Câu chuyện về thi ca
Nhà thi sĩ nói: "Con người sống ở đời như nhà thi sĩ". Phải chăng đời là một cõi mộng và con người không ai là không có riêng cho mình một cõi mộng từ trong những khổ luỵ của cái lõi thực kia? Hay phải chăng đời chỉ là một cõi của lưu đày và con người chỉ là một cõi của lưu đày và con người chỉ là kẻ mang niềm hoài vọng không nguôi, đi tìm lại quê hương đã mất của mình? Câu nói lơ lững của cuộc đời và của thi ca....
CÂU CHUY N V THI CA
HUY N KHÔNG
L IM ð U
Nhà thi sĩ nói: “ Con ngư i s ng ñ i như nhà thi sĩ.” Ph i chăng, ñ i là m t cõi m ng và
con ngư i là k ñi trong cõi m ng này? Ph i chăng, ñ i là m t cõi th c và con ngư i không ai là
không có riêng cho mình m t cõi m ng t trong nh ng kh l y c a cái cõi th c kia? Hay ph i
chăng, ñ i ch là m t cõi c a lưu ñày và con ngư i ch là k mang ni m hoài v ng không nguôi,
ñi tìm l i quê hương ñã m t c a mình? Câu nói lơ l ng như chính cái lơ l ng c a cu c ñ i và c a
thi ca.
Nhưng chính vì th mà, ngư i ta có th nói r t nhi u v thi ca, nói mãi cũng không cùng mà
l i v n như không nói ñư c gì. Cũng như con ngư i, như cu c ñ i…T t c v a như hi n bày ra
ñó mà l i cũng v a như m t n s muôn ñ i, kêu g i và thách th c m i tìm ki m, khám phá. Thì
ra, cái c th nh t-tư ng ch ng như d hi u nh t-l i cũng là cái b t ñ nh nh t và như khó hi u
nh t. Tri t lý, ngh thu t, văn chương, thi ca…v n không n m trên m t ñư ng th ng cho con
ngư i d dàng ñ nh ñư c n o ti n ñư ng lui. Và vì th mà, nh ng trình bày v thi ca ñây ch là
m t “ CÂU CHUY N V THI CA”, m t câu chuy n góp thêm vào muôn ngàn câu chuy n mà
bao ngư i ñã nói trong su t c cu c ñ i dài. Nó không ph i là m t công trình nghiên c u, biên
kh o ñ nh m ñưa ra m t k t qu v m t lý lu n hay v l ch s và khuynh hư ng c a thi ca. Nó
ch là m t trao ñ i nh ng kinh nghi m v m t s khía c nh c a thi ca mà chính thi ca ñã t m ra
trên con ñư ng ñi c a nó; nh ng khía c nh v b n s c c a thi ca và v m i tương quan c a nó
v i chân lý, tri t lý, v i cu c ñ i, tôn giáo…S thi u sót, do ñó là ñi u không th tránh. m t
hai khía c nh v m i tương quan, nó l i ch m i nói ñư c m t ph n r t nh v i riêng m t lãnh
v c. Âu là xin mư n cái ph n nh v i riêng m t lãnh v c ñó mà nói chung cái ph n l n v i
nh ng lãnh v c tương t v y. Thêm n a, n u cu c ñ i ch là cu c ñ i v i tôi trong ý nghĩa mà
tôi ñã cho nó thì thi ca v i tôi, trong ý nghĩa mà tôi ñã cho nó. Cái khách quan c a nh ng nh n
ñ nh ñây, ño ñó cũng là ñi u không th ñáp ng ñư c.
“Khách l i b t v n nhân gian s ,
Ch b ng lan can khán thúy vi”
Ngày xưa, có m t ngư i khách ñã ñ n v i cu c ñ i không m t câu thăm h i như th . Ngư i
khách ñ n ch là ñ nhìn ng m mây tr i màu tr i. B i hơn b t c ai, ngư i khách bi t r ng , có
thăm h i, m l i nói năng thì cũng ch ng bi t thăm h i, nói năng sao cho cùng. Thôi thì ch còn
IM L NG. Nhưng ai dám b o n sau cái im l ng kia, ngư i khách ñã không g i l i cho ñ i c
m t t m lòng?
Ngh thu t, thi ca r i cũng s ñi trên con ñư ng v c a im l ng. Nhưng trên ñư ng v c a
im l ng này, ngh thu t , thi ca ñích th c r i s còn mãi nh ng âm hư ng vô cùng c a c m t
t m lòng mà hơn m t l n, nó ñã ñư c ñem dâng hi n cho ñ i.
1
“CÂU CHUY N V THI CA” ñây ch là câu chuy n v nh ng t m lòng ñó ñây mà ngư i
trao ñ i ñã t ng g p g cũng b ng c cái t m lòng c a mình. Hay là b i cái rung ñ ng c a t m
lòng kia v n chân thành thi thi t mà không hay, thì ñó do cái v ng v c a ngư i trao ñ i v y.
Los Angeles, cu i xuân Tân D u
HUY N KHÔNG
I-ð TV Nð
Trư c khi phân tích thi ca, chúng ta hãy th minh ñ nh l i v n ñ THI CA LÀ GÌ? Trong
khuôn kh c a ph n này thì qu th c ñây ch là th t c, nhưng ñ ng th i cũng là m t th t c c n
thi t, như th t c chi u khán nh p n i ñ i v i m t du khách trư c khi ñi vào m t x l v y.
Thi nhân ñi vào ñ i v i c m nghĩ… “m t con chom ñ n t x l , ng a c hát chơi.” (X.D)
Chúng ta cũng s ñi vào th gi i thi ca v i ñôi m t tò mò, tra h i v nh ng ti ng hát l c a nh ng
con chim l .
Trên căn b n câu h i “ Thi ca là gì” chúng ta s ñi vào nh ng câu h i chi ti t hơn, c th
hơn như th này:
-ði u gì giúp chúng ta phân bi t ñ i tư ng thông thư ng c a c m quan tri giác v i ñ i
tư ng c a thi ca, c a ngh thu t?
ði u gì làm cho m t câu thơ khác v i m t câu văn, m t bài thơ và m t b c h a, m t ñiêu
kh c ph m?
-ði u gì làm cho m t bài thơ hay khác v i bài thơ d ?
-ði u gì làm cho tho ð o khác v i thơ ð i? Làm cho thơ nhà Ph t khác v i thơ thông
thư ng?
ð i ñ ñó là nh ng câu h i th t c mà chúng ta không th b qua trư c khi nói ñ n thi ca.
Và chúng ta s d n d n ñi vào t ng câu h i m t như ñã nêu trên.
II - ð I TƯ NG C A THI CA. ð I TƯ NG C A C M QUAN.
Nh c ñ n thi nhân, ngư i ta v n thư ng lien tư ng ñ n nh ng k lêu bêu không tư ng,
nh ng ngư i ch nói lên nh ng chuy n ñâu ñâu. Homère nói ñ n th gi i huy n tho i v i nh ng
tác ph m trư ng thiên: Illiade và Odyssée.Dante nói ñ n Thiên ðàng và H a Ng c v i Comédie
Divine. Nguy n Du v i văn t Th p Lo i Chúng Sanh o d . Phái Dada Pháp làm thơ b ng
cách x s ngôn t : Vi t trên m i mi ng gi y m t ch , vò l i và b c ra g p ch nào thì ghi ch
2
y k t l i mà thành “ câu thơ” b t k ý nghĩa. Bích Khê thích nói v Tinh Huy t. Huy C n trư c
kia mu n ñ t cháy c cu c ñ i ñ có ánh L a Thiêng.
Nh ng s ki n v a nêu ra ñã t o cho chúng ta n tư ng. Cu c ñ i c a thi sĩ khác h n cu c
ñ i c a th nhân bình thư ng và thi sĩ nhìn th y nh ng ñ i tư ng mà ñôi m t tr n t c c a nh ng
con ngư i thư ng như chúng ta không h nhìn th y, không th nhìn th y.
Qu th c ñó ch là m t cách th n tư ng hóa nhà thơ, th n tư ng hóa thi ca. Trư c khi LÀ
m t thi sĩ, thì thi nhân ðà LÀ m t ngư i. Trư c khi ngôn ng tr thành ti ng thơ thì ngôn ng
ðà LÀ ti ng ngư i.
Thơ không ph i là ñi u t tr i cao rơi xu ng, là m t thiên ân phú b m hay m t quà t ng c a
“Nàng Thơ”. Thi nhân không ph i là k b phát vãng xu ng tr n vì ph m t i trên thiên cung. Nhà
thơ là m t ngư i, và ñ i tư ng c a thơ, hay ít ra ch t li u c a thơ là cu c ñ i. Không s ng thì
không có thơ, không có cu c ñ i thì cũng không có thơ, dù thơ có th là m t cách b o hành v i
ñ i, m t cách ch y tr n cu c ñ i, m t cách vư t thoát hi n h u.
Nói như v y không có nghĩa là xác nh n “ ngh thu t v nhân sinh” hay ph nh n “ ngh
thu t v ngh thu t”, nghĩa là làm s ng l i cu c ñ i cãi vã ch ng ñi ñ n ñâu t ng kéo dài bao th
h qua; thơ mà ch mu n vì ñ i s ng thì t c là ñã c c ñoan ñ y thơ ñ n ch hò vè , hò bài chòi,
hò gi g o, văn công, thi công”. Thơ mà ch mu n v ngh thu t t c là ñã t ly khai kh i hi n
h u, t tr u tư ng hóa cu c ñ i. Có thơ vì có hi n h u, nhưng không ph i làm thơ là ch vì hi n
h u, ch cho hi n h u thư ng thái này.
ð i tư ng c a thơ và ñ i tư ng c a hi n h u thư ng thái, t căn b n th c h u, ch là m t.
ð i tư ng ñó chính là “ muôn s c a chung” là “ kho tr i chung” v y.
Nh ng ñ i tư ng c a thi ca và nói cung c a ngh thu t l i cũng không ph i ch là ñ i tư ng
c a tri giác thông thư ng. N u ch có “ kho tr i chung” mà không có “ vô t n c a mình
riêng”(NCT) thì s không có thơ, không có ngh thu t.
S ng là ñ i, nghĩa là m c nhiên t o nên nh ng quan h gi a t ngã v i ngư i ñ i. Quan
h ñó có hai ñ c ñi m, quan h s ng m c nhiên và quan h tra h i.
Ch trương ngh thu t v ngh thu t hay quan ni m “ bài thơ hay nh t là bài thơ không bao
gi ñư c vi t ra” ch ng h n là nh ng ch trương và quan ni m ñã b quên cái quan h hi n h u
m c nhiên ñó. Thi sĩ ch ng ph i là k tr i sai xu ng, ch ng ph i là k có m t s m nh thiêng
liêng ho c ân thiên kh i nào. Thi ca cũng ch ng ph i là m t món quà ngo i th , nhưng chính là
s n ph m c a m t cách th ñ i, m t cách th nhìn ñ i khác thư ng. M t cách th nh n th c v
cái “ kho tr i chung’ theo quan ñi m “ vô t n c a mình riêng”.
Thi sĩ chính là ngư i có cái nhìn vô t n, nh ng ư c v ng vô cùng khác thư ng ñó. Kh năng
lãnh h i, kh năng nh n th c vô t n, vô cùng ñó ñã bi n nh ng ñ i tư ng thông thư ng c a tri
giác và c m giác thông thư ng thành ñ i tư ng c a thi ca, thành ñ i tư ng c a thơ. Thi ca ch ng
nói ñi u gì khác ñ i, không ph i c a ñ i. ð i tư ng c a thơ cũng ch ng gì khác hơn là trăng, là
3
gió, là mây nư c, là nh thương, là ngư i yêu, ngư i ghét, ngư i bu n,ngư i gi n. Nghĩa là
nh ng ñ i tư ng thông thư ng, nh ng s vi c bình thư ng ñã t o ra thành ñ i s ng bình thư ng.
Tuy nhiên , trăng ñư c ñem vào thơ thì không còn là trăng thư ng n a. Và gió, và mây, và
ngư i yêu, ngươi ghét cũng th . Ch ng vì thi sĩ có chi c ñ a th n hay có m t huy n l c nào ñó
làm cho ñ i tư ng thông thư ng tr thành khác thư ng. ð i tư ng trư c sau v n là ñ i tư ng ñó.
Khác chăng ch là cái nhìn v ñ i tư ng y mà thôi. Thi ca là m t CÁI NHÌN BI T THU C v
nh ng ñ i tư ng, nh ng tương giao bình thư ng.
Nh ng tâm trí b t thư ng, nh ng ngư i ñiên, nh ng ngư i b b nh th n kinh cũng có th có
nh ng cái nhìn bi t thu c như th . Và như v y thì ph i chăng nh ng h ng ngư i ñó cũng là thi
sĩ? R t có th . Trang Chu có th là k ñã m ng th y mình là bư m. Nhưng ai dám ch c là không
ph i bư m ñã m ng th y mình là Trang Chu? Lý B ch l m trăng dư i lòng sông là trăng th t nên
m i ch t ñu i, hay chính vì Lý B ch ñã th y rõ trăng trên tr i và bóng trăng dư i lòng sông cũng
ñ u là trăng gi , và t t c m i s ñ u là o hóa, gi t m. Hi u như v y, thì cái ch t c a Lý B ch
l i chính là m t hành ñ ng “t t ” tuy t ñ i ph nh n cu c ñ i ch ch ng ph i Lý B ch ñã ch t
vì say, vì nh n l m.
Gi a say v i t nh, ñiên v i không ñiên, m ng v i th c…biên gi i qu là mong manh. Thi ca
n m ngay trên biên gi i ñó. Nh ng ñi m ñ c s c c a thi ca, ñi u làm cho thi ca không ph i là
m t chuy n ñiên khùng, o ho c chính là ch thi ca c n có s THÔNG C M, THƯ NG
TH C c a k khác. Giá tr c a thi ca không ph i ch tùy thu c vào bài thơ, ho c ch tùy thu c
ngư i thư ng th c hay ñ c gi nhưng là tùy vào TƯƠNG QUAN GI A BÀI THƠ VÀ NGƯ I
ð C THƠ. Thi sĩ có th là m t con ngư i cô ñơn, nhưng thi ca không th t n t i trong s cô
ñ c, thơ không ph i là m t cách ñ c tho i mà là m t cách truy n ñ t kinh nghi m cho tha nhân.
Giá tr c a thi nhân là m t giá tr c n ñư c tha nhân b o ch ng. Thiên tài có th là ngư i nhi u
kiêu hãnh và t ñ c,. Không có ni m kiêu hãnh và t ñ c ñó thì cũng không có thi ca, không có
ngh thu t, nhưng kiêu hãnh và t ñ c không ph i là ñi u ki n t t y u c a thiên tài.
Không thi u gì nh ng thi sĩ chán ghét tha nhân, thù h n v i hi n h u c a chính mình; cũng
không thi u gì nh ng thiên tài ch s ng v i ni m kiêu h nh c a sáng t o, và ñã t xem như là
Thư ng ð c a th gi i kinh nghi m và c m xúc c a riêng mình. Nhưng kiêu hãnh, h n ñ i,
y m th và t hào ñ n bao nhiêu chăng n a thì thi nhân v n không thoát kh i l ñ nh c a s sáng
t o: s v t ñư c sáng t o ph i có, nghĩa là ph i t n t i. Và bài thơ, cũng như b t c m t s v t
nào khác, cũng ch T N T I CÓ Ý NGHĨA v i m t ý th c, nghĩa là v i tha nhân, v i ñ c gi ,
v i ngư i thư ng ngo n mà thôi. ðây là ñi u ki n vinh quang mà cũng là nguyên y sa ñ a c a
thi sĩ, nhưng ñây cũng là ñi u b t kh kháng. Ngh thu t hay riêng thi ca, không ph i là t t c
nh ng gì ñã ñư c sáng tác, trái l i là nh ng sáng tác ñã ñư c thư ng th c và còn ñư c nh ñ n ,
nh c nh ñ n. Có nh ng thiên tài l m ch t hay qua ñi trong lãng quên là vì v y.
Thi ca v n ñư c xem là m t n l c thoát kh i cu c ñ i bình thư ng, cái nhìn bình d . Nhưng
giá tr c a thi ca thì v n g n li n v i cu c ñ i , v i th nhân. Không có s g n bó ñó thì giá tr
c a thơ ch còn là m t gi ñ nh. Không có n l c ñó thì thơ cũng s không còn là thơ n a.
N u v i nhà thơ “ trăng gió” ch là trăng gió theo nghĩa thông thư ng ñư c ghi trong t ñi n
hay trong các sách khoa h c thì trăng gió TRONG thi ca s không ph i là trăng gió C A thi ca.
4
Nhưng thi sĩ l i cũng không ph i là k có toàn quy n sáng t o ra nh ng Ý NGHĨA hoàn toàn m i
cho ngôn ng thông thư ng, ho c sáng t o ra nh ng NGÔN NG hoàn toàn m i. N l c c a thi
nhân là khám phá ra nh ng ý nghĩa còn ñang b che d u, nh ng khía c nh còn ñang b khu t m
c a th c t i ch không ph i là sáng t o m t th c t i m i mà nh ng quan ñi m, nh ng b n tâm,
nh ng chú ý khác ñã không khám phá ra ñư c. Giá tr c a thi nhân tùy thu c n l c vư t thoát
và c g ng khám phá v a k .
Thi ca không làm cho ñ i vui thêm hay bu n thêm. Thi ca ch làm cho ñ i thêm “ m i l ”.
Và m i s m i l ñ u ch là m i l khi ñư c so sánh v i các cái cũ, cái ñã có và s n có mà thôi.
Khám phá ñi u m i l c a cu c ñ i không ph i là ch y tr n ñ i nhưng là ñ n g n ñ i hơn,
s ng nhi u v i ñ i hơn, ñ có th yêu ñ i hơn. Cũng như yêu m t ngư i thì ph i làm cho ngư i
yêu không còn là ngư i thư ng n a. Thi ca và thi nhân cũng th . Th y s khác l c a cu c ñ i
và làm cho cu c ñ i tr nên m i l là căn b n sáng t o c a cu c ñ i và làm cho cu c ñ i tr nên
m i l là căn b n sáng t o c a thi ca và c a ngh thu t nói chung v y. Theo nghĩa y mà xét thì
ai cũng có th là thi sĩ c . Tuy nhiên ñi u khác bi t ñây chính là ch thi nhân ñã quy t ñ nh và
l a ch n m t “K THU T” bi t thu c ñ di n t kinh nghi m khác l và m i l c a mình. K
thu t ñó là k thu t thi ca v y. M t khác, thơ cũng ch là thơ ch không ph i như văn hay nh ng
hình thái di n ñ t khác không ph i là thơ. Nói cách khác thơ ch là thơ khi nào thi nhân MU N
TÔN TR NG K THU T c a thơ, và ñ c gi cũng mu n nhìn thơ theo nhãn quan k thu t ñó.
Tóm l i, ñ n ñây thì chúng ta có th xác nh n vài ñi m như sau v s d ñ ng gi a thi nhân
và thư ng nhân, gi a cái nên thơ và cái bình thư ng: Gi ng nhau v ð I TƯ NG và KINH
NGHI M, khác nhau v CÁCH NHÌN và L I DI N ð T cái nhìn ñó, k thu t di n ñ t kinh
nghi m ñó.
III - B N S C C A THƠ
ði u gì làm cho m t bài thơ LÀ m t bài thơ, m t bài thơ KHÁC m t bài văn? Thơ là nh ng
ngh thu t, nhưng thơ KHÁC V I NH NG NGH THU T KHÁC như th nào?
Trư c tiên hãy nói ñ n thơ văn. Ph i nh n r ng thơ ch là thơ khi ngư i làm thơ t nh n
mình là nhà thơ và mình làm thơ ch không ph i làm văn. M t khác, thơ cũng ch là thơ và mình
làm thơ ch không ph i làm văn. M t khác, thơ cũng ch là thơ khi nào ngư i ñ c nh n cái ñi u
mình ñang ñ c là thơ ch không ph i gì khác. B n s c c a thơ do ñó mà tùy vào m t s XÁC
QUY T và ñ ng th i, m t th a nh n. Thơ là m t quy ư c ñ di n t m t kinh nghi m, và ñ ng
th i ñ lãnh h i s di n t m t kinh nghi m.
Ngày xưa ngư i ta có r t nhi u cách xác quy t hay ñ nh nghĩa v thơ, nhưng tiêu chu n
chính c a s xác quy t y thì trư c sau v n là NIÊM LU T. Niêm lu t là ñ nh chu n, là khuôn
thư c c a thơ, không có niêm lu t thì không có thơ.
Nhưng niêm lu t ñ làm gì? B ng tr c ñ làm gì? ðã h n ngư i ta có th tr l i ñ cho bài
thơ ñư c nh n như là bài thơ. Th nhưng ñó ch là m t ñ nh nghĩa v hình th c. R t nhi u bài
5
thơ dùng niêm lu t nhưng l i không ñư c nh n là m t bài thơ. Và ñã là thơ mà không hay thì
cũng ch ng c n ñ n thơ hay k thu t thơ làm gì n a!
Ni m lu t không ph i tiêu chu n thi t y u ñ ñ nh nghĩa thơ LÀ thơ vì l d6 hi u là không
h có m t niêm lu t ñơn nh t tuy t ñ i. Có r t nhi u th thơ, nghĩa là có r t nhi u lo i niêm lu t.
Mà ñã có nhi u lo i niêm lu t thì cũng không còn là niêm lu t n a.
Niêm lu t không ph i là b n s c c a thơ, mà ch có ñi u ki n làm cho b n s c c a thơ có th
hi n l . B n s c ñó chính là NH C TÍNH c a thơ, n i dung c a thơ v y. Nh c tính là m t HÌNH
THÁI ÂM THANH c a thơ, n i dung c a thơ v y. Nh c tính có m t HÌNH THÁI ÂM THANH
c a thơ, là nh p ñi u, ti t ñi u và âm ñi u c a thơ. Không có ti t ñi u và âm ñi u thì thơ không
còn gì là thơ n a. Thơ vi t ra ñ mà NGÂM ch không ph i ñ mà ñ c, như m t b n nh c ñư c
vi t ra ñ mà hát, mà trình t u ch không ph i ñ mà ñ c v y. Thi nhân ngày xưa thư ng ñi ñôi
v i “cô ñ u”, ca k là v y.
Ti t ñi u, âm thanh, nh c tính là b n s c c a thi ca. Niêm lu t là m t phương th lm àcho
b n s c y ñư c hi n l . Cũng như nh ng k thu t t p luy n th d c ñã t o ñi u ki n cho b n s c
m t l c sĩ ñ p ñư c hi n l v y. Do ñó, làm thơ mà c bo bo bám l y niêm lu t, ñ cho niêm lu t
ám nh thì cũng ch ng khác gì m t ngư i v a cúi nh c c p t vài cái ñã ng mình là l c sĩ ñ p
v y. Thơ b o ñ m cho s hi u d ng c a niêm lu t, ch không ph i niêm lu t b o ñ m cho s
thành công c a thơ. B o ñ m cho s thành công c a thơ chính là âm thanh, ti t ñi u và nh c tính
c a thơ v y. B o ñ m ch ñó là nh ng CH S , nh ng d u hi u cho th y ñư c s thành công
c a nhà thơ, c a bài thơ. Thành công cái gì? ði u gì?
Vì quên m t hi n h u uyên nguyên, kinh nghi m uyên nguyên v cu c ñ i cho nên nhi u
lúc ngư i ta cũng ñã quên luôn b n ch t c a thơ là m t kinh nghi m, và c th là m t cách di n
t kinh nghi m v cu c ñ i. Thơ là m t cách hi u, m t cách s ng v i ñ i tư ng, s ng v i hoàn
c nh. Có nhi u cách th hi u bi t, hi u bi t thư ng nghi m, hi u bi t th c nghi m, hi u bi t siêu
nghi m. Hi u bi t g n v i b n năng, hi u bi t th c nghi m liên h v i trí hu , hi u bi t siêu
nghi m g n v i linh giác, tr c giác. Hi u bi t thư ng nghi m ch là m t cách né tránh hay s
h u ñ i tư ng, nghĩa là m t cách kinh nghi m trong ñó CH TH chi m ưu th . Hi u bi t th c
nghi m như khoa h c là m t kinh nghi m trong ñó ð I TƯ NG chi m ưu th . Hi u bi t siêu
nghi m thì ch ng còn ưu th c a ð I TƯ NG mà cũng ch ng còn ưu th c a CH TH .
Bergson g i ñó là tr c quan. Tr c quan hay linh giác là m t hi u bi t trong ñó ch th và ñ i
tư ng ñã không còn m t biên gi i ngăn cách c th nào. Connaitre la co-naitre ( hi u là cùng
sanh thành).
Hi u bi t ñích th c không ph i là bi t mình, bi t ngư i,nhưng là hi u ñư c “ mình v i ta
tuy hai mà m t” v y. Nói cách khác, hi u bi t ñích th c là m t sư HÒA ð NG, hòa h p vươn
khói b n năng và trí tu v y. Mình v i ta tuy hai mà m t, có nghĩa là không còn mình, cũng
không còn ta n a. Trong trình ñ hi u bi t này, ch th ñã t xóa mình là ch th , ñ xóa luôn
nh ng ngăn cách trí hu , b n năng, thành ki n, lý lu n gi a ch th và ñ i tư ng.
Không xóa ñư c nh ng ngăn cách ñó thì cô thôn n s không th nào “ múc ánh trăng
vàng”, thì Huy C n s không th nào m i g i:
6
“Chi u ơi hãy ñ n thăm ta v i
Thiên h ñìu hiu ñ i tr ng không”
Ngư i ta v n thư ng g i nh ng cách hi u nên thơ y là “nhân cách hóa”, là t d , hoán
d …Th c ra , ñó là m t s hòa ñ ng, hòa h p. Không có ñư c s hòa ñ ng, hòa h p ñó, không
có ñư c tình tr ng ñ ng thanh tương ng, ñ ng khí tương c u ñó thì thơ khó mà còn là thơ n a.
Âm thanh, ti t ñi u, nh c tính, niêm lu t…chính là nh ng ñi u phát xu t t kinh nghi m hòa
ñ ng hòa h p y, và m t khác là nh ng phương ti n m ñư ng cho ngư i ñ c thơ s ng v i, và
s ng l i kinh nghi m hòa ñ ng hòa h p ñó c a thi nhân.
Làm thơ không ch là th y sông LÀ sông, núi LÀ núi, nhưng là th y ñư c sông núi H U
TÌNH, nghĩa là sông núi có m t m i giao hòa v i con ngư i , v i thi nhân. Th nghi m ñư c
m i giao hòa ñó là S NG THƠ, di n ñ t ñư c m i giao hòa la LÀM THƠ, truy n ñ t ñư c kinh
nghi m giao hòa ñó cho k khác t c thành công c a thơ. Âm thanh, ti t ñi u, nh c tính gi m t
vai trò t i quan tr ng trong s thành công ñó.
N u văn, h a, ñiêu kh c c t ch t ngư i thư ng ngo n vào tác ph m, thì trái l i, thơ và nh c
l i ñưa ngư i ta vào m t th gi i không còn ngh ph m, không còn ngh sĩ, không còn ch th
thư ng ngo n n a. B n s c c a thơ do ñó cũng là siêu th c. Siêu th c không ph i không tư ng
nhưng là s ng v i th c t u b ng m t ý th c cao hơn ý th c duy sinh, duy d ng, duy lý. Ý th c
cao hơn là th y ñư c s v t NHƯ LÀ s v t, không theo m t thành ki n, m t nhãn quan th c
ti n nào, ho c ch theo thành ki n hay nhãn quan c a “ con tim” nghĩa là c a c m xúc, c a rung
ñ ng mà thôi.
Siêu th c không ph i là ph nh n s v t nhưng chính là th y ñư c s v t như là s v t v y.
Có th nói chính hi n h u thư ng nh t, chính s tính toán, suy lu n, phân tích, ño lư ng th c
nghi m, th c d ng m i là nh ng cách ph nh n s v t. V i cu c s ng thư ng nh t, cái bàn ch
ð MÀ vi t, gh ð MÀ ng i, v i cái nhìn th c nghi m thì không bao gi có cái hoa ð P, vì
theo quan ñi m th c v t h c ch ng h n, hoa ch là m t cơ quan sinh d c.
Mu n th y ñư c s v t như là s v t thì ph i ly khai v i cái nhìn thư ng nghi m, th c
nghi m nghĩa là v i thành ki n này hay thành ki n khác. Thơ là m t n l c ly khai y. M t s ly
khai g n như là phú b m, t nhiên. Chính kh năng diêu th c hóa th c t i, kh năng ly khai y ñã
giúp cho thi nhân bi n “ kho tr i chung” thành “ vô t n c a mình riêng”v y.
Càng s ng, càng l n, càng già, con ngư i càng xa ngu n s ng, càng xa th gi i uyên
nguyên, hi n h u nguyên. Th gi i ñó ñã b “ ti n b ” vư t b , lý trí ph nh n, nhưng th gi i ñó
v n t n t i trong ký c c a m i ngư i, m i dân t c; th gi i huy n tho i, nguyên th y, trong ñó
ngư i, c cây và muôn thú ñ u h u tình, h u ngôn. Thi ca chính là m t cách ph c h i kh năng
tái ho t th gi i y, m t cách g t giũa l i cái c m xúc, rung ñ ng, ñã chai lỳ, cùn nh t c a ki p
ngư i ch còn bi t nh ng gì là h u ích, h u d ng, h u lý mà thôi.
Vì mu n ph c h i và có kh năng ph c h i th gi i ñích th c và uyên nguyên y, ph c h i
tính cách t t i c a s v t, tính cách thư ng h ng c a ñ i tư ng nên thi ca ñã tr thành siêu th c,
thi ca ph i ly khai. Ly khai v i thành ki n, v i ch p ki n, v n là nh ng hàng rào ngăn cách con
7
ngư i v i th c t i ñích th c, không cho con ngư i th y ñư c b n ch t ñích th c c a th c t i.
Thành b i hay giá tr c a thi ca tuy thu c kh năng siêu th c, kh năng ly khai, và ñ ng th i là
kh năng giao hòa như v a nói v y.
Nói ñ n thành b i, giá tr ñó c a thơ là ñi u r t khó.
Bài thơ hay ñã h n không ph i là bài thơ chưa h ñư c vi t ra.
Nhưng bài thơ hay cũng chưa h n là bài thơ t ng ñư c s ñông nh n là hay hay bài thơ ñã
ñư c trúng gi i này n . ðó cũng ch ng qua ch là nh ng l ñ nh. H i ñ t t c nh ng ñi u ki n
c th c a m t bài thơ hay chưa h n ñã là có ñư c m t bài thơ hay. Thơ là m t kinh nghi m s ng
th c ch không ph i là m t s ki n, s v t. V n ñ tiên quy t ñ t ra là kinh nghi m s ng th c ñó
có giúp thi nhân, và k thư ng ngo n v sau ñ t ñ n cùng ñích c a hi n h u là giao hòa v i vũ
tr , v i cu c ñ i, v i môi trư ng s ng hay không. Nói ñ n giá tr c a thơ do ñó là nói ñ n m t
giá tr TƯƠNG ð I, không ph i tương ñ i theo nghĩa TƯƠNG QUAN hoàn c nh s ng th c c a
nhà thơ khi sáng t o cũng như c a ngư i thư ng ngo n khi ñ c, khi ngâm hay ñư c nghe ngâm
bài thơ ñó v y.
Càng s ng th c thì thơ càng hay, và thơ càng hay thì càng cho ngư i ñ c nhi u cơ h i s ng
th c; S ng th c không ph i là s ng v i cái c th , mà ñ ng th i cũng là cái phù o. S ng th c
chính là s ng v i cái thư ng h ng, siêu th c, vĩnh c u. S ng th c là hòa tình ngư i v i tình núi
sông, cây c , là hòa ti u ngã v i ñ i ngã, là hòa h p h n cá nhân v i h n vũ tr .
S hòa h p ñó cũng chính là s hòa h p có tính cách tín ngư ng v y.
IV- THI CA VÀ CHÂN LÝ, CHÂN LÝ C A THI CA.
Thi ca là m t l i s ng, và là m t l i nh n th c, m t l i dùng ngôn t ti t ñi u ñ di n t m t
kinhnghi m. M c tiêu c a s s ng , c a nh n th c và n n t ng giá tr c a s di n t kinh nghi m
ñó là chân lý.
Thi ca có th ñ t ñ n chân lý không? Chân lý c a thi ca có nh ng ñ c ñi m nào?
T Platon và Aristote, thi ca ñã ñư c xem không ph i như m t hành ñ ng sáng t o mà ch là
m t hành ñ ng mô ph ng, b t chư c. Thi ca là c a c m giác, c a tư ng tư ng, h u h n và sai
l m. Ch có lý trí, trí hu m i là d ng c ñích xác giúp con ngư i ñ t ñ n chân lý. ð t ñ n chân
lý là ñ t ñ n ý ni m, ñ t ñ n y u tính tr u tư ng và ph bi n c a s v t. Trong khi ñó c m giác
và tư ng tư ng l i ch ñ t ñ n hình s c c th . Thi ca không ph i ñư c xem như m t sư say sưa
u m mà còn là m t con ñư ng l m l c.
S ñ c quy n lý trí th i trung c ñã ñư c y m tr b ng s ñ c tài c a ñ c tin. Trung c Tây
phương là th i ñ i khó khăn kh c k . Thi ca ch ñư c ph c h i khi con ngư i Tây phương chán
ngán kinh hoàng v i n n ñ c tài c a ñ c tin và lý trí. S chán ngán ñó là m t trong nh ng
nguyên y c a th i ph c hưng, th i lãng m n và siêu th c.
8
Thi ca Tây Phương ch s ng ñ ng khi con ngư i ñã chán ngán v i nh ng công th c s ng,
nh ng m nh l nh nh n th c, nh ng áp ñ t c a th n h c. Sinh khì Thi Ca Tây phương ch ñư c
ph c ho t khi con ngư i mu n t b m i rào c n c a lý trí, c a tín lý, c a ñ o ñ c ñã ñi u hư ng
cu c s ng và kinh nghi m c a mình ñ t mình tr v v i chính mình, t mình tìm ñ n v i nhân
gi i và nhiên gi i, khi con ngư i không còn mu n ch s ng v i lý trí, trí hu mà còn mu n s ng
b ng tình c m, b ng tư ng tư ng, b ng c m xúc. Thi ca là m t làn hơi m th i vào th gi i l nh
lung giá bu t c a lý trí, m t làn gió mát th i vào th gi i nóng b c c a m c c m t i l i và lòng
kinh s h a ng c.
B ng con ñư ng tình c m, c m xúc và tư ng tư ng, thi ca qu cũng ñã ñ t ñ n m t chân lý
nào ñó.M t chân lý n ng nàn,sinh ñ ng và h u h n, h u tình. Chân lý thi ca ch n ñ ng con tim
và khiêu khích kh i óc, ñ cao tư ng tư ng và xem thư ng lý trí, l a ch n cái ñ c sáng ñ c th
và v t b cái ph bi n tr u tư ng. Thi ca nói lên m t kinh nghi m ñơn nh t, bi t thu c, ngay bây
gi và lúc này. Kinh nghi m ñó giúp con ngư i tr c ti p v i ñ i v t, sanh thành v i ñ i v t.
Thi ca lãnh h i ñư c nh ng ñi u mà lý trí và ñ c tin không mu n th y, không th th y. Nhà
khoa h c không th y NƯ C mà ch th y OH2. Thi nhân l i ch th y nư c c a m t b n ñò ti n
bi t, c a m t dòng sông h n hò, c a m t m t h qu nh v ng, c a m t cái gi ng hun hút r n
ngư i. ðó không ph i là hai chân lý ( c a khoa h c và c a thi ca) nhưng là hai cách nhìn v m t
chân lý-m t th c t i. Cái nhìn th c nghi m và cái nhìn nên thơ. Lý trí lãnh h i ñ i v t như ngư i
ta hi u m t ngư i qua b c hình ch p b ng quang tuy n X c a ngư i ñó. Thi ca lãnh h i m t
ngư i như m t ngư i th c, s ng ñ ng, ñơn nh t, “ không gi ng ai” và không ai có th thay th .
Lý trí làm cho t t c gi ng nhau ( như nh ng con s trên s thông hành). Tình c m và c m xúc
làm cho t t c ñ u khác nhau.
Có ngư i b o thi ca là hão huy n, là “ tư ng tư ng” theo nghĩa không nói có, có nió không.
Th c t thì thi ca ñã nhìn th y nh ng ñi u mà nh n th c thư ng nh t và nh n th c khoa h c
không th y ñư c mà thôi. Nói cách khác, thi ca không ch nhìn th y nh ng gì kh d ng, kh
lư ng, kh tri. Kh d ng là ñ i tư ng c a cái nhìn thư ng nh t, kh lư ng là ñ i tư ng c a cái
nhìn khoa h c,kh tri là ñ i tư ng c a cái nhìn tri t lý. Thi ca có th nhìn th y cái h u d ng c a
ñi u vô d ng và cái vô d ng c a ñi u h u d ng. Thi ca có th nhìn th y cái kh tri như vô tri, cái
vô tri như kh tri.
Ngư i ta thư ng nhân danh th c t i, nhân danh lý trí, nhân danh th c nghi m ñ phán ñoán
v chân lý c a thi ca. Nhưng nhìn b ng m t chưa ph i là th y ñư c s th t, và di n ñ t m t ñi u
h p lý chưa h n là h p v i th giác. Như cây g y c m vào nư c thì G Y, như hai ñư ng tàu
song song. M t nhìn cây g y g y trong nư c, nhưng lý trí l i th y ch c là không g y. M t nhìn
hai ñư ng r y ch m l i theo ñúng phép ph i hình vi n c n, nhưng th c t , thì hai ñư ng tàu
không h ch m l i, và n u v lên hai ñư ng tàu không h ch m l i thì m t nhìn th y không
ñúng…M t ngày b ng 12 gi là m t chân lý, nhưng “nh t nh t t i tù, thiên thu t i ngo i” l i
cũng là m t chân lý. ði u nào ñúng? ñi u nào sai? Th c t thì c hai ñ u ñúng. Tuy nhiên , có
lúc nhân danh chân lý, ngư i ta ñã ph nh n thi ca. Thái ñ ñó ñã hàm n nhi u h lu n.
-Chân lý ch có m t, và nh t là ch có m t cách ñ t ñ n chân lý ñó. Thi ca không ph i là
cách y.
9
-Chân lý là ñi u bó bu c ta ph i hi u dù ta không mu n hi u, ta ph i nh n dù ta không
mu n nh n.
-Chân lý là ñi u có th di n t ñ y ñ tr n v n và thi ca b t l c trong kh năng di n t y
thôi.
-Chân lý là chân lý c a nhi u ngư i ph i ñư c nhi u ngư i công nh n.
Thi ca ñã ph nh n hoàn toàn quy t ñáp ñ c tôn ñ c tài v chân lý y, và ñ ng th i xác
quy t kh năng thành ñ t và di n ñ t chân lý c a mình:
“Bút m c tôi ai cư p gi t ñi,
Tôi s c m dao vi t văn lên ñá…”
( Phùng Quán)
Hi n tư ng lu n ñã ch ng minh “ chơn lý ch có m t”, ch m t gi ñ nh, m t cu ng v ng.
Con ngư i ch ñ t ñ n nh ng chơn lý tùy quan ñi m, tùy hoàn c nh s ng mà thôi. H t ‘ nh t
l c” là m t nhưng không bao gi ngư i ta có th th y M T LƯ T c sáu m t c a h t nh t l c.
ði u quan tr ng không ph i là nh ng chơn lý khách quan, con ngư i ch ng m y ai ch u hy sinh
cho nh ng chơn lý khách quan như th . Galilée “ th y rõ” qu ñ t quqay chung quanh m t tr i,
nhưng ông ñã không d i gì mà ch t cho s th y rõ y. ði u ñáng cho ngư i ta s ng ch t là nh ng
lý ch quan, nh ng chơn lý ñ n v i ngư i qua ngõ con tim, qua l i c m xúc, qua ñư ng tình
c m. Ngư i ta ch s ng ch t v i nh ng ñi u thông thư ng hay t m thư ng ñã ñư c nh n như là
“ñ c nh t vô nh ” không th thau th : t t vì tình! Chơn lý c a thi ca chính là chơn lý s ng th c
và có tác d ng làm cho con ngư i s ng ch t ñó.
Khoa h c, tri t h c, th n h c ñã không còn ñ kh năng giúp con ngư i lãnh h i chơn lý.
Phương th c di n ñ t và lãnh h i chân lý h u hi u nh t là thi ca. ðó là k t lu n c a Heidegger
v thơ c a Holderlin.
ði u ñó, ðông phương ñã quy t ñáp t m y ngàn năm trư c.
V- THƠ VÀ ð O.THƠ VÀ CHƠN LÝ. THEO QUAN ðI M ðÔNG PHƯƠNG.
Ngư i ta không th ñ t ra tương quan gi a thơ v i ð o, n u không xác ñ nh ñư c ð o là gì?
Thơ là m t kinh nghi m nh n th c n ng ph n c m xúc, ñ y hình s c và âm thanh. Thơ v ch
cho ta th y m t khía c nh “KHÁC” c a th c t i n u không mu n nói là m t khía c nh s ng
ñ ng, ñích th c c a th c t i mà nh ng l l i nh n th c khác ñã không v ch ra ñư c hay không
mu n v ch ra. Thơ ñã giúp chúng ta thư ng th c ñư c cái “ð P” c a th c t i, gi ng như v tinh
(b t ng t) giúp cho chúng ta thư ng th c ñư c v ngon c a th c ăn v y.
10
Trí th c, khoa h c ch có th y cái khía c nh LƯ NG CH T c a th c t i. Tri t lý ch cho
ta th y khía c nh siêu c m, tr u tư ng, lý lu n ch cho ta th y khía c nh h u lý hay vô lý. Ch có
ngh thu t, và riêng thơ, m i cho ta th y ñư c c cái h u lý c a cái vô lý, cái vô lý c a cái h u
lý. Nhãn quan bình thư ng cũng không ph i là nhãn quan c a thơ. ðó là m t nhãn quan th c
ti n, ch ñ cho ta phân bi t cái h u d ng v i cái vô d ng, cái l i và cái b t l i. Dư i nhãn quan
ñó, m i s ñ u tr thành thông thư ng, mà ñã là thông thư ng thì không còn gì là kỳ di u, h p
d n, m i l thì cũng không còn là thơ n a. Thơ là m t th “ CON M T TH BA”, m t l i nhìn
“M I” ( so v i l i nhìn bình thư ng),m t l i nhìn khác (so v i cái l i nhìn chuyên bi t c a luân
lý, c a khoa h c, c a tri t h c). Cái nhìn m i, khác ñó có lien h gì v i ð O? v i TÌN
NGƯ NG?
Mu n tr l i câu h i này thì trư c tiên ph i tr l i câu h i ð O là gì?TÍN NGƯ NG là gì?
Câu tr l i ñúng nh t ñã h n là yên l ng vì, như Lão t nói: “ð o kh ñ o phi thư ng ñ o”.
Th nhưng chính lão t l i cũng ph i dùng c m t quy n ð o ð c kinh ñ minh gi i lý do t i sao
l i b t kh ñ o v phi thư ng ñ o. Ngôn t là m t s b t l c , nhưng là m t s b t l c c n thi t,
chính v i ý th c ñó và trong gi i h n ñó mà ta có th ñt ð o v ð o v y.
ð o là con ñư ng theo nghĩa Trung Hoa, ñ o là s ràng bu c ( religare) theo nghĩa Tây
phương. Con ñư ng d n ñ n ñâu? Và ràng bu c v i cái gì? Làm th nào ñ ñi ñ n ñích? Và ñi
b ng cách nào?
Có r t nhi u cách tr l i. ð o là ñi v cõi khác, lên Ni t-bàn xu ng ñ a ng c, lên Thiên
ðư ng. Tr v v i Ph t tánh chơn như, tr v v i Thư ng ð , tr v v i ð i Ngã, tr v v i
chơn giá tr c a t ngã…B ng ñ c tin, b ng lý trí, b ng trí tu , b ng cách xóa b t ngã, b ng
cách “ Minh Minh ñ c” , hay sáng giá c a t ngã. Tóm l i ta có th có hàng trăm cách tr l i
khác nhau, và bao gi nhơn lo i còn t n t i thì có l s còn hàng trăm cách tr l i khác nhau, và
bao gi nhơn lo i còn t n t i thì có l s còn hàng trăm , ngàn cách tr l i khác n a. Qu v y,
n u ð o là m t v n ñ ñư c gi i quy t thì nhân lo i s không còn t n t i n a, vì câu h i t i h u
ñã ñư c gi i ñáp, như m t bài toán s không còn là bài toán n a khi ta tìm ra ñáp s , như cu c
tình ñã t h y vì m t “ VUI” m t “ð P” khi “ðà V N CÂU TH ”,khi “KHÔNG CÒN DANG
D ” ( H Dz nh).
Còn hi n h u, do ñó,là còn ð o, còn nh ng câu h i và nh ng c g ng gi i ñáp v ð o.
Nh ng gi i ñáp nêu trên, và nói chung nh ng quan ñi m b i t p c a con ngư i v ð o, tuy có
xung ñ i, khác bi t nhưng có l g p nhau m t ñi m sau ñây: HI N H U CÁ NHÂN VÀ
CU C ð I NÀY KHÔNG PH I LÀ M T S TOÀN THI N, T T I.Hi n h u do ñó là ñi,
ñi v , ñi mãi cho ñ n ngày xuôi tay nh m m t.
Ý th c v l trình t i h u ñó là Ý TH C ð O ð C, ý chí d n thân vào l trình t i h u ñó
là Ý CHÍ ð O ð C.
S ng ð o và s ng v i ð o là tr v . ðông Phương cũng ñã có r t nhi u quan ni m tr v .
V ðà và Do Thái Giáo thì tr v có nghĩa là v v i th n linh. Nhưng t ng quát mà xét thì ðông
Phương ñã r t s m thoát kh i quan ni m h u th n ñó. Upanishad, Vedanta và Jaina c a n Giáo,
Ph t Giáo và Nho Giáo cũng như Lão Giáo ñ u là nh ng khuynh hư ng mu n thoát kh i con
11
ñư ng tín ngư ng h u th n sơ th y c a ý th c v ð o. V n ñ Th n Linh ñã không b ph nh n,
nhưng cũng không còn c p thi t, s c bén như trong khuynh hư ng h u th n. Tr v ñây là tr
v v i ð i Ngã ( n Giáo) , v i Chân Như ( Ph t Giáo) , v i Thiên ð a ( Nho Giáo), v i Phi
Thư ng ð o ( Lão Giáo). Nhìn chung thì nh ng khuynh hư ng này ñ u có m y ñ c ñi m sau
ñây:
-V i ð I TƯ NG TÍN NGƯ NG thì chú tr ng ñ n khía c nh vô ngã hơn là h u ngã, chú
tr ng ñ n tha nhân hơn là b n ngã.
-V i CH TH TÍN NGƯ NG thì chú tr ng ñ n t l c hơn tha l c. Nói cách khác, b n
s c c a ð o ð c ðông Phương là ðƯA VÀO T L C ð ð T ð N , ð TR V V I
M T ð I TƯ NG VÔ NGÃ. Mà t l c ñ ñ t ñ n m t ñ i tư ng vô ngã t c là t l c xóa b
hay gi m thi u b n ngã v y. ð o h c ðông Phương có tính cách v a V THA ( v i th gi i bên
ngoài) v a có tính cánh KH C K ( v i chính t thân) là vì v y.
Và ñó cũng chính là ý nghĩa c a ð O HÒA c a ðông Phương. Ý th c ð o là Ý th c Hòa,
ý chí ð o l y chí Hòa. Hòa là ñ t ñ n, là tr v , là thông h p v i m t ñ i tư ng khác không ph i
ñ làm cho b n ngã thêm phong phú, l n lao hơn nhưng là ñ gi m thi u ph m vi c a b n ngã,
gi m thi u t m m c c a ý th c t ngã.
Nhưng thông thư ng thì tìm ñâu cho ra cái ð I TƯ NG ñó? Tìm ñâu cho ra nh ng ñi u
ki n HÒA ñó? ðương nhiên là trong nhân gi i hay nhiên gi i v y.
Nhưng thông thư ng thì tìm ñâu cho ra cái ð I TƯ NG ñó? Tìm ñâu cho ra nh ng ñi u
ki n HÒA ñó? ðương nhiên là trong nhân gi i hay nhiên gi i v y.
Mu n HÒA thì trư c tiên ph i ñ ng ñ t n ng b n ngã. Ý th c t ngã v n là m t ý th c
phòng v , tham lam, mu n t t c là c a mình, mu n vo t t c vào cho mình. Ý th c t ngã như
v y là m t ý th c làm cho t ngã ngăn cách và xa cách v i ñ i tư ng c a hòa, là làm tr ng i cho
s hòa h p. Xóa b ngăn cách và tr ng i ñó là m t hành ñ ng ñ o ñ c. Nhưng v i ðông
Phương thì không ch ñ o ñ c m i làm ñư c công vi c y. ðó là m t trong nh ng ý nghĩa c a
qun ni m “ văn d t i ñ o” v y.
Lâm-Ng -ðư ng ñã cho r ng, v i ngư i Trung Hoa, thơ ñã th vai trò c a ð o. Câu nói ñó
có th làm cho ngư i ta hi u l m là ngư i Trung Hoa không có ñ o, như ngư i ta ñã có th hi u
l m v i quan ni m c a Phùng-H u-Lan. Ngư i ta có th hi u r ng Nho,Lão cũng như Ph t Giáo
ch trương “ vô ñ o” khi ngư i ta quan ni m ñ o là tr v v i Th n LInh, v i Thư ng ð . Hay
nói cách khác, khi ngư i ta d a vào m t ñ i tư ng c a ð o ñ ñ nh nghĩa hành ñ ng ð o. Vô
ñ o ñây là ñ ng nghĩa v i vô th n. Tuy nhiên, n u hi u ñ o là m t ý hư ng hòa tuy t ñ i,
nghĩa là gi m thi u t i ña b n ngã thì Ph t, Nho, Lão ñ u là ð o, ñ u là h u ð o. Thơ văn Trung
Hoa chính là m t cách s ng ð o c a ngư i Trung Hoa v y. B ng ch ng là m t trong nh ng “
Thánh Kinh” c a Nho Giáo là Kinh Thi cũng như “ Thánh Kinh” c a Lão Giáo là t p thơ trư ng
thiên “ð o ð c Kinh” v y . Ph t Giáo là m t bi t l . Kinh ñi n Ph t Giáo không có thơ, th
nhưng m t trong nh ng cách s ng ð o và Ho ng ð o c th s ng ñ ng nh t c a Ph t Giáo l i
cũng là thơ. Văn chương Thi n c a Trung Hoa, Nh t B n, Cao Ly, Vi t Nam ch ng h n là
nh ng b ng ch ng.
12
Thơ là m t cách s ng ð o, hay là m t phương th giúp ngư i ñông phương s ng ð o, hành
ð o và ho ng ð o vì thơ là phương ti n giúp cho con ngư i HÒA d dàng nh t v i ñ i tư ng.
Lý trí, trí tu ch t o sư ngăn cách và xa cách. Ch có tình c m, ch có c m xúc, tr c giác
m i ñem l i s g n g i, thân thi t, m i t o s c m thông, m ñư ng cho s “ chung s ng” nghĩa
là m ñư ng cho m t s hi u bi t ñích th c, hòa h p ñích th c v i ñ i tư ng. ðó là công vi c
c a thơ v y.Không HÒA, không C M là không có thơ, không S NG TH C v i ñ i tư ng là
không có thơ.
Chúng ta hãy ñi vào vài nh n ñ nh c th hơn, ñ th y rõ tương quan gi a ð o và Thơ, và
m t khác, th y rõ ñi m d ñ ng gi a quan ni m v tác d ng c a thơ ðông Phương cũng như
Tây Phương.
VI- T HOMÈRE ð N HOLDERLIN HAY CON ðƯ NG THI CA TÂY
PHƯƠNG.
T ng quát mà xét, Thơ và ð o c a ðông Phương g n bó v i nhau bao nhiêu thì trong di n
trình phát tri n Tây Phương, Thơ và ð o l i càng xa nhau n u không mu n nió là ch ng nhay
b y nhiêu.
Nói như v y không có nghĩa là t kh i nguyên tư tư ng, Tây Phương ñã không bi t ñ n thơ.
Trái l i n a là khác.
ðúng v y, theo quan ñi m tín lý ñ c tôn, ngư i ta v n nói Thánh Kinh Thiên Chúa Giáo là
m t s n ph m m c kh i, nghĩa là do Thư ng ð “ñóc” cho M T lúc nào ñó. Nh ng l i l c a
Thánh Kinh do ñó ch có m t nghĩa, ph i ñ c hi u theo m t nghĩa duy nh t, như ngôn ng toán
h c hay khoa h c mà thôi: nói cách khác, ph i ñư c hi u theo quan ñi m lu n lý ñ ng nh t r ng
A là A ch A không th là “không A” hay là B ñư c.
Trư c ngôn ng c a Thánh Kinh, con ngư i ho c ch nh n ho c không nh n ch không th
nh n m t cách khác hay theo quan ñi m riêng tư c a mình. Cơ quan hay t ch c có nhi m v
xác ñ nh ý nghĩa c a Thánh Kinh như th là Giáo H i. Giáo H i là cơ quan ñ c quy n làm t
ñi n tôn giáo. Ngoài nh ng ñ nh nghĩa c a Giáo H i, ngôn t c a Thánh Kinh s không có m t
giá tr hay tác d ng khác ñư c. Ai không ch p nh n ý nghĩa ñó, ai mu n ñ nh nghĩa m t cách
khác thì s không ph i tín ñ và hơn n a là ph n ñ , ph n Thư ng ð . Trư ng h p Luther,
Calvin là b ng ch ng c th . Luther và Calvin là nh ng k không h nuôi tham v ng thành l p
m t tôn giáo m i, trái l i ch là nh ng k mu n ð NH NGHĨA và GI I THÍCH KHÁC HƠN
Thánh Kinh mà thôi. H là nh ng k không h làm “cách m ng” ñ tri t h tôn giáo c a mình,
trái l i h ch nuôi ư c v ng c i t o (reforme) Thiên Chúa Giáo b ng cách ph nh n s ñ c
quy n gi i thích Thánh Kinh c a Giáo H i. Cũng vì v y, ñ o Tin Lành m i g i là ð o c i cách
(Le Reformisme) hay c i lương Giáo H i. Nhưng kh n n i, quy n l c c a Giáo H i l i hoàn
toàn d a trên s ñ c quy n ki n gi i Thánh Kinh. Cũng vì v y, mu n ph nh n ñ c quy n ki n
gi i Thánh Kinh c a Giáo H i l i hoàn toàn d a trên s ñ c quy n ki n gi i Thánh kinh c a
Giáo H i ñ nh m c i cách tôn giáo thì ñ ng th i Luther và Calvin cũng ñã tr thành nh ng nhà
13
cách m ng c ý hay vô tình l t ñ quy n l c c a Giáo H i v y. ði u này gi i thích lý do t i sao
trư c ñây Giáo H i La Mã ñã kh c khe v i tín ñ Tin Lành còn hơn c v i nh ng k ngo i ñ o
nghĩa là xem h HOÀN TOÀN chưa bi t ho c hoàn toàn không mu n bi t ñ n Thiên Chúa Giáo.
Nhưng ch trương hi u Thánh Kinh m t chi u như v y hình như ñã không ph i là tinh th n
nguyên th y c a Thiên Chúa Giáo. Nói cách khác, ngôn ng nguyên y c a Thánh Kinh không
ph i là ngôn ng toán h c hay khoa h c.
Th t v y,n u ch trương “ nói th nào thì ph i hi u th y” thì ngư i ta s không th nào
hi u ñư c nh ng ñi u ñã nói trong C u Ư c Kinh, nh t là trong sách Sáng Th Ký. D n d n
ngư i ta bu c lòng ph i hi u nh ng ñi u nói trong Thánh Kinh như là nh ng ký hi u,nh ng bi u
tư ng, nh ng cách ví d mà thôi, và ñã là bi u tư ng thì m i ngư i có th hi u m i cách tùy
trình ñ , tùy tâm tr ng, tùy hoàn c nh và th i gian c a mình.
Kh ng giáo hay Nho giáo ñã r t s m tránh ñư c tình tr ng mâu thu n gi a lý trí và ñ c tin,
gi a lý trí và tình c m như Thiên Chúa Giáo b ng cách hư ng m c ñ ch tín ngư ng v chính ch
nhân tín ngư ng ch không ph i ñ i tư ng tín ngư ng.
Ch trương th phư ng Thư ng ð c a Nh t Th n Giáo thì cũng ch ng khác gì ch trương
th phư ng t tiên c a Nho giáo v y. N u ch chú tr ng ñ n ñ i tư ng th kính mà thôi và cho
ñó như là y u tính c a hành ñ ng tín ngư ng thì ñ n m t lúc nào ñó ch th tín ngư ng s v p
ph i NH NG CÂU H I không th nào b mà cũng không th nào nh n ñư c như là hi n nhiên,
minh b ch, h p lý. Nh ng câu h i ñó là:
-Thư ng ð có th c h u hay không ‘(v i Nh t th n giáo) hay t tiên ch t r i có t n t i n a
(ñ có th hư ng dùng nh ng ph m l con cháu dâng cúng)hay không (v i Nho giáo)?
-Thư ng ð là gì, là ai? Linh h n t tiên ñâu, như th nào?
Nh t th n giáo ñã gi i quy t v n ñ ñó b ng ch trương tín ñ ph i ch p nh n tuy t ñ i l i
gi i thích hay tr l i chính th c c a Giáo H i, không ñư c băn khoăn, th c m c riêng tư. Nho
giáo thì trái l i, ñã gi i quy t v n ñ theo m t chi u hư ng ôn hòa hơn b ng cách th a nh n con
ngư i có hai cách hi u bi t khác nhau. Bi t b ng lý và bi t b ng tình. Trư ng h p ñ i v i t tiên
và linh h n c a ngư i tháo yên sau khi ch t thì Nho giáo cho r ng n u ñ ng v LỲ mà xét thì
không th qu quy t có linh h n cha m , t tiên ñã khu t ñư c. Nói cách khác, qu quy t t tiên
cha m v n “ còn s ng” sau khi ñã ch t là m t qu quy t VÔ LÝ và B T TRÍ. Tuy nhiên, n u
ch vì như c u c a lý trí mà cho r ng ch t là h t, con cháu v i ông bà s không còn m t liên h
nào sau khi ch t thì ñó là m t qu quy t VÔ TÌNH, B T NHÂN, tàn nh n v i chính mình.Con
ngư i không th vô lý, mà cũng không th vô tình và n u theo quan ñi m ñ c tôn mà xét thì
cũng như v n ñ Thư ng ð th c h u c a Nh t Th n giáo, trong trư ng h p này con ngư i h n
ph i l a ch n m t trong hai ñư ng: ho c theo lý b tình, ho c theo tình b lý.
Nho giáo qu th c ñã không mu n d n con ngư i ñ n ch c c ñoan như v y. Do ñó, Nho
giáo ñã ñưa ra gi i pháp theo ñó ñi u quan tr ng c a m t hành vi tín ngư ng không ph i ch là
ñ i tư ng c a tín ngư ng mà còn là ch th tín ngư ng n a. Nói cách khác, ñi u quan tr ng
không ch là “ tin cái gì” mà là “ tin như th nào”, “ñ làm gì”, “ có ích gì cho ngư i tin” trong
14
vi c ñ i v i chính mình và v i k khác. ðó chính là căn b n tôn giáo t tiên hay ñ o Hi u c a
Nho giáo. Th kính t tiên ch ng ph i vì t tiên, v n còn s ng sau khi ch t nhưng chính là vì s
th kính ñó s làm cho con ngư i tr nên t t v i nhân qu n xã h i. K b t hi u không ph i là k
vô tín ho c bi t tôn tr ng nh ng yêu sách c a lý trí, k b t hi u chính là k b t nhân v y. Nói
cách khác, nho giáo ñã khuy n cáo ngư i ta “tin” ch ng ph i vì ñ i tư ng c a ñ c tin ñòi h i
như v y,( như Thư ng ð ñòi h i con ngư i ph i tin Thư ng ð , và ch tin Thư ng ð n u
không s b tr ng ph t)mà chính là vì ñi u y có ích cho nhu c u c a cá nhân và xã h i.
Nh t th n giáo ñã không th quay v con ñư ng tâm ñ o và ñ o nhân theo ki u Nho giáo.
Nói cách khác, Nh t Th n giáo không ch p nh n tôn giáo như là M T S N PH M C A CON
NGƯ I mà là M T S N PH M C A THƯ NG ð CHO CON NGƯ I. ði u tiên quy t do
ñó là ph i ch p nh n l i Thư ng ð NHƯ LÀ l i Thư ng ð nói v Thư ng ð ch không ph i
như là l i c a con ngư i nói v Thư ng ð .
Hi u như v y thì kinh ñi n tôn giáo s ch là m t bài toán khó khăn ch t ch m t chi u m t
nghĩa mà thôi. Tuy nhiên, n u ta có th nhìn Thánh Thư, Thánh ði n Nh t Th n giáo, Nho giáo,
Lão giáo thì có l ta s có d p th y r ng THÁNH KINH c a Thiên Chúa Giáo ñã có r t nhi u giá
tr c a thi ca, hi u theo nghĩa là có r t nhi u GIÁ TR BI U TƯ NG. Sáng Th Ký, sách c a
tiên tri Jeremie, c a Isaie, sách c a Job, c a Thánh Kinh qu ñã ch a ñ y n ng hình nh nh ng
tình c m ñ y giá tr tư ng trưng, ch quan, s ng ñ ng và nên thơ v y.
M t nguyên y tư tư ng khác c a Tây Phương cũng không thi u màu s c thi v ñó là tư
tư ng Hy L p chưa phân bi t rõ ñâu mà lý ñâu là tình, ñâu là thơ và ñâu là tri t lý, ñâu là huy n
tho i và ñâu là l ch s , ñâu là siêu hình h c và ñâu là khoa h c. Ngư i ta ph i t h i gi a
Homère và Platon thì ai là k ñánh ñ ng lương tâm và ý th c nhi u nh t, ngư i ta cũng có th t
h i t i sao su t ñ i “hành ñ o” mà Socrate l i không h vi t m t ch nào? Socrate không bi t
ch hay Socrate ñã ý th c rõ ch nghĩa chính là ñi u ñ ñưa con ngư i ñ n ch c c ñoan, quá
khích , ñ c tôn?
V tôn giáo, tri t lý cũng như tư tư ng nói chung ta có th nói r ng ðI U H P LÝ là ñi u
d nh , nhưng ñi u mà ai cũng thích nh , mu n nh l i chính là ñi u nên thơ là nh ng gì g n
gũi, s ng ñ ng, là ti ng nói c a con tim v y.
Nguyên y nên thơ c a tư tư ng Tây phương ñã d n dà tàn l i v i s thành hình c a siêu
hình h c c a Platon, lu n lý h c c a Aristote ñ r i tr thành nh ng phương ti n cho Thánh
Thomas và Thánh Augustin x d ng ñ h p lý hóa và thu n lý hóa…Thi ca ñã b lo i kh i ph m
vi tư tư ng th i Trung c ñ r i tr thành m t phương ti n ñào thoát và ph n ng tiêu c c th i
Ph c hưng trư c nh ng áp b c và ñ c tài tín ngư ng. Phong trào Ph c hưng Tây phương có th
nói là phong trào quay v v i tư tư ng ti n Socrate, quay v v i thiên nhiên, nghĩa là quay v v i
bi u tư ng và Thơ v y.
Nhưng ph n ng c a th i ph c hưng l i ch m ñư ng cho s ph c ho t c a lý trí ch
không h n là c a tình c m , ph c hưng ch có l i cho khoa h c và cho nh ng khuynh hư ng m i
ch không có l i cho văn h c và thi ca bao nhiêu. Thơ văn ch là phương ti n c a lý trí s ng
ñ ng t do dùng ñ ch ng l i ñ c tài lý trí, và ñ c tài tín ngư ng. Khoa h c và tri t lý ñã th vào
15
kho ng tr ng do s rút lui c a ñ c tôn ñ l i . C m quan, con tim, bi u tư ng v n không tìm th y
ñư c m t ch ñ ng ñích th c.
N u th i ph c hưng là ph n ng c a lý trí ch ng ñ c tài tín ngư ng thì th i lãng m n là m t
ph n ng c a tình c m, c a con tim, c a con ngư i s ng ñ ng toàn di n ch ng l i ñ c tài lý trí
trên c hai bình di n tâm linh và xã h i. M t ph n ng nhân danh “ nh ng lý l mà lý trí không
hi u th u ñư c”.
Nhưng có th c, theo quan ni m trên ñây, ngh thu t nói chung , và thi ca, ch là m t kinh
nghi m v cái phi lý ( nghĩa là cái lý trí không th hi u ñư c) không? Theo quan ñi m Tây
phương v th lư ng bi n chân-ng y, lý trí –tình c m, thiêng liêng- tr n t c, vô hình- h u hình,
khách quan- ch quan thì thi ca thư ng ch ñư c gán cho nh ng ñ c ñi m tình c m, tr n t c, h u
hình, ch quan, ng y, nghĩa là gi o, vô thư ng mà thôi. Thi ca không giành ñư c m t ch ñ ng
ñáng k nào trong sinh ho t th c ti n cũng như sinh ho t tri th c v y.
Trong nh ng n l c ñáng ghi nh n nh m xác ñ nh m t v th cho thi ca và ngh thu t nói
chung trong di n trình nh n th c có l là n l c c a Hegel (1770-183) v i gi ng văn m h c (
Esthetique) mà Hegel ñã ñào sâu ñ gi ng d y t i ð i H c Berlin t năm 1818-1828 và sau ñư c
h c trò c a ông góp l i in thành sách.
Nhưng cho ñ n ngày nay, m t kh ng ñ nh v v th c a thi ca v n như chưa ñư c gi i quy t
m t cách d t khoát và th a ñáng. Và vì th , con ñư ng thi ca c a Tây Phương v n như chưa
ñư c khai thông ñ ta có th th y trư c ñư c vi n tư ng c a nó.
VII- THI CA VÀ CU C ð I.
Ngư i làm thơ mà nói v thơ thì ch ng khác chi vũ công v a múa v a nhìn vào gương ñ
xem mình múa v y. B n th c a thi ca cũng như cu c ñ i là “ch y tr n” trư c m i ý hư ng b t
ñ u b ng ngôn t …Suy nghĩ v thơ, thì thơ ch còn là m t s ki n, l ng ñ ng, n m im b t ñ ng
trong khi th c s thơ là s ng, thơ là m t l i s ng, m t dòng s ng, m t nh p s ng cùng kh i ñ ng,
cùng tan bi n, cùng l m t t v i nh ng c m xúc có m t không hai duy ch có ngư i làm thơ m i
có. Suy nghĩ v thơ, nói v thi ca do ñó là m t s m t mát, là mân mê nh ng ñ t, nh ng cát,
nh ng vôi h mà lòng thì v n nghĩ ñang nâng niu m t báu v t.
Cách nói v thi ca và cu c ñ i hay nh t là nói b ng thơ. Dù v y, ngoài nh p s ng c a thi ca
l i còn nh ng nh p s ng khác, cũng dung d , thư ng tình: nh p s ng c a c m thông, truy n ñ t và
ñ i tho i. Bu i nói chuy n hôm nay, do ñó, không ph i ñ i tho i v thi ca mà là ñ i tho i v i thi
ca. T t c chúng ta s cùng nói v thơ, và cùng nói v i thơ v y.
Và nói v thơ qu th t ñã là m t th t b i, như s th t b i c a m t v vua hào hoa, ña tình,
ñiên cu ng thương nh ñ n ñ mu n “ñ p v kính ra tìm l y bóng. X p tàn y l i ñ dành
hơi”v y.
16
M Nương nh Trương Chi thì hình nh ngư i thương hi n ra trong ñáy chén, nhưng M
Nương nghĩ ñ n cu c tình tan v c a mình mà th m khóc cho duyên ki p thì hình nh ngư i yêu
tan . Nói v thi ca thì cũng v y. ðó là ñi u khi n chúng tôi e ng i. Và ư c v ng c a chúng tôi là
âm thanh tan bi n thì s không ph i ch còn l i hư vô im l ng nhưng là còn l i âm hư ng c a thơ,
còn l i m t chút gì r t thơ.
Nói ñ n thi ca và s liên h gi a thi ca và cu c ñ i thì trư c h t ph i nói ñ n thi nhân.
Nhưng thi nhân là gì?
ðã h n thi nhân là ngư i làm thơ. T i sao l i là làm thơ mà không làm chi n tranh, không
làm hòa bình, quan hay lính, thiên ñàng hay h a ng c? T t c ñ u là thơ, và ngay c cái ch t c a
chính mình cũng là thơ n a. Cũng b i vì v y mà Cao Bá Quát ñã nhìn th y:
M t chi c cùm lim chân có “ñ ”
Ba vòng xích s t bư c thì “vương”
Thi ca ñã th c hi n cho nhà thơ Cao Bá Quát nh ng ñi u mà m t Cao Bá quát phi n ñ ng
ñã không th c hi n n i b ng gươm ñao v y.
Xuân Di u b o r ng thi sĩ ch là m t con chim ñ n t núi l , ng a c hát chơi.Mà th t v y,
ch khi nào con ngư i ý th c ñư c r ng mình mu n t t c ch là ñ chơi và ngay c hành ñ ng
c a mình cũng ch là trò chơi, thì m i có thơ v y. Mu n làm chơi nghĩa là ch ng mu n ñ n ñâu
c , ch ng mu n ñ t ñ n m c ñích nào c , xa l v i m i m c ñích, m i phương ti n c a ñ i này.
Mà xa l v i chính l i nhìn, v i chính nh ng m c ñích và phương ti n c a ñ i này cho nên, có
th nói, thơ là m t cách tr n th c t i, và trong cu c ñ i này nhà thơ ch là m t ngư i xa l gi a
loài ngư i xa l :
“Ba mươi chín trung thu v trư c
M t gã Kim ñ ng rơi xu ng tr n
Gi a lúc trăng thanh lùa gió mát
Nam Tào ghi s : Ki p thi nhân
Lòng ngóng thơ ngây, tr i b t ñư c
L i ñày Ng c N xu ng tr n gian
Cho ch a nh ng thói “trăng hoa” y
Nhưng ñày hai ñ a ñi hai ngã
B t l lùng nhau su t m t ñ i
17
K ñ u sông ngư i cu i
Xa v i mây nư c, lá vàng trôi…
Tr n gi i bao gi trang tr ng n
H c vàng tr l i ch n Thi n môn
Chư tiên ch ñón m ng rơi l
“ C u bi t trùng lai ngh sĩ h n?
( Nguy n T . Trung Thu nh Ti n Thân)
Vì là m t ngư i xa l ñ i này, cu c ñ i th c t và bon chen này cho nên ngôn ng c a thi
ca ñã tr thành m t ngôn ng xa l . Trăng không còn là trăng, nư c không còn là nư c và hi n
h u cũng ch ng còn l hi n h u n a. Cũng vì th mà Lý B ch ñã c s ng tr n v n v i trăng b ng
cái ch t c a chính mình.
Thi ca không ph i nói lên nh ng gì mà chúng ta ñã bi t, bi t b ng suy tư, lu n lý.
Phân tích phê bình, gi ng gi i thi ca b ng ñôi m t tò mò, b ng thái ñ “ gò gè b t m t thêm
hai” s gi t ch t tinh th thi ca và ñu i thi nhân ra kh i thiên ñư ng m ng o c a h . Thi ca cũng
không ph i ph ng s cho m c ñích này, hay m t m c tiêu n như nhi u ngư i ñã cư ng ch và
mong mu n. M t cách trung th c, thi ca là thi ca, là ti ng nói c a lòng ngư i, là c m xúc chân
thành, là nói lên cái ư c v ng c a con ngư i muôn thu và muôn nơi, là ti ng kêu thương hay
ni m hoan l c c a con ngư i trư c th c tr ng mà nó ñang s ng trong ñó, m t cu c s ng v n
b ng nh ng c m h ng và nh tư ng, và do v y, thi nhân b t c th i nào và b t c ñâu ñ u
mang cái “Tâm tình m t n o Quê Chung, Ngư i v c qu n muôn trùng ta ñi”(H.C).
N u cu c ñ i ch là cu c ñ i thông thư ng mà không ph i là ngh ch thư ng , khác thư ng
thì không có thi ca, không còn là thi ca n a. Nhưng cu c ñ i bình thư ng l i không ph i là cu c
ñ i th t mà ch là cu c ñ i ñã b v n méo vì nh ng lo âu, nh ng b n tâm, nh ng hăm h , nh ng
th t v ng và hy v ng bình thư ng. Cu c ñ i bình thư ng là cu c ñ i ñã b phóng th . S phóng
th có th là ñ i tư ng c a thi ca nhưng cu c ñ i b phóng th ñó thì không. Ý th c c a thi nhân
v cu c ñ i ñã b phóng th ñó là m t ý th c lưu x , lưu ñày, m t ý th c u hoài và bi ñát:
M t chút linh h n nh
Mang mang thiên c s u
(Huy C n)
hay:
Ai ngư i trư c ñã qua
18
Ai ngư i sau chưa ñ
Nghĩ tr i ñ t vô cùng
M t mình tuôn gi t l .
(Tr n T Ngang-Võ Liêm Sơn d ch)
Cu c ñ i c a thi nhân là cu c ñ i không b phóng th , cu c ñ i như là cu c ñ i, hay nói
như Husserl, cu c ñ i ñã b ñóng ngo c ñ i v i m i thành ki n, thiên ki n, ch p ki n.Nhà danh
h a Kandinsky, m t bu i chi u ñ n phòng làm vi c, b ng th y trong phòng mình có m t b c
tranh quá ñ p, s c màu hòa h p di u v i trong ánh n ng chi u lung linh. Kandinky s ng s trên
ngư ng c a, băn khuăn t h i ch ng hi u ki t tác ñó c a ai, n u là c a ông thì ông ñã v lúc nào?
Và cu i cùng ông ñã khám phá ñó ch là m t b c tranh do chính ông sáng tác, và nó ñã tr thành
ki t tác ñó c a ai, n u là c a ông ñã v lúc nào? Và cu i cùng ông ñã khám phá ñó ch là m t
b c tranh do chính ông sáng tác, và nó ñã tr thánh ki t tác ch vì…nó b treo ngư c.Chính kinh
nghi m ñó ñã kh i ñ u cho phong trào ngh thu t siêu th c.
Thơ ch là thơ, h a ch là h a khi núi sông không ch là sông núi tr ng i mà là sông núi vô
thư ng, khi cu c ñ i không ch ñ mà s ng ch t mà là cu c ñ i “như là” cu c ñ i, cu c ñ i ñã
làm cho Roquentin c a Sartre ph i choáng váng, r n ng p. Khách quan ch là khách quan v i
ch quan, và m t khi ñã tr thành vô thư ng tuy t ñ i cũng s tr thành ch quan tuy t ñ i. “Ta
v i mình tuy m t mà hai” (T n ðà) và cũng vì v y mà “ngư i bu n c nh có vui ñâu bao
gi ”.S th ch vì biên cương gi a thi nhân và cu c ñ i ñã không còn n a, nh v y mà thi nhân
không còn nhìn v cu c ñ i, mà chính cu c ñ i trong thi nhân ñã nhìn v cu c ñ i như
Lamartine ñã nói. Le spectacle est dans les yeux (c nh trong ñôi m t)
Và b i vì cu c ñ i v i thi nhân là m t, cho nên cu c ñ i c a thi ca cũng ñã chuy n thái theo
nh p s ng c a thi nhân.
Cu c ñ i ñ i v i em bé là bình minh n ng d u, là c xanh, tr i h ng. ðâu ñâu cũng th y
hi n hi n hoa và ph ng ph t hương.
Sang ñ n tu i thanh niên, cái tu i r c r , huy hoàng và tươi sáng, h không còn ñu i bư m
hái hoa. Th gi i c a h m r ng và m i g i thi t tha t nh ng hương s c trong vư n hoa, trong
công viên: ñó là b u tr i ñ y sao, m t ñ t ư p ñ y hương, ñó là th gi i trong huy t qu n, vì tình
lý còn sôi s c miên man, vì tình yêu muôn thu v n là hương, bi t m y lòng thơm n gi a
ñư ng” nên h c m th y yêu ñ i m t cách cu ng nhi t, v i vàng: “Mau v i ch v i vùng lên
v i ch ! ( Xuân Di u).
R i l n hơn, cái tu i tam th p nhi l p, khi mà nh ng ng m ngùi, cay ñ ng c a tình ñ i,
khi mà n áo cơm và thê nhi ràng bu c níu kéo, h tr c nh n ra r ng ñ i thôi h t là màu h ng,
thôi không còn nh ng ñam mê th i xuân s c, bây gi chính là lúc c m nh n nh ng ê ch , nh ng
thương ñau vô lý mà th y h n mình se s c:
Tr i h i tr i! Hôm nay ta chán h t
19
Nh ng s c màu hình nh c a tr n gian.
(Ch Lan Viên-T o L p)
ho c:
Th i gian ch y ñá mòn, sông núi l
Lòng ta muôn còn mãi v t thương ñau.
( Ch Lan Viên-Th i Oanh Li t)
Trư c cái n i ñ i cơ c c như v y làm sao chúng ta không kinh hoàng trư c s ñ i thay và
tàn phai c a cu c s ng:
Trưa! m t ít trưa, l c vào lăng t m
Nh p làm h n nh ng tư ng xưa u th m
Trưa, theo tàu, bư c xu ng nh ng sân ga
D ng bu n lên xa g i ñ n Muôn Xa
(Ch Lan Viên-Trưa ðơn Gi n)
V i thi nhân, s ng v i cu c ñ i là th nh p v i ñ i. Sông núi là ta, ta là sông núi. Nh p ñ p
c a con tim là nh p rung ñ ng c a cành là, ta nói là ñ i nói, ñ i nói là ta nói. Cu c ñ i tr thành
th n tho i, thi nhân tr thành th n tiên và ngòi bút, ngôn t c a thi nhân chính là chi c ñ a th n.
Thi nhân g i tên s v t là s v t “ ph i có” thi nhân tr thành phù th y ñ có th b t tràng n m
sóng so i trên cành li u (HMT) , b t gió hôn trên má xuân n a như Xuân Di u ñã làm, ho c t
bu c ki p sau c a mình ph i làm cây thông ñ ng gi a tr i mà reo như Nguy n Công Tr .
Không có ngôn t ma thu t, th n thông ñó thì thi ca s không còn là thi ca n a. Không có
cái nhìn th n tiên huy n tho i ñó thì cu c ñ i này s không còn là cu c ñ i c a thi nhân n a. Và
ngôn t th n thông, cái nhìn huy n tho i ñó, nói cho cùng chính là cái nhìn giúp thi nhân tr c
nh n ñư c b n th c a cu c ñ i. Tr c nh n ñư c b n th c a cu c ñ i chính là m t tr c nh n
tri t lý v y.
VIII- THI CA VÀ TRI T LÝ.
Trong kho tàng thi ca không thi u gì “ thơ tri t”. Nhưng thơ tri t thư ng không có nghĩa là
tri t lý b ng thi ca. Nhà thơ không th ñi vào con ñư ng tri t lý. Vì l tri t lý là ph n t nh, là lui
ñ nhìn v , nhìn l i trong khi thi ca là tr c nh n, là s ng th c , là s ng tr c nhiên. Có sao s ng
v y, hay “ còn ăn h t nh n” thi ca ch y tìm cái tuy t ñ i trong kho nh kh c, ch y tìm “m t phút
20
