Chủ nghĩa Mac- Lênin
Triết học: nghiên cứu những quy luật vận động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội, và tư duy; định hướng thế giới quan và phương pháp luận chung nhất của nhận thức khoa học và thực tiễn cách mạng. Kinh tế chính trị: Nghiên cứu những quy luật của xã hội, đặc biệt là những quy luật kinh tế của quá trình ra đời, suy tàn của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và sự ra đời, phát triển của phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa....
Chương mở đầu
NHẬP MÔN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN
CỦA CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN
I. KHÁI LƯỢC VỀ CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN
1. Ba bộ phận cấu thành của Chủ nghĩa Mác – Lênin
- Triết học: nghiên cứu những quy luật vận động, phát triển chung nhất của tự
nhiên, xã hội và tư duy; định hướng thế giới quan và phương pháp luận chung nhất của
nhận thức khoa học và thực tiễn cách mạng.
- Kinh tế chính trị: nghiên cứu những quy luật kinh tế của xã hội, đặc biệt là
những quy luật kinh tế của quá trình ra đời, phát triển, suy tàn của phương thức sản xuất
tư bản chủ nghĩa và sự ra đời, phát triển của phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.
- Chủ nghĩa xã hội khoa học là kết quả sự vận dụng thế giới quan, phương pháp
luận triết học và kinh tế chính trị để làm sáng tỏ những quy luật của quá trình cách mạng
xã hội chủ nghĩa, bước chuyển biến lịch sử từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội và
tiến tới chủ nghĩa cộng sản.
2. Khái lược sự ra đời và phát triển của chủ nghĩa Mác - Lênin
a. Những điều kiện, tiền đề sự ra đời chủ nghĩa Mác
- Điều kiện kinh tế - xã hội
Những năm 40 của thế kỷ XIX, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa ở các nước
Tây Âu đã phát triển mạnh mẽ. Cuộc cách mạng công nghiệp không những đánh dấu
bước chuyển hóa từ nền tảng sản xuất thủ công tư bản chủ nghĩa sang nền sản xuất đại
công nghiệp tư bản chủ nghĩa mà còn làm thay đổi sâu sắc cục diện xã hội, trước hết là
sự hình thành và phát triển của giai cấp vô sản.
Cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1825 kéo theo hàng loạt cuộc đấu tranh của công
nhân chống lại chủ nghĩa tư bản, tiêu biểu là:
+ Cuộc khởi nghĩa của công nhân dệt ở Liông (Pháp) năm 1831 va 1834
+ Phong trào Hiến chương (Anh) từ năm 1838 đến năm 1848
+ Cuộc khởi nghĩa của công nhân dệt ở Silêdi (Đức) năm 1844.
Thực tiễn cách mạng của giai cấp vô sản yêu cầu khách quan là nó cần phải có lý
luận khoa học. Chủ nghĩa Mác ra đời là sự đáp ứng yêu cầu khách quan đó; đồng thời
chính thực tiễn cách mạng đó cũng trở thành tiền đề thực tiễn cho sự khái quát và phát
triển lý luận cua chủ nghĩa Mác
- Tiền đề lý luận
Chủ nghĩa Mác ra đời còn là kết quả của sự kế thừa tinh hoa di sản lý luận của
nhân loại như:
+Triết học cổ điển Đức, đặc biệt là triết học của G.Hêghen (George W.Friedrich
Hegel, 1770-1831) và L.Phơ bách (Ludwig Feuerbach, 1804-1872).
1
G.Hêghen đã diễn đạt được nội dung của phép biện chứng dưới dạng lý luận thông
qua hệ thống các quy luật, phạm trù. Trên cơ sở phê phán C.Mác và Ph.Ăngghen đã thừa
để xây dựng phép biện chứng duy vật.
Với Phơ bách, mặc dù còn nhiều hạn chế về quan điểm liên quan đến các vấn đề
xã hội; song, C.Mác và Ph.Ăngghen đánh giá cao vai trò tư tưởng của Phơ bách trong cuộc
đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo, khẳng định giới tự nhiên là tính thứ nhất, tồn
tại vĩnh viễn, không phụ thuộc vào ý thức của con người. đã tạo tiền đề cho bước chuyển
biến của C.Mác và Ph.Ăngghen từ thế giới quan duy tâm sang thế giới quan duy vật.
+ Kinh tế chính trị cổ điển Anh như A.Xmít (Adam Smith, 1723-1790) và
Đ.Ricácđô (David Ricardo, 1772-1823) đã góp phần tích cực vào quá trình hình thành quan
niệm duy vật về lịch sử của chủ nghĩa Mác.
A.Xmít và Đ.Ricácđô là những người mở đầu lý luận về giá trị trong kinh tế chính
trị học bằng việc xây dựng học thuyết về giá trị lao động. Các ông đã đưa ra những kết
luận quan trọng về giá trị và nguồn gốc của lợi nhuận, về tính chất của quá trình sản xuất
vật chất, về những quy luật kinh tế khách quan để Mác kế thừa xây dựng nên lý luận về
giá trị thặng dư, luận chứng về bản chất bóc lột của chủ nghĩa tư bản.
+ Chủ nghĩa xã hội không tưởng có các nhà tư tưởng tiêu biểu như: H.Xanh
Ximông (Henri De Saint Simon, 1760-1825), S.Phuriê (Charles Fourier, 1772-1837) người
Pháp và R. Ôoen (Robert Owen, 1771-1858) người Anh. Chủ nghĩa xã hội không tưởng thể
hiện đậm nét tinh thần nhân đạo, phê phán mạnh mẽ chủ nghĩa tư bản trên cơ sở vạch
trần cảnh khốn cùng cả về vật chất lẫn tinh thần của người lao động trong nền sản xuất
tư bản chủ nghĩa và đã đưa ra nhiều quan điểm cũng như dự đoán về xã hội tương lai.
Song, chủ nghĩa xã hội không tưởng đã không luận chứng được một cách khoa học về
bản chất của chủ nghĩa tư bản, không phát hiện được quy luật vận động của chủ nghĩa
tư bản và vai trò, sứ mệnh của giai cấp công nhân với tư cách là lực lượng xã hội có khả
năng xóa bỏ chủ nghĩa tư bản để xây dựng một xã hội bình đẳng, không có bóc lột. Trên
tinh thần nhân đạo đó nó đã trở thành những tiên đề lý luận cho chủ nghĩa xã hội khoa
học.
- Tiền đề khoa học tự nhiên
Cùng với những điều kiện kinh tế – xã hội, tiền đề lý luận, thì những thành tựu
khoa học tự nhiên cũng khẳng định tính đúng đắn của chủ nghĩa Mác:
+ Định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng ( Ra đời vào giữa TKXIX do
Mayer, Helmholt, Faraday, Joule, Lence…) chứng minh về các hình thức vận động không
tách rời nhau của vật chất, sự chuyển hóa lẫn nhau và được bảo toàn
+ Thuyết tiến hóa ( Ra đời giữa TKXIX do Charles Darwin, nhà sinh vật học người
Anh) đã đem lại cơ sở khoa học về sự phát sinh, phát triển đa dạng bởi tính di truyền,
biến dị và mối liên hệ hữu cơ giữa các loài thực vật, động vật trong quá trình chọn lọc tự
nhiên.
+ Thuyết tế bào ( Ra đời năm 1839, do hai nhà sinh vật học người Đức là Scheiden
và Schwan) đã xác định sự thống nhất về mặt nguồn gốc, hình thái và cấu tạo vật chất
2
của cơ thể thực vật, động vật và giải thích quá trình phát triển trong mối liên hệ của
chúng.
Quy luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng, thuyết tiến hóa và thuyết tế bào là
những thành tựu khoa học bác bỏ tư duy siêu hình và quan điểm thần học về vai trò của ”
Đấng sáng tạo”; khẳng định tính đúng đắn quan điểm về thế giới vật chất vô cùng, vô
tận, tự tồn tại, tự vận động, tự chuyển hóa của thế giới quan duy vật biện chứng; khẳng
định tính khoa học của tư duy biện chứng duy vật trong nhận thức và thực tiễn.
Như vậy, sự ra đời cuả chủ nghĩa Mác là hiện tượng hợp quy luật; nó vừa là sản
phẩm của điều kiện kinh tế xã hội đương thời, của tri thức nhân loại thể hiện trong các
lĩnh vực khoa học, vừa là sản phẩm năng lực tư duy và tinh thần nhân văn của những
người sáng lập ra nó.
b. Giai đoạn hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác
-Giai đoạn hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác do C.Mác và Ph.Ăngghen thực
hiện diễn ra từ những năm 1842, 1843 đến những năm 1847, 1848.
C.Marx: 5/5/1818 - 14/3/1883. Friedrich Engels: 28/11/1820 - 5/8/1895.
Những tác phẩm chính: như Bản thảo kinh tế – triết học năm 1844 (C.Mác), Gia
đình thần thánh (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1845), Luận cương về Phơ bách (C.Mác, 1845),
Hệ tư tưởng Đức (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1845 - 1846), v.v… đã thể hiện rõ nét việc
C.Mác và Ph.Ăngghen kế thừa tinh hoa quan điểm duy vật và phép biện chứng của các
bậc tiền bối để xây dựng thế giới quan duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật.
Đến tác phẩm Sự khốn cùng của triết học (C.Mác, 1847) và Tuyên ngôn của Đảng
Cộng sản (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1848), chủ nghĩa Mác đã được trình bày như một chỉnh
thể các quan điểm nền tảng với ba bộ phận lý luận cấu thành. Trong tác phẩm Sự khốn
cùng của triết học, C.Mác đã đề xuất những nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng,
chủ nghĩa xã hội khoa học và bước đầu thể hiện tư tưởng về giá trị thặng dư. Tuyên
ngôn của Đảng Cộng sản là văn kiện có tính cương lĩnh đầu tiên của chủ nghĩa Mác.
Trong tác phẩm này, cơ sở triết học được thể hiện sắc sảo trong sự thống nhất hữu cơ
với các quan điểm kinh tế và các quan điểm chính trị - xã hội. Tuyên ngôn của Đảng Cộng
sản là tác phẩm bước đầu đã chỉ ra những quy luật vận động của lịch sử, thể hiện tư
tưởng cơ bản về lý luận hình thái kinh tế – xã hội. Theo tư tưởng đó, sản xuất vật chất
có vai trò quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội; phương thức sản xuất vật chất
quyết định quá trình sinh hoạt, đời sống chính trị và đời sống tinh thần của xã hội. Tuyên
ngôn của Đảng Cộng sản cũng cho thấy từ khi có giai cấp thì lịch sử phát triển của xã hội
là lịch sử đấu tranh giai cấp, giai cấp vô sản chỉ có thể tự giải phóng mình nếu đồng thời
và vĩnh viễn giải phóng toàn thể nhân loại. Với những quan điểm cơ bản này, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã sáng lập ra chủ nghĩa duy vật lịch sử.
Vận dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử vào việc nghiên cứu toàn diện phương thức
sản xuất tư bản chủ nghĩa, C.Mác đã phát hiện ra rằng: việc tách những người sản xuất
nhỏ khỏi tư liệu sản xuất bằng bạo lực là khởi điểm của sự xác lập phương thức sản
xuất tư bản chủ nghĩa. Người lao động không còn tư liệu sản xuất để tự mình thực hiện
các hoạt động lao động, cho nên muốn lao động để có thu nhập, người lao động buộc
3
phải bán sức lao động của mình cho nhà tư bản. Sức lao động đã trở thành một loại hàng
hóa đặc biệt, người bán nó trở thành công nhân làm thuê cho nhà tư bản . Giá trị do lao
động của công nhân tạo ra lớn hơn giá trị sức lao động của họ, hình thành nên giá trị thặng
dư nhưng nó lại không thuộc về người lao động mà thuộc về người nắm giữ tư liệu sản
xuất, là nhà tư bản.
Như vậy, bằng việc tìm ra nguồn gốc của việc hình thành giá trị thặng dư, C.Mác
đã chỉ ra bản chất của sự bóc lột tư bản chủ nghĩa, cho dù bản chất này đã bị che đậy bởi
quan hệ tiền - hàng.
Lý luận về giá trị thặng dư được C.Mác và Ph.Ăngghen nghiên cứu và trình bày
toàn diện, sâu sắc trong bộ Tư bản. Lý luận này đã trình bày hệ thống các quy luật vận
động và phát triển của xã hôi, cho thấy sự vận động và phát triển ấy là một quá trình lịch
sử - tự nhiên thông qua sự tác động biện chhứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản
xuất; giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng.
Tư tưởng duy vật về lịch sử, về cách mạng vô sản tiếp tục được phát triển trong
tác phẩm Phê phán cương lĩnh Gôta (C.Mác, 1875). Trong tác phẩm này, những vấn đề về
nhà nước chuyên chính vô sản, về thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã
hội, những giai đoạn trong quá trình xây dựng chủ nghĩa cộng sản, v.v…
c. Giai đoạn bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác
- Bối cảnh lịch sử và nhu cầu bảo vệ, phát triển chủ nghĩa Mác.
Những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản đã phát triển sang
một giai đoạn mới là giai đoạn chủ nghĩa đế quốc. Bản chất bóc lột và thống trị của chủ
nghĩa tư bản ngày càng bộc lộ rõ nét; mâu thuẫn trong xã hội tư bản ngày càng sâu sắc mà
điển hình là mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và vô sản. Tại các nước thuộc địa, cuộc đấu
tranh chống chủ nghĩa đế quốc tạo nên sự thống nhất giữa cách mạng giải phóng dân tộc
với cách mạng vô sản, giữa nhân dân các nước thuộc địa với giai cấp công nhân ở chính
quốc. Trung tâm của các cuộc cách mạng giai đoạn này là nước Nga. Giai cấp vô sản và
nhân dân lao động Nga dưới sự lãnh đạo của Đảng Bônsêvích đã trở thành ngọn cờ của
cách mạng thế giới.
- Vai trò V.I.Lênin đối với việc bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác
Vladimir Ilich Lenin, sinh ngày 22/4/1870 tại Xim biếc (Simbirsk) nước Nga trong một gia
đình trung lưu, cha là giáo viên dạy lịch sử và tiếng Latinh có tư tưởng tiến bộ. V.I.Lênin
tốt nghiệp thủ khoa ngành Luật Đại học Saint Peterburg năm 1891. V.I.Lênin là người kế
sự nghiệp của C.Mác và Ph. Ăngghen.
Quá trình V.I.Lênin bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác có thể chia thành ba thời kỳ,
tương ứng với ba nhu cầu cơ bản khác nhau của thực tiễn, đó là:
+ Thời kỳ từ 1893 đến 1907
+ Thời kỳ từ 1907 đến 1917
+ Thời kỳ từ sau khi Cách mạng xã hội chủ nghĩa Tháng Mười Nga thành công
(1917) đến khi V.I.Lênin từ trần ( 21/1/1924).
4
Những tác phẩm Những “người bạn dân là thế nào” và họ đấu tranh chống những
người dân chủ – xã hội ra sao? (1894) của V.I.Lênin vừa phê phán tính chất duy tâm và
những sai lầm nghiêm trọng của phái dân túy khi nhận thức những vấn đề lịch sử – xã
hội, vừa vạch ra ý đồ của họ khi muốn xuyên tạc chủ nghĩa Mác bằng cách xóa nhòa ranh
giới giữa phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác với phép biện chứng duy tâm của
Hêghen.
Trong tác phẩm Làm gì? (1902) V.I.Lênin đã phát triển quan điểm của chủ nghĩa
Mác về các hình thức đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản trước khi giành chính quyền.
Cuộc cách mạng Nga 1905 – 1907 thất bại. Thực tiễn cuộc cách mạng này được
V.I.Lênin tổng kết trong tác phẩm Hai sách lược của đảng dân chủ – xã hội trong cách
mạng dân chủ (1905). đã được Lênin phát triển những vấn đề về phương pháp cách
mạng, nhân tố chủ quan và nhân tố khách quan, vai trò của quần chúng nhân dân, vai trò
của các đảng chính trị, v.v… trong cách mạng tư sản giai đoạn đế quốc chủ nghĩa.
Những năm 1907 – 1917 là những năm vật lý học có cuộc khủng hoảng về thế giới
quan đã tác động đến việc xuất hiện nhiều tư tưởng duy tâm theo quan điểm của chủ
nghĩa Makhơ phủ nhận chủ nghĩa Mác. V.I.Lênin đã tổng kết toàn bộ thành tựu khoa học
tự nhiên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX; tổng kết những sự kiện lịch sử giai đoạn này
để viết tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1909). Bằng
việc đưa ra định nghĩa về vật chất, mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, giữa tồn tại xã
hội và ý thức xã hội, những nguyên tắc của nhận thức, v.v…
Trong tác phẩm Ba nguồn gốc và ba bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác (1913), về
phép biện chứng trong Bút ký triết học (1914 – 1916), về nhà nước chuyên chính vô sản,
bạo lực cách mạng, vai trò của Đảng Cộng Sản và con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội
trong Nhà nước và cách mạng (1917), v.v…
Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 mở ra một thời đại mới – thời đại quá
độ từ chủ nghĩa tư bản đi lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn cầu. Sự kiện này làm
nảy sinh những nhu cầu mới về lý luận mà C.Mác, Ph.Ăngghen chưa được đặt ra.
V.I.Lênin đã tổng kết thực tiễn cách mạng của quần chúng nhân dân, tiếp tục bảo vệ và
phát triển chủ nghĩa Mác về sự thắng lợi của giai cấp vô sản, về chiến lược và sách lược
của các đảng vô sản trong điều kiện lịch sử mới, về thời kỳ quá độ, về kế hoạch xây
dựng chủ nghĩa xã hội theo chính sách kinh tế mới (NEP), v.v… qua một loạt các tác phẩm
nổi tiếng như: Bệnh ấu trĩ “tả khuynh” trong phong trào cộng sản (1920), Lại bàn về
công đoàn, về tình hình trước mắt và về những sai lầm của các đồng chí Tơrốtxki và
Bukharin (1921), Về chính sách kinh tế mới (1921), Bàn về thuế lương thực (1921), v.v…
Ngày 30/8/1918, V.I.Lênin bị bọn” xã hội cách mạng” mưu sát. Ong mất ngày
21/1/1924 tại làng Gorki( ngoại ô Matxcơva).
Với những cống hiến to lớn ở cả ba bộ phận lý luận cấu thành chủ nghĩa Mác, tên
tuổi của V.I.Lênin đã gắn liền với chủ nghĩa này, đánh dấu bước phát triển toàn diện của
chủ nghĩa Mác thành chủ nghĩa Mác – Lênin.
d. Chủ nghĩa Mác – Lênin và thực tiễn phong trào cách mạng thế giới
5
Cuộc cách mạng tháng 3 năm 1871 ở Pháp (Công xã Pari) có thể coi đây một nhà
nước kiểu mới – nhà nước chuyên chính vô sản được thành lập.
Tháng 8 năm 1903 Đảng Bônsêvích Nga được thành lập đến năm 1905 đã thực hiện
một cuộc diễn tập đầu tiên của giai cấp vô sản, đến tháng Mười năm 1917, cuộc cách
mạng xã hội chủ nghĩa thắng lợi mở ra một kỷ nguyên mới cho nhân loại, chứng minh
tính hiện thực của chủ nghĩa Mác – Lênin trong lịch sử. Năm 1919, Quốc tế Cộng sản
được thành lập; năm 1922, Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô - viết ra đời. Với sức
mạnh của liên minh, công cuộc chống phát-xít trong Chiến tranh thế giới lần thứ II không
chỉ bảo vệ được thành quả của giai cấp vô sản mà còn đưa chủ nghĩa xã hội phát triển ra
ngoài biên giới LiênXô, hình thành nên cộng đồng các nước xã hội chủ nghĩa do Liên Xô
dẫn đầu, với các thành viên như Mông Cổ, Ba Lan, Rumani, Hunggari, Việt Nam, Tiệp
Khắc, Nam Tư, Anbani, Bungari, Cộng hòa dân chủ nhân dân Triều Tiên, Cộng hòa dân
chủ Đức, Trung Quốc, Cu Ba. Sự kiện này đã làm cho chủ nghĩa tư bản không còn là hệ
thống duy nhất.
Những sự kiện trên đã cổ vũ mạnh mẽ phong trào cách mạng của giai cấp công
nhân toàn thế giới; thức tỉnh, cổ vũ mạnh mẽ phong trào đấu tranh giải phóng của nhân
dân các nước thuộc địa. Vai trò định hướng của chủ nghĩa Mác – Lênin đã đem lại những
thành quả lớn lao cho sự nghiệp vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội,
và ngay cả khi hệ thống xã hội chủ nghĩa bị khủng hoảng và rơi vào thoái trào thì tư
tưởng xã hội chủ nghĩa vẫn tồn tại, chủ nghĩa xã hội vẫn được khẳng định ở nhiều quốc
gia và chiều hướng đi theo con đường xã hội chủ nghĩa ở các nước khu vực Mỹ Latinh.
II. ĐỐI TƯỢNG, MỤC ĐÍCH, PHƯƠNG PHÁP HỌC TẬP, NGHIÊN CỨU
1. Đối tượng và mục đích của việc học tập, nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của chủ nghĩa Mác – Lênin, bao gồm triết học, kinh tế-
chính trị, chủ nghĩa xã hội khoa học.
Mục đích của việc học tập, nghiên cứu môn học “Những nguyên lý cơ bản của chủ
nghĩa Mác – Lênin” là: nắm vững những quan điểm khoa học, cách mạng, nhân văn của
chủ nghĩa Mác – Lênin; hiểu rõ cơ sở lý luận quan trọng nhất của tư tưởng Hồ Chí Minh,
đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, trên cơ sở đó xây dựng thế giới
quan, phương pháp luận khoa học, nhân sinh quan cách mạng, xây dựng niềm tin và lý
tưởng cách mạng.
2. Một số yêu cầu cơ bản về phương pháp học tập, nghiên cứu
- Thứ nhất, những luận điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin được thể hiện trong
những bối cảnh cụ thể khác nhau, nhằm giải quyết những vấn đề cụ thể khác nhau; học
tập, nghiên cứu chủ nghĩa Mác – Lênin cần phải hiểu thực chất của nó; chống học theo
lối kinh viện, giáo điều.
- Thứ hai, sự hình thành, phát triển những luận điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin là
một quá trình. Trong quá trình ấy, những luận điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin có quan hệ
mật thiết với nhau, bổ sung, hỗ trợ nhau; vì vậy, học tập, nghiên cứu mỗi luận điểm của
chủ nghĩa Mác – Lênin phải đặt chúng trong mối liên hệ với các luận điểm khác để thấy
6
được sự thống nhất trong tính đa dạng và nhất quán của mỗi tư tưởng nói riêng, của toàn
bộ chủ nghĩa Mác – Lênin nói chung.
- Thứ ba, học tập, nghiên cứu những nguyên lý chủ nghĩa Mác – Lênin là để hiểu
rõ cơ sở lý luận của tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản
Việt Nam trong từng giai đoạn lịch sử.
- Thứ tư, học tập, nghiên cứu, những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin
để đáp ứng những yêu cầu của con người Việt Nam trong giai đoạn mới; vì vậy, phải tự
giáo dục, tu dưỡng và rèn luyện để từng bước hoàn thiện mình trong đời sống cá nhân
cũng như trong đời sống cộng đồng xã hội.
- Thứ năm, chủ nghĩa Mác – Lênin không phải là hệ thống lý luận bất biến, mà trái
lại đó là hệ thống lý luận không ngừng phát triển trên cơ sở phát triển của thực tiễn thời
đại; vì vậy, quá trình học tập, nghiên cứu những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác –
Lênin đồng thời cũng phải là quá trình tổng kết, đúc kết kinh nghiệm để góp phần phát
triển tính khoa học vốn có của nó.
7
Chương I
CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
I. VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Sự đối lập của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Trong quá trình nhận thức thế giới, mọi triết học đều phải trả lời cu hỏi thế giới
xung quanh ta l gì, do đâu mà có, chúng có thực hay không? Vì vậy, vấn đề tồn tại của
thế giới có thực hay không đ được đặt ra cho cả triết học Phương Đông lẫn triết học
Phương Tây, cả duy tâm lẫn duy vật. Nhìn chung cc nhà triết học duy tâm đều xem tồn
tại của thế giới là do có một lực lượng tinh thần siêu nhiên có trước, sáng tạo ra thế
giới. Thế giới vật chất đang tồn tại chỉ là bản sao của thế giới tinh thần. Chủ nghĩa
duy vật phủ nhận giả thuyết này và cho rằng bản chất của thế giới là vật chất, không
sinh ra, không mất đi, luôn luôn vận động từ trạng thái này sang trạng thái khác, tồn tại
khách quan. Trên cơ sở đó mà mọi triết họcđều phải giải quyết hai vấn đề:
+ Một là, giữa ý thức và vật chất, cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quyết định
cái nào?
+ Hai là, tư duy của con người có phản ánh trung thực thế giới khách quan không? Con
người có khả năng nhận thức thế giới hay không?
- Để giải đáp hai vấn đề nêu trên mà trong lịch sử triết học đ hình thnh cc trường phái
triết học khác nhau, nhưng chung quy, cũng chỉ có hai trường phái là duy tâm và duy vật.
2. Các trường phái triết học
a. Triết học duy tâm:
Cùng là chủ nghĩa duy tâm, nhưng triết học duy tâm khch quan coi ý thức như là
một cái gì huyền bí, cĩ trước thế giới vật chất, sinh ra mọi sự vật. Được Pla-tôn gọi là
“ý niệm” cịn Hê-ghen gọi là “ý niệm tuyệt đối” (Có thể coi đó là một lực lượng siêu
nhiên huyền bí có quyền năng tuyệt đối ). Cịn triết học duy tâm chủ quan đại biểu là
Béc – cơ – li, Hi – um, Phích – tơ cũng cho rằng ý thức có trước, nhưng không phải là
một lực lượng siêu nhiên huyền bí từ bên ngoài đưa vào mà họ coi cảm giác của con
người quyết định tồn tại ( không“ cảm giác” được, thì sự vật không có ). Ngoài ra còn
có thuyết nhị nguyên, coi vật chất và ý thức là hai nguyên thể đầu tiên, cùng tồn tại độc
lập. Thực chất, thuyết nhị nguyên cũng là một dạng của chủ nghĩa duy tâm.
Tóm lại: triết học duy tâm đã tuyệt đối hoá vai trị của ý thức, phủ nhận hiện
thực khách quan, phủ nhận khả năng nhận thức của con người, làm cho con người trở
nên thụ động, bất lực trước mọi hiện tượng tự nhiên, xã hội. Do đó triết học duy tâm
8
thường được tôn giáo sử dụng làm cơ sở lý luận để giải thích thế giới xung quanh
chúng ta do đâu mà có, con người từ đầu sinh ra, chết rồi sẽ đi về đâu. Tuy nhiên cũng
có sự khác nhau giữa duy tâm trong triết học với duy tâm trong tôn giáo. Thế giới quan
tôn giáo, lịng tin đóng vai trị chủ đạo, cịn chủ nghĩa duy tm trong triết học lại là sản
phẩm của tư duy trừu tượng.
b.Triết học duy vật:
+ Mở đầu là triết học duy vật ngây thơ chất phác thời cổ đại. Tiêu biểu là triết
học Trung Quốc, Ấn Độ và Hy Lạp. Thời kỳ này các nhà triết học duy vật cũng đ
khẳng định thế giới xung quanh chúng ta là thế giới vật chất, không do ai sinh ra, không
mất đi, nhưng lại đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể nào đó.
+ Triết học duy vật siu hình đại biểu là Tô – mát – hốp – xơ người Anh (1588-
1679 ). Quan niệm, các sự vật hiện tượng tồn tại biệt lập không phụ thuộc vào nhau,
không coi đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc là động lực của sự phát triển.
Tuy không phản ánh đúng hiện thực, nhưng triết học duy vật siêu hình cũng đã góp
phần không nhỏ vô việc chống lại thế giới quan duy tâm và tôn giáo thời bấy giờ.
+ Chủ nghĩa duy vật biện chứng do Mác và Ăng – ghen xây dựng vào những năm
40 của thế kỷ XIX, sau đó được Lênin phát triển. Ngay từ khi mới ra đời nó đã khắc
phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật
siêu hình, vì nó đã phản ánh đúng hiện thực khách quan, nó đã trở thành công cụ giúp
những lực lượng tiến bộ chinh phục và cải tạo thế giới
II. QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ MỐI
QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
1. Phạm trù vật chất.
a. Các quan điểm duy vật trước Mác quan niệm về vật chất.
Ngay từ thời cổ đại các nhà triết học duy vật cũng đã phủ nhận vai trị của thần
linh sinh ra thế giới vật chất. Nhưng, để trả lời cho câu hỏi cái gì đã sinh ra mọi sự vật
trong thế giới này. Trên tinh thần ấy mà các nhà triết học duy vật thời cổ đại đã cố
gắng đi tìm và giải thích cội nguồn của thế giới vật chất. Do trình độ của khoa học
chưa phát triển, sự hiểu biết còn giới hạn, vì vậy hầu hết các nhà triết học thời đó đều
cho rằng cái đầu tiên tạo nên thế giới vật chất là một dạng vật chất cụ thể nào đó như:
nước, lửa, không khí… về sau Đê –mô – crít ước đoán dạng vật chất đầu tiên tạo nên
các sự vật, hiện tượng trong thế giới vật chất là nguyên tử, và từ đó dẫn đến thói quen
xem vật chất là một vật thể ban đầu nào đó, có giới hạn cuối cùng, không biến đổi,
9
không thể phân chia. Quan điểm này càng được khẳng định ở thế kỷ XVIII khi Niu –
tơn phát hiện dạng vật chất có khối lượng nhỏ nhất là nguyên tử và từ đó trở đi người
ta đ đồng nhất vật chất với nguyên tử. Nhưng đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX
khoa học tự nhiên phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là khoa học vật lý. Ví dụ: năm 1895
Rơn – ghen phát hiện ra tia X. 1896 Béc – cơ – nen pht hiện ra hiện tượng phóng xạ của
nguyên tố Uran; 1897 Tôm – xơn phát hiện điện, điện tử; 1898 – 1902 ơng b Ma – ri –
quy – ri khám phá ra các chất phóng xạ. Tất cả những phát hiện đó đã nói lên rằng,
nguyên tử không phải l phần tử nhỏ nhất, mà nó còn có thể bị phân rã chuyển hóa, lợi
dụng cơ hội này các nhà triết học duy tâm đã phản công. Rằng: không có thế giới vật
chất, vật chất đã biến mất, đã gây ra một cuộc khủng hoảng về thế giới quan của chủ
nghĩa duy vật, từ đó đã có một số nhà triết học đang từ chủ nghĩa duy vật siêu hình máy
móc đã chuyển sang chủ nghĩa hoài nghi rồi ngã về chủ nghĩa duy tâm. Lênin cho rằng:
đó là “một bước ngoặt nhất thời, là một thời kỳ ốm đau của lịch sử khoa học và triết
học, một chứng bệnh của trưởng thành ”. Để giải quyết cuộc khủng hoảng này. Lênin
đã khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học thời đó, ông đã đưa ra định nghĩa
về vật chất, một định nghĩa mà cho tới nay các khoa học hiện đại vẫn phải thừa nhận
tính đúng đắn của nó.
b. Định nghĩa vật chất của Lênin: “ vật chất là một phạm trù (khái niệm ) triết
học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được
cảm giác của chúng ta sao lại, chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ thuộc
vào cảm giác ”.
- Định nghĩa vật chất của Lênin có hai vấn đề cơ bản cần nắm vững:
+ Vấn đề thứ nhất: vật chất là một khái niệm dùng để chỉ thực tại khách
quan... Có nghĩa là thế giới xung quanh chúng ta có vô vàn các sự vật và hiện tượng
khác nhau nhưng chúng đều có chung một đặc tính giống nhau, là tính vật chất (tồn tại
khách quan, không sinh ra, không mất đi). Do đó, chúng ta không được nhầm lẫn khái
niệm vật chất nói chung với các sự vật cụ thể. Các sự vật cụ thể nó có quá trình sinh ra
rồi mất đi, nhưng tính vật chất của nó không mất đi mà nó chỉ chuyển từ dạng vật chất
cụ thể này sang dạng vật chất cụ thể khác thông qua vận động, do đó, một hình thức
vận động nào đó của vật chất mất đi, tất yếu sẽ nảy sinh một hình thức vận động
khác thay thế. Như vậy, vật chất không biến mất, vật chất không phải là vô hình mà
người ta vẫn có thể biết được vật chất tồn tại dưới dạng các sự vật cụ thể khác thông
qua vận động.
10
+ Vấn đề thứ hai: vật chất là một khái niệm dùng để chỉ thực tại khách quan,
đem lại cho con người cảm giác, có nghĩa là, thế giới khách quan tác động vào các giác
quan của con người, nhờ có sự phản xạ của hệ thần kinh chuyển về bộ óc mà con
người nhận biết được nó là cái gì, (tức ý thức). Như vậy, vật chất là cái phải có trước,
ý thức cĩ sau. Ý thức chỉ là sự sao lại, chụp lại, chép lại (lưu giữ lại trong bộ óc). Ý
thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
- Định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những nội cơ bản sau đây:
+ Một là, định nghĩa đã khái quát được thuộc tính bản chất nhất của vật chất là
tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý thức của con người, không sinh ra không mất
đi, mà chỉ chuyển hoá từ dạng này sang dạng khác.
+ Hai là, định nghĩa vật chất của Lênin đã giải đáp được vấn đề cơ bản của
triết học. Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định ý thức.
+ Ba là, định nghĩa vật chất của Lênin đã khắc phục được tính siêu hình của chủ
nghĩa duy vật cũ quy vật chất vo một dạng tồn tại cụ thể no đó, bác bỏ những quan
niệm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm ( ý thức có trước ).
+ Bốn là, định nghĩa vật chất của Lênin là cơ sở cho các khoa học phát triển,
đem lại niềm tin cho con người trong việc nhận thức và cải tạo thế giới bằng chính
sức lực, trí tuệ của chính mình chứ không phải chờ đợi ở một phép màu nào đó.
Tóm lại, định nghĩa vật chất của Lênin đã bao quát được cả về thế giới quan
cũng như về phương pháp luận, cả về lý luận và thực tiễn. Nó đã khắc phục được tư
tưởng của triết học duy vật chất phác, triết học siêu hình, là cơ sở lý luận vững chắc
để bác bỏ triết học duy tâm một cách triệt để, vạch đường cho khoa học và những tư
tưởng tiến bộ.
c. Vật chất và các hình thức tồn tại của nó
- Theo Ph.Ăng - ghen: “ Vận động được hiểu theo nghĩa chung nhất là bao gồm
tất cả mọi sự thay đổi diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư
duy ”, vận động là sự biến đổi nói chung. Vận động “ là thuộc tính cố hữu của vật
chất ”. Vận động “ là phương thức tồn tại của vật chất ”. Điều này có nghĩa là người
ta biết được vật chất tồn tại dưới các dạng cụ thể thông qua vận động ở giai đoạn
đứng im tương đối. Thông qua vận động mà các dạng vật chất biểu hiện, bộc lộ nó là
cái gì. Do đó, không thể có vật chất mà không có vận động và ngược lại không có sự
vận động nào lại không phải là vận động của vật chất, không thuộc về vật chất.
11
Với tính cách vận động “là thuộc tính cố hữu của vật chất”, tự thân vận động.
Nguyên nhân của sự vận động ấy là do kết quả sự tác động lẫn nhau của chính các
thành tố nội tại trong cấu trúc của vật chất gây ra. Do đó vận động của vật chất là vô
tận, không sinh ra, không mất đi là một thuộc tính không thể tách rời vật chất. Nếu một
hình thức vận động nào đó của vật chất mất đi, tất yếu sẽ nảy sinh một hình thức vận
động khác thay thế. Trên tinh thần đó, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định, vận
động là phương thức tồn tại, là thuộc tính cố hữu của vật chất, bao gồm tất cả mọi
quá trình diễn ra trong vũ trụ, từ sự vật nhỏ như là nguyên tử, tế bào của thực vật,
động vật cho đến các thiên thể, các hành tinh trong vũ trụ cho đến tư duy đều vận động
không ngừng...Trong quá trình tồn tại các sự vật, hiện tượng không những vận động
mà chúng còn có liên hệ với nhau, không tách rời nhau, ràng buộc lẫn nhau, mối liên hệ
ấy không những chỉ xảy ra giữa sự vật này với sự vật khác mà ngay trong bản thân một
sự vật, hiện tượng cũng đã có mối liên hệ.
Ví dụ, trong một nguyên tử có các hạt prôtôn và nơtron tạo thành hạt nhân (mang
điện dương +), còn các lectrơn xoay xung quanh hạt nhân với tốc độ rất lớn (mang điện
âm -) đối lập với nhau, nhưng những mặt đối lập trái ngược nhau ấy chúng lại có liên
hệ với nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, tác động lẫn nhau, không thể thiếu nhau. Hoặc trong
một tế bào ta cũng thấy, mỗi bộ phận của tế bào đảm nhận những chức năng riêng
biệt, nhưng chúng đều có mối liên hệ với nhau thành một chỉnh thể.
Hoặc giữa trái đất của chúng ta với các hành tinh trong hệ mặt trời cũng không
ngừng vận động và có mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau bằng lực hút và lực đẩy, còn
trong x hội thì những mối liên hệ lại càng phức tạp hơn, như sự liên hệ giữa công
nghiệp với nông nghiệp, giữa chăn nuôi với trồng trọt, giữa sản xuất với tiêu dùng, và
trong sự phát triển cũng là kết quả của sự liên hệ nối tiếp kế thừa của quá trình trước
với các quá trình sau. Những mối liên hệ đó hình thành khách quan ngồi ý chí của con
người, nó là hiện tượng khách quan vốn có của các sự vật hiện tượng cả ở trong tự
nhiên, xã hội và tư duy.
Nguồn gốc của mọi sự vận động nằm ngay bên trong bản thân của sự vật, chứ
không phải từ bên ngoài, tức “tự thân vận động”. Nhờ có sự vận động, vật chất mới
bộc lộ ra là cái gì. Cho nn muốn nhận thức được sự vật phải nghiên cứu chúng trong
trạng thái vận động, vì vậy nhiệm vụ của mọi khoa học không có gì khác là nghiên cứu
sự vận động của vật chất.
d. Những hình thức vận động cơ bản của vật chất:
12
+ Một là, vận động cơ học của các vật thể trong không gian.
+ Hai là, vận động vật lý, là sự vận động của các phân tử, các hạt cơ bản
+ Ba là, vận động hóa học là các quá trình hóa hợp và phân giải các chất.
+ Bốn là, vận động sinh vật là sự trao đổi chất trong cơ thể sống.
+ Năm là, vận động xã hội là sự thay thế các hình thái kinh tế - xã hội.
Mỗi hình thức vận động cơ bản lại bao hàm rất nhiều hình thức vận động khác
nhau, song lại có quan hệ với nhau. Hình thức vận động cao được thực hiện thông qua
các hình thức vận động thấp. Nếu không có sự thay đổi hĩa học thì sẽ không có sự thay
đổi về nhiệt độ; nếu không có sự vận động của vô cơ, thì cũng không có đời sống hữu
cơ.
e. Vận động và đứng im:
- Mọi sự vật, hiện tượng đều vận động, đứng im chỉ là tạm thời
- Đứng im chỉ xảy ra trong một quan hệ nhất định, ví dụ: con tàu đứng im là
trong mối quan hệ với bến cảng, còn trong mối quan hệ với mặt trời và các thiên thể
khác thì nó đang vận động trong sự vận động của trái đất.
- Đứng im chỉ xảy ra với một hình thức vận động nào đó, chứ không phải với
mọi hình thức vận động trong cùng một lúc. Nói con tàu đứng im nhưng trong bản thân
nó thì sự vận động về vật lý, vận động về hoá học vẫn đang diễn ra.
- Đứng im, tức là vận động trong thăng bằng, dưới dạng sự vật cụ thể.
- Đứng im chỉ là tạm thời, nghĩa là không có sự vật nó tồn tại vĩnh viễn.
f. Vật chất vận động trong không gian và thời gian
- Vật chất luôn luôn vận động trong không gian và thời gian, có nghĩa là, bất cứ
sự vật, hiện tượng nào trong quá trình tồn tại đều có kích thước to nhỏ khác nhau, thời
gian tồn tại của sự vật ngắn hay di.
+ Không gian có ba chiều, chiều di, chiều rộng, chiều cao.
+ Thời gian chỉ có một chiều từ quá khứ đến tương lai.
Còn khi niệm “ không gian nhiều chiều ” mà ta thường thấy trong tài liệu khoa
học là khái niệm trừu tượng của khoa học dùng để chỉ tập hợp một số đại lượng đặc
trưng cho các thuộc tính khác nhau của khách thể nghiên cứu và tuân theo những nguyên
tắc biến đổi nhất định. Đó là một công cụ toán học dùng để nghiên cứu chứ không phải
để chỉ không gian thực, không gian thực chỉ có ba chiều.
13
2. Ý thức, nguồn gốc, Kết cấu của ý thức
a. Nguồn gốc của ý thức
Ý thức là gì, do đâu mà có, để trả lời cho câu hỏi này mà trong lịch sử triết học
đã có nhiều quan điểm khác nhau:
- Triết học duy tâm quan niệm, ý thức là một thực thể độc lập không phụ thuộc
vào thế giới vật chất, có trước thế giới vật chất, sáng tạo ra thế giới vật chất và chi
phối thế giới vật chất được Pla - tôn gọi là “ ý niệm ”, H - ghen gọi là “ ý niệm tuyệt
đối ”
- Chủ nghĩa duy vật trước Mác không thừa nhận tính chất siêu tự nhiên này của
ý thức, nhưng lại cho rằng tư tưởng được tiết ra từ óc cũng như gan tiết ra mật.
- Trên cơ sở tổng kết thành tựu của nhiều khoa học, đặc biệt là khoa học sinh lý
hệ thần kinh. Chủ nghĩa duy vật biện chứng Mác bác bỏ những quan niệm sai lầm trên
và đưa ra nhận định mới về nguồn gốc của ý thức: ý thức là một thuộc tính của vật
chất, nhưng không phải là của mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng
vật chất có tổ chức cao là bộ óc người có chức năng phản ánh, nhưng không phải là
phản ánh giản đơn, mà là phản ánh năng động sáng tạo.
- Trước hết chúng ta đều biết: phản ánh là thuộc tính vốn có của mọi đối tượng
vật chất. Ví dụ:
+ Phản ánh của giới vô cơ như mặt nước, mặt gương phản chiếu ánh sáng. Sự
phản ánh này mang tính đơn giản, không phân biệt, không lựa chọn.
+ Phản ánh của thực vật như hoa hướng dương biết hướng về phía mặt trời để
hấp thụ được nhiều năng lượng, rễ cây phát triển mạnh về hướng có nhiều phân. Sự
phản ánh này đã có sự lựa chọn.
+ Phản ánh của động vật lại phát triển cao hơn một bậc dưới dạng cảm giác, tri
giác và biểu tượng là nhờ có hệ thống thần kinh và bộ óc .
Nếu vậy, các loài động vật chúng có ý thức không? Trả lời rằng không, chỉ con
người mới có ý thức. Phản ánh dưới dạng cảm giác, tri giác và biểu tượng đó mới chỉ
là hiện tượng sinh lý và tâm lý chung của động vật, chứ chưa phải là ý thức. Ý thức chỉ
được hình thành gắn liền với lao động và sau lao động là ngôn ngữ thì ý thức mới có
thể xuất hiện. Như vậy, sự ra đời của ý thức có hai nguồn gốc:
- Nguồn gốc tự nhiên là bộ óc người, có chức năng phản ảnh:
14
Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức, nó cũng có một quá trình tiến hóa
lâu dài hàng tỷ năm cùng với sự hình thành của trái đất, từ mầm sống đầu tiên và phát
triển đến đỉnh cao nhất của sự tiến hoá là xuất hiện loài người. Bộ óc người (nặng
trung bình 1,7 kg có khoảng15 tỉ tế bo), có chức năng thu nhận và điều khiển cơ thể với
thế giới bên ngoài, nhờ đó mà chúng ta mới biết được mùi vị, âm thanh, màu sắc, nóng
lạnh. Được Páp - lốp nhà sinh vật học người Nga gọi là phản xạ có điều kiện và không
có điều kiện. Do đó, khi bộ óc bị tổn thương thì phản xạ sẽ khơng chính xác nữa. Nếu
vậy thì con vật có ý thức không? Trả lời rằng không, chỉ có con người mới có ý thức.
Như vậy, rõ ràng là ở con người có một cái gì đó đặc biệt. Cái đặc biệt chính là thông
qua lao động, vượn biến thành người và sau lao động là ngôn ngữ thì ý thức mới xuất
hiện.
b. Nguồn gốc xã hội:
Để cho ý thức ra đời, nguồn gốc tự nhiên rất quan trọng, không thể thiếu được,
nhưng chưa đủ. Điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là lao động .
- Lao động là điều kiện chủ yếu để con người tồn tại, phát triển. Đó là sự khác
nhau căn bản giữa con người với động vật. Nếu như ở động vật kinh nghiệm sống
được truyền qua bản năng di truyền, như đ được cài đặt sẵn trong bộ gien, chúng chỉ
biết sử dụng các sản phẩm có sẵn trong tự nhiên, nhưng những thứ đó không còn nữa
thì con vật sẽ bị chết đói, nhưng con người thì hoàn toàn khác, con người không những
biết sử dụng các thứ có sẵn trong tự nhiên mà còn tìm tòi, khám phá, chinh phục, cải
tạo tự nhiên theo ý đồ của mình, nhờ đó mà con người dần dần nhận biết được những
thuộc tính, những kết cấu, những quy luật vận động của tự nhiên, của xã hội dưới
dạng những kinh nghiệm, những tri thức, nhờ vậy mà kho tàng tri thức của loài người
ngày càng được bổ sung thêm phong phú. Vì vậy, ý thức không thể là từ bên ngoài đưa
vào trong bộ óc, mà nó được hình thành từ khám phá và cải tạo thế giới khách quan, từ
lao động sản xuất gắn liền với sự ra đời của ngôn ngữ.
- Lao động không phải là một hoạt động đơn lẻ, mà ngay từ buổi đầu sơ khai
con người đã biết quy tụ lại với nhau mang tính tập thể, tính xã hội. Vì vậy, trong quá
trình lao động tập thể đã nảy sinh nhu cầu cần phải trao đổi kinh nghiệm và tổ chức
lao động tập thể mà từ đó cái cuống họng của loài vượn biến đổi dần dần thích ứng
với một lối phát âm ngày càng phát triển. Nhờ có lao động mà ngôn ngữ mới được hình
thành. Nó đã trở thành hệ thống tín hiệu mang nội dung của ý thức. Nếu không có hệ
thống tín hiệu này thì ý thức không thể tồn tại và thể hiện được. Ngôn ngữ là phương
15
tiện, là công cụ để khái quát hoá, trừu tượng hóa, ngôn ngữ dùng để giao tiếp, truyền
kinh nghiệm từ người này sang người khác, thế hệ này sang thế hệ khác. Vì vậy, ý
thức không phải là hiện tượng thuần túy cá nhân mà là một hiện tượng mang tính lịch
sử, tính xã hội. Nếu không có ngôn ngữ thì xã hội không thể phát triển. Vì những lẽ
trên, Ăng - ghen viết: “ Trước hết là lao động, sau lao động và đồng thời với lao động
là ngôn ngữ, đó là hai sức kích thích chủ yếu đã ảnh hưởng đến bộ óc của con vượn,
làm cho bộ óc đó dần biến chuyển thành bộ óc con người ”.
c. Bản chất của ý thức
Dựa trên cơ sở lý luận phản ánh, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định: ý
thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong bộ óc con người nhưng không phải
là sự phản ánh giản đơn, mà phản ánh một cách năng động và sáng tạo. ý thức là hình
ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
- Để hiểu rõ hơn bản chất của ý thức, chúng ta phải biết rằng: cả vật chất và ý
thức đều tồn tại. Nhưng giữa chúng có sự khác nhau mang tính đối lập. Vật chất là cái
được phản ánh tồn tại khách quan, nhưng khi nó đã được chuyển vào trong đầu óc
người ta thì nó lại trở thành hình ảnh chủ quan, là hình ảnh tinh thần của sự vật khách
quan, (tức ý thức). Vì vậy, không thể đồng nhất hoặc tách rời cái được phản ánh (vật
chất) với cái phản ánh (ý thức).
- Thứ hai, khi nói ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, nhưng nó
không phải như là hình ảnh vật lý hay hình ảnh tâm lý động vật về sự vật, mà là sự
phản ánh năng động sáng tạo. Do đó chỉ con người mới có ý thức, ý thức được ra đời
trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, chính vì vậy C.Mc viết: ý thức “
chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con người và được cải
biến đi trong đó ”.
Tính sáng tạo của ý thức được thể hiện thống nhất của ba mặt sau:
- Một là, nhận thức của con người bao giờ cũng xuất phát từ yêu cầu của cuộc
sống đặt ra, do đó những ý tưởng, tức sự suy tính phải có trước khi hành động, đó là
quá trình chọn lọc các thông tin, lựa chọn phương thức hành động, chứ không thụ động
như ở động vật.
- Hai là, những thông tin được sao, chép lại, dưới dạng hình ảnh tinh thần được
lưu giữ lại trong óc. Thực chất, đây là quá trình bắt đầu sáng tạo, có nghĩa là đối tượng
16
vật chất đã trở thành ý tưởng phi vật chất để rồi suy diễn, tưởng tượng theo ý tưởng
của mình.
- Ba là, chuyển sự tưởng tượng từ trong óc ra bên ngoài, và bằng lao động con
người đã biến những ý tưởng thành hiện thực, giai đoạn này con người phải lựa chọn
những phương pháp, phương tiện, công cụ để tiến hành lao động nhằm đạt được mục
tiêu đề ra. Do đó chúng ta phải thấy được ý thức bao giờ cũng gắn liền với hoạt động
thực tiễn, chịu sự chi phối không chỉ bởi các quy luật sinh học mà chủ yếu là các quy
luật xã hội, các quy ước được hình thành trong quan hệ sản xuất, do đó ý thức mang
bản chất xã hội và lịch sử.
d. Kết cấu ý thức :
- Cấu trúc theo chiều ngang: gồm có tri thức và tình cảm.
+ Tri thức là kết quả nhận thức của con người về thế giới, được diễn đạt dưới
hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu. Được tách ra làm hai loại tri thức. Tri
thức thông thường, là những nhận thức thu nhận được từ hoạt động hàng ngày của mỗi
cá nhân, mang tính chất cảm tính trực tiếp, bề ngoài rời rạc chưa được hệ thống hoá.
Tri thức khoa học là những nhận thức đã được đúc kết từ thực tiễn thành lý luận, kinh
nghiệm. Ngày nay, tri thức đang là yếu tố giữ vai trị quyết định đối với sự phát triển
kinh tế, vì vậy, đầu tư vào tri thức trở thành yếu tố then chốt cho sự tăng trưởng kinh
tế dài hạn bền vững.
+ Tình cảm là sự rung động của con người với xung quanh gây cho con người có
cảm giác vui buồn, yêu thương, căm giận… Vì vậy, một khi tri thức được gắn với tình
cảm thì hoạt động của con người sẽ được tăng thêm gấp bội lần.
-. Cấu trúc theo chiều dọc:
+ Tự ý thức, ý thức về bản thân mình trong mối quan hệ với thế giới.
+ Tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có được từ trước nhưng đó gần
như trở thành bản năng, thành kỹ năng nằm trong tầng sau của ý thức chủ thể, là ý thức
dưới dạng tiềm tàng.
+ Vô thức là những trạng thái tâm lý ở chiều sâu, sự suy nghĩ, hành vi, thái độ
ứng xử của con người xảy ra mà chưa có sự tranh luận của nội tâm, chưa có sự kiểm
tra, tính toán của lý trí được biểu hiện thành nhiều hiện tượng khác nhau và chỉ là mắt
khâu trong cuộc sống có ý thức của con người.
17
3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. Vai trò tác dụng của ý thức. Ý
nghĩa phương pháp luận
Dựa trên cơ sở lý luận phản ánh, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định: vật
chất là cái có trước ý thức là cái có sau, vật chất là nguồn gốc của ý thức, quyết định ý
thức, song ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của
con người, vì vậy con người phải tôn trọng thực tiễn khách quan, đồng thời phát huy
tính năng động chủ quan của mình.
a. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức được thể hiện :
+ Vật chất tồn tại khách quan, không phụ thuộc vào ý thức, là cái có trước, cái
được phản ánh. Ý thức là cái có sau, là cái phản ánh
+ Vật chất là cái được phản ánh, nhưng khi những hình ảnh của vật chất, tức thế
giới khách quan đã được chuyển vào trong óc người ta ( sao chép, chép lại, chụp lại) thì
nó lại trở thành hình ảnh chủ quan, là hình ảnh tinh thần của thế giới khách quan (tức ý
thức). Chính vì vậy, Mác viết “ Chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong
đầu óc con người và được cải biến đi trong đó “.
+ Ý thức là cái phản ánh: Trước hết xét về nguồn gốc, ý thức là một thuộc tính của
vật chất, nhưng không phải là của mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng
vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc người.
+ Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức, có chức năng phản ánh, nhưng
không phải là sự phản ánh giản đơn, mà phản ánh mang tính năng động sáng tạo trên cơ
sở gắn liền với lao động và sau lao động là ngôn ngữ thì ý thức mới có thể xuất hiện, như
vậy ý thức phụ thuộc vo hoạt động của bộ óc người. Do đó, khi bộ óc bị tổn thương thì
nhận thức sẽ không chính xác nữa. Vì vậy, khi chưa có bộ óc người thì không thể có ý
thức.
b. Sự tác động trở lại của ý thức đối với vật chất:
Ý thức là sự phản ảnh thế giới khách quan hiện thực vào bộ óc con người, song
ý thức lại có khả năng cải tạo, làm thay đổi hiện thực khách quan, nhưng bản thân của
ý thức không thể tự nó làm thay đổi được hiện thực khách quan. Ý thức chỉ mới là khu
nhận thức, còn việc cải tạo hiện thực khách quan lại cần phải có sự nổ lực hành động
của con người thì lúc đó những ý tưởng, những sáng tạo mới có thể trở thành hiện thực
được, do đó nhận thức đúng được quy luật vận động của thế giới khách quan thì đó
mới là cơ sở để hoạt động của con người đạt được mục tiêu, và phương hướng đã đề
18
ra. Ngược lại, ý thức của con người phản ánh sai thế giới khách quan thì kết quả sẽ
không thể đạt được như mong muốn.
c. Vai trò của ý thức: nhờ có ý thức mà trong quá trình thực tiễn con người có thể
lựa chọn phương án, phương thức nào có hiệu quả nhất để hoạt động và biết phân biệt
được cái nào đúng, cái nào sai, lợi hại, cái gì nên làm, cái gì nên tránh.
d. Ý nghĩa và phương pháp luận:
Để phát huy được tính năng động chủ quan của con người thì trong hoạt động
nhận thức và hoạt động thực tiễn, phải tôn trọng tính khách quan, do đó trong hoạt
động nhận thức, hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ thực tế khách quan, phải lấy
thực tế khách quan làm căn cứ cho hoạt động của mình chứ không được lấy tình cảm
làm điểm xuất phát cho chương trình hành động, nếu lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy
ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc phải bệnh duy ý chí. Trên cơ sở đó Đảng ta đã
rút ra bài học “Mọi đường lối, chủ trương của Đảng phải xuất phát từ thực tế, phải
tôn trọng quy luật khách quan”. Để phát huy được nhân tố chủ quan, vai trò tích cực
sáng tạo của ý thức nhằm đáp ứng được yêu cầu xây dựng lực lượng sản xuất trong
suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội mà nhiệm vụ trung tâm là phải công nghiệp
hóa và hiện đại hoá, phải “lấy việc phát huy nguồn lực con người làm yếu tố cơ bản
cho sự phát triển nhanh và bền vững”, muốn vậy “phải khơi dậy trong nhân dân lòng
yêu nước, ý chí quật cường, phát huy tài trí của người Việt Nam, quyết tâm đưa nước
nhà ra khỏi nghèo nàn, lạc hậu”.
19
Chương II
PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
I. PHÉP BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Các hình thức cơ bản của phép biện chứng
a. Khái niệm biện chứng, phép biện chứng
- Khi niệm biện chứng: Biện chứng có nghĩa là, trong quá trình tồn tại các sự
vật, hiện tượng đều có liên hệ với nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, ràng buộc lẫn nhau, tác
động lẫn nhau trong trạng thái vận động biến đổi theo khuynh hướng phát triển đi lên .
Nguồn gốc của mọi sự vận động thay đổi ấy đều có nguyên nhân là do đấu tranh của
các mặt đối lập nằm ngay bên trong của sự vật.
- Có hai loại biện chứng: biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan, (còn
được gọi là biện chứng siêu hình), quan niệm của biện chứng siêu hình cho rằng, các
sự vật hiện tượng trong quá trình tồn tại chúng không phụ thuộc vào nhau và không coi
việc đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc là động lực của sự phát triển, vì vậy,
thuật ngữ siêu hình cũng được dùng để chỉ những người có tư tưởng và hành động khi
xem xét giải quyết sự việc không đặt chúng trong mối liên hệ giữa sự vật này với sự
vật khác, mà coi chúng tồn tại độc lập, tách rời không có liên hệ với nhau, mọi sự vật
đều tồn tại ở trạng thái tĩnh tại, không biến đổi.
b. Các hình thức cơ bản của phép biện chứng
- Phép biện chứng thời cổ đại: các nhà triết học phương Đông và phương Tây
thời kỳ cổ đại đều cho rằng các sự vật, hiện tượng của thế giới luôn ở trạng thái sinh
thành, biến hóa trong mối liên hệ chằng chịt. Những quan niệm này mới chỉ là dựa trên
20
