng cã cÊu tróc phøc t¹p, bao gåm ®iÒu kiÖn tù nhiªn
vµ ®iÒu kiÖn x· héi cña l·nh thæ liªn quan tíi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, nghØ ng¬i cña con
ng−êi cïng víi viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng sèng.
VÒ thùc chÊt LKX ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c yÕu tè tù nhiªn bëi møc ®é ph¸t triÓn
cña c¸c ngµnh kinh tÕ, ph©n bè kinh tÕ trªn l·nh thæ, bëi c¸c ®iÒu kiÖn x· héi chÝnh
trÞ. V× thÕ nã sÏ kh¸c biÖt rÊt lín gi÷a c¸c quèc gia, c¸c vïng hoÆc c¸c khu vùc cã
®Æc ®iÓm tù nhiªn, sù ph¸t triÓn kinh tÕ, h×nh th¸i x· héi kh¸c nhau.
1.2. VÞ trÝ cña m«n häc trong hÖ thèng c¸c ngµnh häc
§Þa lý kinh tÕ lµ mét m«n khoa häc ®éc lËp nh−ng nã lu«n cã mèi quan hÖ chÆt
chÏ víi c¸c m«n khoa häc kh¸c.
§Þa lý kinh tÕ nghiªn cøu kh«ng gian ®Þa lý n¬i diÔn ra ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi
cña con ng−êi. V× vËy §Þa lý kinh tÕ sö dông hÇu hÕt c¸c kh¸i niÖm, c¸c kiÕn thøc
cña c¸c m«n: §Þa chÊt häc, ®Þa vËt lý, sinh vËt, lý, ho¸… MÆt kh¸c m«n häc l¹i liªn
quan nhiÒu tíi c¸c kiÕn thøc kinh tÕ - x· héi: chÝnh trÞ, kinh tÕ, luËt, d©n téc häc…
Do ®ã muèn lÜnh héi tèt kiÕn thøc m«n häc §LKT cÇn ph¶i cã kiÕn thøc tæng hîp
c¬ b¶n cña nhiÒu m«n häc kh¸c nhau.
§Þa lý kinh tÕ ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a m«i tr−êng ®Þa lý vµ nÒn s¶n
xuÊt x· héi. §ã lµ mèi quan hÖ mang tÝnh triÕt häc gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn.
ii- NhiÖm vô cña ®Þa lý kinh tÕ
Nghiªn cøu §Þa lý kinh tÕ nh»m thùc hiÖn nhiÖm vô quan träng vÒ mÆt lý luËn -
ph−¬ng ph¸p luËn, ph−¬ng ph¸p còng nh− thùc tiÔn tæ chøc kh«ng gian kinh tÕ x·
héi. §Ó thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc, §LKT ViÖt Nam tËp
trung nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc cho c¸c vÊn ®Ò chñ yÕu sau:
- §¸nh gi¸ thùc tr¹ng vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi
theo l·nh thæ cña ViÖt Nam, kh¶ n¨ng héi nhËp cña ViÖt Nam vµo tiÕn tr×nh ph©n
c«ng lao ®éng khu vùc vµ quèc tÕ.
- Ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ chiÕn l−îc quèc gia vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi theo
l·nh thæ (theo vïng) nh»m t¹o ra nh÷ng chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ l·nh thæ m¹nh
mÏ vµ cã hiÖu qu¶ theo h−íng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.
- Ph−¬ng ph¸p luËn vµ ph−¬ng ph¸p ph©n vïng kinh tÕ, quy ho¹ch tæng thÓ kinh
tÕ x· héi, ph©n bè lùc l−îng s¶n xuÊt.
- Nh÷ng ®Æc ®iÓm, quy luËt h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng c¸c hÖ thèng l·nh thæ chøc
6
n¨ng (c¸c ngµnh vµ lÜnh vùc kinh tÕ), c¸c hÖ thèng l·nh thæ tæng hîp ®a chøc n¨ng
(c¸c vïng kinh tÕ, c¸c ®Þa bµn kinh tÕ träng ®iÓm …).
- Ph−¬ng ph¸p luËn vµ ph−¬ng ph¸p lùa chän vïng (®Þa bµn) ®Þa ®iÓm cô thÓ
cho ph©n bè vµ ®Çu t− ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh c¬ së s¶n xuÊt kinh doanh.
- Mèi quan hÖ gi÷a n©ng cao hiÖu qu¶ vµ b¶o ®¶m c«ng b»ng theo chiÒu ngang
(theo vïng) trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc; mèi quan hÖ h÷u c¬
gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi víi b¶o vÖ m«i tr−êng, ®¶m b¶o c©n b»ng sinh th¸i.
- Mèi quan hÖ gi÷a kÕ ho¹ch ho¸ vµ qu¶n lý theo ngµnh víi kÕ ho¹ch ho¸ vµ
qu¶n lý theo l·nh thæ, gi÷a qu¶n lý vÜ m« vµ qu¶n lý vi m« vÒ mÆt l·nh thæ.
iii- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó xøng ®¸ng víi vÞ trÝ cña m«n häc vµ hoµn thµnh tèt c¸c nhiÖm vô trªn, §Þa
lý kinh tÕ sö dông réng r·i c¸c quan ®iÓm, c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu truyÒn
thèng còng nh− hiÖn ®¹i.
§Þa lý kinh tÕ nghiªn cøu c¸c l·nh thæ kinh tÕ x· héi, c¸c LKX th−êng kh¸ réng
lín cã liªn quan ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò, nhiÒu khÝa c¹nh, cã quy m« vµ b¶n chÊt kh¸c
nhau nh−ng l¹i t−¬ng t¸c chÆt chÏ víi nhau. V× vËy ®Ó nghiªn cøu tèt vÊn ®Ò ®ã, c¸c
nhµ §Þa lý kinh tÕ ph¶i sö dông th−êng xuyªn nhÊt qu¸n c¸c quan ®iÓm tiÕp cËn, hÖ
thèng vµ tæng hîp. H¬n n÷a c¸c L.K.X kh«ng ngõng vËn ®éng trong kh«ng gian vµ
biÕn ®æi theo thêi gian v× vËy ®Ó ®Þnh h−íng ®óng ®¾n sù ph¸t triÓn t−¬ng lai cña
chóng cÇn ph¶i cã quan ®iÓm ®éng vµ quan ®iÓm lÞch sö.
§Þa lý kinh tÕ còng cã ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chung nh− nhiÒu m«n khoa häc
kh¸c: Thu thËp tµi liÖu, sè liÖu thèng kª… song víi §Þa lý kinh tÕ cßn cã mét sè
ph−¬ng ph¸p ®Æc tr−ng sau:
3.1. Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t thùc ®Þa
Kh¶o s¸t thùc ®Þa lµ ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng ®Æc tr−ng cña §Þa lý kinh tÕ.
§iÒu c¨n b¶n cña §Þa lý kinh tÕ lµ viÖc nghiªn cøu L.K.X muèn vËy ph¶i tai nghe,
m¾t thÊy. V× vËy viÖc xem xÐt, c¶m nhËn, m« t¶ trªn thùc ®Þa lµ c¸i kh«ng thÓ thiÕu.
Sö dông ph−¬ng ph¸p nµy gióp c¸c nhµ §Þa lý kinh tÕ tr¸nh ®−îc nh÷ng kÕt luËn,
quyÕt ®Þnh chñ quan, véi vµng, thiÕu c¬ së thùc tiÔn.
3.2. HÖ thèng th«ng tin ®Þa lý (GIS)
GIS lµ mét c¬ së d÷ liÖu trªn m¸y tÝnh, hiÖn ®−îc sö dông réng r·i ®Ó l−u gi÷,
ph©n tÝch, xö lý vµ hiÓn thÞ c¸c th«ng tin vÒ kh«ng gian l·nh thæ.
7
3.3. Ph−¬ng ph¸p b¶n ®å
Ph−¬ng ph¸p b¶n ®å lµ ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng ®−îc sö dông phæ biÕn trong
nghiªn cøu ®Þa lý tù nhiªn, ®Þa lý nh©n v¨n, ®Þa lý kinh tÕ vµ nhiÒu m«n häc kh¸c.
L·nh thæ cÇn ph¶i nghiªn cøu cña §Þa lý kinh tÕ th−êng rÊt lín: Thµnh phè, tØnh,
miÒn, quèc gia. V× thÕ nÕu kh«ng sö dông b¶n ®å th× chóng ta kh«ng thÓ cã mét tÇm
nh×n bao qu¸t l·nh thæ trong sù nghiªn cøu cña m×nh.
Bëi vËy c¸c nghiªn cøu §Þa lý kinh tÕ ®−îc khëi ®Çu b»ng b¶n ®å vµ kÕt thóc
b»ng b¶n ®å, nã chÝnh lµ “ng«n ng÷” tæng hîp, ng¾n gän, sóc tÝch, trùc quan cña ®èi
t−îng nghiªn cøu.
3.4. Ph−¬ng ph¸p viÔn th¸m
ViÔn th¸m lµ ph−¬ng ph¸p ngµy cµng ®−îc sö dông réng r·i trong nhiÒu m«n
khoa häc ®Æc biÖt lµ c¸c m«n khoa häc vÒ tr¸i ®Êt. Nã cho ta mét c¸ch nh×n tæng
qu¸t nhanh chãng hiÖn tr¹ng cña ®èi t−îng nghiªn cøu, ph¸t hiÖn ra nh÷ng hiÖn
t−îng, nh÷ng mèi liªn hÖ khã nh×n thÊy trong kh¶o s¸t thùc ®Þa.
3.5. Ph−¬ng ph¸p dù b¸o
Ph−¬ng ph¸p dù b¸o gióp ng−êi nghiªn cøu ®Þnh h−íng chiÕn l−îc, x¸c ®Þnh c¸c
môc tiªu vµ kÞch b¶n ph¸t triÓn tr−íc m¾t vµ l©u dµi cña c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu
mét c¸ch kh¸ch quan, cã c¬ së khoa häc phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn vµ xu thÕ ph¸t
triÓn cña hiÖn thùc.
3.6. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch chi phÝ - lîi Ých
Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch chi phÝ - lîi Ých gióp c¸c nhµ nghiªn cøu ra quyÕt ®Þnh ë
mäi cÊp (quèc tÕ, quèc gia, vïng…) mét c¸ch hîp lý, sö dông bÒn v÷ng vµ cã hiÖu
qu¶ c¸c nguån lùc, lùa chän c¸c ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch, dù ¸n ph¸t triÓn trªn c¬ së
so s¸nh chi phÝ víi lîi Ých.
8
