CHUYÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12 09/2009
B. MỘT SỐ PHƯƠNG TIỆN THIẾT BỊ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12
1. SÁCH GIÁO KHOA
2. BẢN ĐỒ GIÁO KHOA
3. BIỂU ĐỒ ĐỊA LÍ
4. PHIẾU HỌC TẬP
5. ỨNG DỤNG CÁC PHẦN MỀM TRONG VIỆC THIẾT KẾ BÀI GIẢNG
ĐIỆN TỬ ĐỊA LÍ 12
1. SÁCH GIÁO KHOA
2. BẢN ĐỒ GIÁO KHOA
3. BIỂU ĐỒ ĐỊA LÍ
3.1. Quan niệm: Biểu đồ là một hình vẽ cho phép mô tả một cách dễ dàng, trực
quan các số liệu thống kê phản ánh tiến trình của một hiện tượng, mối tương quan
về độ lớn của các đối tượng hoặc cơ cấu thành phần của một tổng thể,... của các
sự vật, hiện tượng và quá trình địa lí.
3.2. Phân loại biểu đồ
- Dựa vào bản chất của biểu đồ:
+ Biểu đồ cơ cấu: biểu đồ thể hiện cơ cấu lao động của một lãnh thổ...
+ Biểu đồ so sánh
+ Biểu đồ động thái: phản ánh quá trình phát triển và sự biến thiên theo thời
gian của các đối tượng như: sự gia tăng dân số qua các thời kì, sự thay đổi của
nhiệt độ và lượng mưa qua các tháng trong năm, sự thay đổi về diện tích, sản
lượng lúa qua các năm,...
+ Biểu đồ quy mô và cơ cấu: biểu đồ cơ cấu diện tích cây công nghiệp lâu
năm ở Tây Nguyên qua 2 năm khác nhau,...
+ Biểu đồ cơ cấu và động thái: biểu đồ thể hiện sự chuyển dịch cơ cấu theo
ngành, biểu đồ cơ cấu xuất nhập khẩu,... (qua ít nhất 4 mốc thời gian).
- Dựa vào hình thức thể hiện của biểu đồ:
+ Biểu đồ tròn.
+ Biểu đồ đường biểu diễn (đồ thị, biểu đồ hình đường).
+ Biểu đồ cột (cột đơn, cột nhóm, biểu đồ thanh ngang, tháp tuổi).
+ Biểu đồ miền (biểu đồ miền thể hiện số liệu tuyệt đối, biểu đồ miền thể
hiện số liệu tương đối).
+ Biểu đồ kết hợp giữa cột và đường.
3.3. Quy trình thành lập biểu đồ (vẽ biểu đồ)
a) Bước 1: Xác định nội dung mà biểu đồ phải thể hiện:
+ Tiến trình phát triển của một hiện tượng hay một số hiện tượng địa lí (gia
tăng dân số, sự thay đổi diện tích và sản lượng lương thực của một lãnh thổ hoặc
Bùi Văn Tiến Page 1
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
tốc độ gia tăng của một số sản phẩm công nghiệp qua các năm, tốc độ tăng trưởng
về khối lượng hàng hóa của các ngành vận tải qua các giai đoạn,...).
+ Sự tương quan và so sánh quy mô giữa các đại lượng (diện tích và sản
lượng lúa giữa các vùng, sản lượng lương thực và mức bình quân lương thực theo
đầu người ở hai đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long,...).
+ Cơ cấu của một tổng thể: cơ cấu các ngành trong GDP, cơ cấu dân số theo
độ tuổi,...
+ Cả về tiến trình và tương quan về đại lượng qua các năm: Diện tích gieo
trồng và sản lượng cà phê qua các năm của nước ta,...
+ Cả về mối tương quan, cơ cấu và tiến trình của đối tượng: Cơ cấu xuất
nhập khẩu của nước ta qua các năm,...
Cơ sở để xác định nội dung biểu đồ cần thể hiện chính là lời dẫn hay yêu
cầu của bài tập, bài thực hành: Vẽ biểu đồ thể hiện...
b) Bước 2: Xác định loại biểu đồ cần vẽ. Đây là bước rất quan trọng vì nếu
xác định sai loại biểu đồ cần vẽ sẽ kéo theo việc vẽ biểu đồ sai yêu cầu, việc
nhận xét sẽ khó có thể hoàn thiện. Muốn lựa chọn được loại biểu đồ thích hợp
nhất so với yêu cầu của đề bài cần căn cứ vào một số cơ sở sau:
+ Khả năng thể hiện của từng loại biểu đồ: Thực tế trên báo chí hay các tài
liệu tham khảo có nhiều loại biểu đồ khác nhau nhưng trong chương trình Địa lí
phổ thông cũng như các đề thi trong các kì thi tốt nghiệp, thi cao đẳng, đại học và
thi học sinh giỏi các cấp thường yêu cầu HS vẽ một trong số các loại biểu đồ sau:
hình cột, hình tròn, hình đường (đồ thị), hình miền (hoặc diện), biểu đồ kết hợp cột
và đường. Mỗi loại biểu đồ dùng để thể hiện một hoặc nhiều mục đích khác nhau:
• Biểu đồ hình cột
- Biểu đồ cột đơn: thể hiện rõ qui mô và động thái phát triển của một đối
tượng địa lí.
- Biểu đồ cột ghép (cột nhóm) có cùng đơn vị tính: thể hiện rõ sự so sánh qui
mô và động thái phát triển của các đối tượng địa lí.
- Biểu đồ cột ghép (cột nhóm) có các đơn vị tính khác nhau: thể hiện rõ sự so
sánh qui mô và động thái phát triển của các đối tượng địa lí.
- Biểu đồ cột chồng vẽ theo số liệu tuyệt đối: thể hiện rõ nhất sự so sánh
qui mô của các đối tượng địa lí.
- Biểu đồ cột chồng vẽ theo số liệu tương đối: thể hiện rõ nhất cơ cấu
thành phần của một tổng thể.
- Biểu đồ thanh ngang: dạng đặc biệt của biểu đồ cột, không thể hiện cho
các đối tượng theo thời gian.
Tóm lại, biểu đồ cột thường dùng để thể hiện động thái phát triển của đối
tượng, so sánh tương quan độ lớn (quy mô) giữa các đối tượng hoặc thể hiện cơ
cấu thành phần của một tổng thể. Tuy nhiên, loại biểu đồ này thích hợp nhất trong
việc thể hiện sự so sánh tương quan về độ lớn giữa các đối tượng và động thái
phát triển của đối tượng.
Bùi Văn Tiến Page 2
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
• Biểu đồ theo đường (đồ thị, đường biểu diễn):
- Biểu đồ có 1 hoặc nhiều đường khác nhau vẽ theo giá trị tuyệt đối: thích
hợp nhất trong việc thể hiện tình hình, diễn biến của một hay một số đối tượng địa
lí qua một chuỗi thời gian (có số năm nhiều và tương đối liên tục) như: sự thay đổi
sản lượng một hoặc một số loại cây trồng qua các năm, sản lượng lương thực
trong một thời kì, sự phát triển về dân số và sản lượng lúa qua các thời kì...
- Biểu đồ có nhiều đường khác nhau vẽ theo giá trị tương đối (%): thích hợp
nhất trong việc thể hiện tốc độ tăng trưởng (tốc độ gia tăng, tốc độ phát triển)
của một số đối tượng địa lí qua các năm như: diện tích, năng suất và sản lượng
lúa, sản lượng của một số ngành công nghiệp, số lượng gia súc, gia cầm của ngành
chăn nuôi, tốc độ tăng trưởng về khối lượng vận chuyển của các ngành giao thông
vận tải,...
• Biểu đồ kết hợp cột và đường:
Thích hợp trong việc biểu thị mối tương quan giữa độ lớn và động thái phát
triển của các đối tượng có đơn vị khác nhau. VD diện tích và sản lượng lúa/ cà
phê... qua các năm, lượng mưa và nhiệt độ, số dự án và số vốn đầu tư trực tiếp của
nước ngoài vào Việt Nam qua các năm,...
• Biểu đồ hình tròn (hoặc vuông):
- Biểu đồ hình tròn: có ưu điểm nổi bật trong việc thể hiện cơ cấu của đối
tượng tại một mốc thời gian nhất định.
- Biểu đồ các hình tròn có bán kính khác nhau: thích hợp trong việc thể hiện
cả sự so sánh về quy mô và cơ cấu của đối tượng ở các địa điểm hoặc thời gian
khác nhau.
=> Biểu đồ hình tròn có ưu thế trong việc thể hiện cơ cấu thành phần của
một tổng thể, thể hiện sự so sánh về quy mô, cơ cấu thành phần của đối tượng.
• Biểu đồ miền:
- Biểu đồ miền theo số liệu tương đối: thể hiện được cả cơ cấu thành phần
và động thái phát triển của các thành phần.
- Biểu đồ miền theo số liệu tuyệt đối: thể hiện được qui mô và động thái
của đối tượng.
+ Căn cứ vào lời dẫn, bảng số liệu và yêu cầu của bài tập:
- Lời dẫn và đặc điểm của bảng số liệu trong bài tập là một trong những cơ
sở để xác định loại biểu đồ, VD:
+ Trong lời dẫn có các từ tình hình, sự thay đổi, diễn biến, tăng trưởng,
phát triển, gia tăng,... và kèm theo là một chuỗi thời gian qua các năm từ... đến....
=> Nên chọn biểu đồ đường biểu diễn.
+ Trong lời dẫn có các từ qui mô, diện tích, khối lượng, số dân, kim ngạch
xuất nhập khẩu,...và kèm theo một vài mốc thời gian, thời kì, giai đoạn ( vào
năm..., trong năm..., trong các năm..., qua các thời kì...)=> Nên chọn biểu đồ hình
cột
Bùi Văn Tiến Page 3
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
+ Trong lời dẫn có các từ cơ cấu, tỉ trọng phân theo, chia theo, phân ra, bao
gồm, trong đó,... và số năm trong bảng số liệu không quá 3 mốc => Nên chọn biểu
đồ hình tròn; thể hiện qui mô và cơ cấu => Chọn biểu đồ tròn có bán kính khác
nhau.
+ Trong lời dẫn có các từ cơ cấu, tỉ trọng phân theo, chia theo, phân ra,
bao gồm, trong đó,... và số năm trong bảng số liệu có từ 4 mốc năm trở nên => Nên
chọn biểu đồ hình miền theo số liệu tương đối. Ngược lại, nếu có 1-3 mốc năm
hoặc cùng năm nhưng ở các địa điểm khác nhau => Chọn biểu đồ tròn hoặc cột
chồng theo giá trị tương đối.
- Khi lựa chọn loại biểu đồ cần phân tích kĩ các yêu cầu của đề ra để xác
định mục đích thể hiện của biểu đồ: thuộc về động thái phát triển của hiện tượng,
so sánh tương quan độ lớn giữa các hiện tượng, thể hiện cơ cấu thành phần của
tổng thể hay kết hợp giữa các yêu cầu đó với nhau.
=> Tóm lại, để lựa chọn được biểu đồ thích hợp nhất cần phải căn cứ vào
các yếu tố: khả năng thể hiện của biểu đồ; lời dẫn, đặc điểm của bảng số liệu đã
cho và yêu cầu của đề ra.
c) Bước 3: Xử lí số liệu (nếu cần)
Trên cơ sở loại biểu đồ đã lựa chọn và bảng số liệu trong đã cho, cần xem
xét
và xác định xem để vẽ biểu đồ theo yêu cầu của đề bài có cần phải xử lí số
liệu hay không, nếu có thì tính toán như thế nào? Dưới đây là một số phép tình
thường được sử dụng trong quá trình vẽ biểu đồ:
• Đối với yêu cầu vẽ biểu đồ cơ cấu mà bảng số liệu đã cho tính bằng giá
trị tuyệt đối thì cần tính tỉ lệ % của các thành phần trong cơ cấu tổng thể:
Thành phần A
Tỉ trọng của thành phần A (%) = x 100
Tổng thể
Đối với biểu đồ hình tròn để vẽ biểu đồ một cách chính xác sau khi xử lí
số liệu cần phải tính tỉ lệ % của từng thành phần tương ứng với góc ở
tâm (1%= 3,60). Tuy nhiên, HS không nhất thiết phải ghi phần này vào
trong phần bài làm song cần thiết phải ghi cụ thể từng tỉ lệ % vào từng
thành phần của biểu đồ tròn (trong phần vẽ biểu đồ).
• Đối với yêu cầu vẽ biểu đồ cơ cấu và qui mô của các đối tượng qua 2
hoặc 3 năm mà bảng số liệu ở giá trị tuyệt đối thì bên cạnh việc tính tỉ lệ
của từng thành phần như trên cần phải tính bán kính hình tròn để thể hiện
tương quan về qui mô của đối tượng theo cách sau:
Gọi giá trị của năm thứ nhất ứng với hình tròn có diện tích S1 và bán kính R1.
Gọi giá trị của năm thứ hai ứng với hình tròn có diện tích S2 và bán kính R2.
Ta có công thức tính tương quan bán kính của 2 hình tròn:
S2
Bùi Văn Tiến
R2 = R1√ S1
Page 4
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
Thay số vào ta sẽ tính được những thông số cần thiết, cho R1 bằng một đại
lượng nhất định (VD R1 = 2 cm), ta sẽ tính được R2,...
• Đối với yêu cầu vẽ biểu đồ tốc độ tăng trưởng của một số sản phẩm mà
bảng số liệu đã cho là số liệu tuyệt đối với các đơn vị khác nhau, thì phải
tính tốc độ tăng trưởng của từng sản phẩm so với giá trị của năm gốc như
sau:
Lấy năm đầu tiên trong dãy số liệu là năm gốc (năm gốc bằng 100%), ta
có tốc độ tăng trưởng của năm sau so với năm gốc là:
Gs
Tt (%) = x 100
Gg
Trong đó: Tt là tốc độ tăng trưởng của năm sau so với năm gốc, Gs là giá
trị của năm sau, Gg là giá trị của năm gốc.
• Tính chỉ số phát triển (mức tăng liên hoàn) là mức tăng
của năm sau so với năm trước được tính theo công thức:
Gs
Tt (%) = x 100
Gt
Trong đó: Tt là tốc độ tăng trưởng của năm sau so với năm gốc, Gs là giá
trị của năm sau, Gt là giá trị của năm trước.
• Tính tỉ suất gia tăng tự nhiên của dân số:
Tỉ suất gia tăng tự nhiên (%) = Tỉ suất sinh thô (‰) – tỉ suất tử thô (‰)
(chú ý sau khi tính xong cần chuyển về đơn vị %)
• Tính tỉ suất gia tăng cơ giới của dân số:
Tỉ suất gia tăng cơ giới (%) = Tỉ suất xuất cư – tỉ suất nhập cư
• Tính năng suất của một loại cây trồng nào đó:
Sản lượng (tạ/ ha)
Năng suất =
Diện tích gieo trồng
• Tính bình quân lương thực theo đầu người
Sản lượng LT (kg/ người)
BQLT =
Số dân
• Tính thu nhập bình quân theo đầu người
Tổng GDP (hoặc GNP) (USD/ người) hoặc VND
Thu nhập BQ = /người
Số dân
• Tính giá trị xuất nhập khẩu (tổng kim ngạch xuất nhập khẩu)
Giá trị xuất nhập khẩu = giá trị xuất khẩu + giá trị nhập khẩu
• Tính cán cân xuất nhập khẩu
Bùi Văn Tiến Page 5
CHUYÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12 09/2009
Cán cân xuất nhập khẩu = Giá trị xuất khẩu – Giá trị nhập khẩu
• Tính tỉ lệ xuất nhập khẩu
Giá trị xuất khẩu
Tỉ lệ xuất khẩu (%) = x 100
Tổng giá trị xuất nhập khẩu
• Tính tỉ lệ nhập khẩu Giá trị nhập khẩu
Tỉ lệ nhập khẩu (%) x 100
= Tổng giá trị xuất nhập khẩu
• Tính tỉ lệ xuất khẩu so với nhập khẩu
Tỉ lệ xuất khẩu Giá trị xuất khẩu
so với nhập khẩu (%) = x 100
Giá trị nhập khẩu
Ghi chú:
- Trong quá trình làm bài kiểm tra, bài thi nhất thiết phải ghi cách tính và
tính cụ thể một thành phần, sau đó ghi tương tự ta có bảng số liệu mới => tiến
hành lập bảng số liệu đã qua xử lí, chú ý đơn vị của bảng số liệu mới.
- Trong quá trình xử lí số liệu nếu các số liệu không tương đồng về giá trị
cần phải có sự chuyển đổi cho phù hợp.
VD: Tính bình quân GDP theo đầu người mà trong bảng số liệu cho GDP tính bằng
tỉ đồng, dân số là triệu người thì cần phải chuyển từ tỉ đồng ra triệu đồng rồi mới
tính.
d) Bước 4: Vẽ biểu đồ
Sau khi xác định loại biểu đồ, xử lí số liệu (nếu cần) => Vẽ biểu đồ. Việc
vẽ biểu đồ phải đảm bảo tính chính xác và thẩm mĩ.
• Biểu đồ cột:
Xây dựng hệ trục tọa độ: trục tung (trục giá trị) và trục hoành (trục định
loại). Hệ trục tọa độ phải được xây dựng phải phù hợp với khổ giấy vẽ, cân đối,...
+ Trục tung được sử dụng làm thước đo giá trị của đối tượng cần vẽ nên trên
đó phải chia khoảng cách các giá trị cho phù hợp với bảng số liệu (khoảng cách
giữa các giá trị phải đều nhau, phải ghi trị số của thước đo) đồng thời phải đánh
mũi tên và ghi đơn vị tính lên phía trên mũi tên (triệu tấn, triệu người, tỉ USD,...).
Giá trị đầu tiên của thước đo được đặt ở gốc hệ trục tọa độ, có thể lấy bằng 0
hoặc bằng một giá trị nào đó để khi vẽ xong biểu đồ các độ cao của cột được phân
biệt rõ ràng. Giá trị lớn nhất của thước đo cần lấy cao hơn so với giá trị cao nhất
trong bảng số liệu.
Chú ý: Đối với biểu đồ cột có 2 trục tung thì vẽ 2 trục tung có chiều cao
bằng nhau, trên đó xác định giá trị lớn nhất của 2 trục sao cho có sự tương đồng
nhau là được còn các yếu tố khác chúng không phụ thuộc vào nhau.
+ Trục hoành thường dùng để chỉ các yếu tố về thời gian (năm, thời kì, giai
đoạn), không gian lãnh thổ (tỉnh, thành phố, vùng,...) hay chỉ tiêu kinh tế theo ngành
(công nghiệp, vật nuôi, cây trồng,...).
Nếu trục hoành thể hiện yếu tố thời gian với các mốc năm cụ thể thì khoảng
cách giữa các cột trên trục này phải phù hợp với tỉ lệ khoảng cách giữa các mốc
Bùi Văn Tiến Page 6
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
năm trong bảng số liệu nhất là khi biểu đồ phản ánh động thái phát triển của đối
tượng. Thời gian luôn được tính theo chiều từ trái qua phải.
Ngược lại nếu trục hoành thể hiện yếu tố thời gian là thời kì hay giai đoạn
hoặc chỉ về không gian lãnh thổ hoặc phản ánh chỉ tiêu kinh tế theo ngành thì
khoảng cách giữa các yếu tố trên trục hoành luôn cách đều nhau.
- Vẽ các cột của biểu đồ:
+ Các cột của biểu đồ chỉ khác nhau về chiều cao, còn chiều ngang phải
bằng nhau.
+ Cột của biểu đồ không nên vẽ dính vào trục tung.
+ Ghi trị số trên đầu mỗi cột.
+ Các cột hay các phần của cột thể hiện cùng một đối tượng phải được kí
hiệu nền giống nhau.
• Biểu đồ tròn
- Đối với biểu đồ tròn thể hiện qui mô và cơ cấu cần phải vẽ chính xác
tương quan bán kính theo số liệu đã tính toán, đối với biểu đồ thể hiện cơ cấu
không cần vẽ chính xác về tương quan bán kính.
- Nếu biểu đồ có 2 đường tròn trở lên, tâm của các đường tròn nên nằm trên
một đường thẳng theo chiều ngang.
- Để xác định tỉ lệ các thành phần một cách chính xác nên tính từ kim đồng
hồ lúc 12 giờ, từ đó lần lượt vẽ các thành phần theo chiều quay của kim đồng hồ.
- Mỗi thành phần trong biểu đồ được kí hiệu bằng một kiểu kí hiệu khác
nhau sau khi đã ghi tỉ lệ % vào các thành phần biểu đồ.
• Biểu đồ đường (đồ thị)
- Xây dựng hệ trục: Như hệ trục tọa độ trong biểu đồ cột. Tuy nhiên có một
số khác biệt:
+ Trục ngang: Chỉ để chỉ yếu tố thời gian qua các năm (khoảng cách giữa các
năm luôn phải được chia đúng theo tỉ lệ khoảng cách giữa các năm trong bảng số
liệu).
Mốc năm đầu tiên luôn trùng với gốc tọa độ (nếu có 2 trục đứng thì mốc năm
cuối cùng luôn trùng với chân trục đứng bên phải).
+ Trục đứng: Được sử dụng làm thước đo kết hợp với trục hoành để xác
định tọa độ nên trường hợp biểu đồ có nhiều đường biểu diễn phải xác định tỉ lệ
của trục đứng sao cho các đường không quá sát nhau.
- Vẽ đường biểu diễn:
+ Xác định tất cả các tọa độ ứng với tất cả các năm ở trục ngang, sau đó
dùng thước nối tất cả các điểm lại với nhau ta có đường biểu diễn. (Lưu ý trong
trường hợp có nhiều đường biểu diễn nên vẽ từng đường để tránh nối nhầm).
+ Nếu vẽ biểu đồ thể hiện tốc độ tăng trưởng thì tất cả các đường biểu diễn
đều xuất phát từ giá trị 100 trên trục đứng.
Bùi Văn Tiến Page 7
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
+ Biểu đồ có nhiều đường biểu diễn phải có kí hiệu riêng cho từng đường,
thường sử dụng các kí hiệu như: , , , , , , đặt tại các điểm tọa độ ứng với
mốc năm (mỗi kí hiệu cho một đường); ghi giá trị tại mỗi điểm nút (trong trường
hợp biểu đồ có nhiều đường biểu diễn mà các đường này lại nằm sát nhau thì
không cần ghi).
• Biểu đồ miền
* Biểu đồ miền theo số liệu tương đối:
- B1: Kẻ một hình chữ nhật nằm ngang (cạnh 4/6)
+ Cạnh đáy tương tự như trục hoành trong biểu đồ đường thể hiện tốc độ
tăng trưởng- chỉ thể hiện thời gian qua các năm, do đó khoảng cách các năm luôn
phải chia đúng tỉ lệ khoảng cách các năm trong bảng số liệu (năm đầu tiên trùng
với gốc tọa độ bên trái, năm cuối cùng ở dưới chân cạnh bên phải).
+ Cạnh bên trái hình chữ nhật được sử dụng làm thước đo có giá trị từ 0-
100%, khoảng cách luôn được chia đều theo 10% hoặc 20%.
- B2: Vẽ đường ranh giới giữa các miền
+ Đường ranh giới các miền được vẽ tương tự như trong biểu đồ đường.
+ Chỉ có miền ranh giới đầu tiên thì các điểm tọa độ được xác định bằng các
giá trị có trong bảng số liệu, từ ranh giới thứ 2 trở đi giá trị của các đường ranh giới
được tính theo giá trị cộng gộp của giá trị thành phần 1 với thành phần 2,...
+ Trong trường hợp biểu đồ có 3 miền chỉ cần xác định chính xác 2 đường
ranh giới thứ nhất và thứ 2.
+ Giá trị của mỗi miền được ghi ở giữa các miền tương ứng với các mốc
năm.
- B3: Thể hiện mỗi miền bằng một kí hiệu riêng biệt.
* Biểu đồ miền theo số liệu tuyệt đối:
- B1: Vẽ hệ trục tọa độ (tương tự trong biểu đồ đường chỉ có 1 trục tung và
1 trục hoành).
+ Trục tung luôn được tính từ giá trị 0, các giá trị trên trục tung là giá trị tuyệt
đối.
+ Trục hoành chỉ thể hiện thời gian là các mốc năm cụ thể, khoảng cách giữa
các năm phải phù hợp với khoảng cách giữa các năm trong bảng số liệu.
- B2: Vẽ đường ranh giới: Tương tự như đường ranh giới trong biểu đồ
miền tương đối.
- B3: Thể hiện mỗi miền bằng một kí hiệu riêng biệt.
e) Bước 5: Ghi chú giải, tên biểu đồ
- Lập bảng chú giải
+ Đối với biểu đồ có từ 2 đối tượng trở lên phải lập bảng chú giải, các chú
giải nên lập thành bảng riêng để bảo đảm tính mĩ thuật.
Bùi Văn Tiến Page 8
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
+ Các kí hiệu trong bảng chú giải phải tương ứng với kí hiệu trên biểu đồ,
tùy từng biểu đồ mà hình dạng các kí hiệu khác nhau, có thể có nhiều dạng kí
hiệu cho một loại biểu đồ, nhưng phổ biến. là: ểu đồ cột:
Bi
. Biểu đồ tròn:
. Biểu đồ miền:
. Biểu đồ đường:
- Ghi tên biểu đồ: Tên biểu đồ được đặt theo yêu cầu trong đề bài và phải
phản ánh được 3 khía cạnh: cái gì, ở đâu, khi nào. Tên biểu đồ có thể ghi ở phần
trên hoặc dưới biểu đồ (Trong các đề tài nghiên cứu khoa học, tên biểu đồ được
quy định đặt ở phía trên).
g) Bước 6: Nhận xét và giải thích
* Nhận xét:
Về nguyên tắc chung, biểu đồ thể hiện cái gì thì phần nhận xét nên tập trung
vào nội dung đó. Tuy nhiên, mỗi loại biểu đồ lại có yêu cầu về kĩ năng phân tích,
nhận xét khác nhau, cụ thể:
- Đối với biểu đồ hình cột
+ Nếu biểu đồ thể hiện sự so sánh qui mô giữa các đối tượng địa lí, khi so
sánh phải tính bằng lần (gấp mấy lần).
+ Nếu biểu đồ thể hiện sự so sánh giữa các đối tượng địa lí nhưng vẽ bằng
giá trị tương đối (%), khi so sánh phải tính ra giá trị trung bình, sau đó so sánh các
thành phần với giá trị trung bình (cao hơn/thấp hơn mức trung bình bao nhiêu %).
+ Biểu đồ cột chồng thể hiện cơ cấu của một tổng thể khi so sánh phải so
sánh tỉ trọng thành phần trong cơ cấu, nhận xét sự thay đổi cơ cấu qua các năm hay
sự khác nhau về cơ cấu giữa các vùng lãnh thổ.
+ Biểu đồ cột thể hiện động thái phát triển của đối tượng: nhận xét xu hướng
phát triển (tăng hay giảm), tình hình phát triển ổn định hay không ổn định, nhanh hay
chậm.
- Đối với biểu đồ đường:
+ Nhận xét chung về xu hướng biến động của các đối tượng địa lí được thể
hiện trên biểu đồ (tăng, giảm, hay ổn định có liên tục hay không, nhịp độ tăng giảm
qua các năm hoặc các giai đoạn ra sao (giai đoạn nào tăng nhanh nhất hoặc giảm
nhanh nhất).
+ Nêu lên mối quan hệ giữa các đối tượng được thể hiện trên biểu đồ.
+ So sánh giữa các đối tượng địa lí về xu hướng, nhịp độ và tốc độ phát triển.
- Đối với biểu đồ kết hợp cột và đường:
+ Nhận xét từng đối tượng như trong phần nhận xét đối với biểu đồ hình cột
hoặc đường.
+ Nhận xét về mối quan hệ giữa các đối tượng được thể hiện trên biểu đồ.
Bùi Văn Tiến Page 9
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
- Đối với biểu đồ tròn
+ Biểu đồ tròn thể hiện cơ cấu:
. Nhận xét tỉ trọng của các thành phần trong biểu đồ (thành phần nào chiếm tỉ
trọng cao nhất (...%), thành phần nào thấp nhất (...%).
. Nếu có từ 2 biểu đồ tròn trở lên thì trong phần nhận xét cần:
Nhận xét khái quát chung cho các biểu đồ.
Nhận xét sự thay đổi (sự chuyển dịch) về cơ cấu theo thời gian và không
gian, thành phân nào tăng (...%), thành phần nào giảm (...%), nếu có một số thành
phần cùng giảm thì thành phần nào giảm nhiều hơn, cùng tăng thì thành phần nào
tăng nhiều hơn.
Nếu trong bài tập có yêu cầu “nhận xét về sự thay đổi quy mô và cơ cấu” thì
cần phải dựa thêm vào bảng số liệu để so sánh (quy mô tăng/ giảm hoặc lớn hơn/
nhỏ hơn bao nhiêu lần).
- Đối với biểu đồ miền
+ Biểu đồ miền vẽ theo số liệu tương đối:
. Nhận xét khái quát về sự so sánh tỉ trọng giữa các thành phần trong cơ cấu:
thành phần nào chiếm tỉ trọng lớn nhất, nhỏ nhất hoặc cao hơn, thấp hơn.
. Nhận xét về xu hướng thay đổi cơ cấu cho cả thời kì: tỉ trọng của thành
phần nào tăng, thành phần nào giảm.
. Nếu có sự thay đổi đột xuất cần chia ra thành các giai đoạn rồi nhận xét cụ
thể.
+ Biểu đồ miền vẽ theo giá trị tuyệt đối:
. Nhận xét về xu hướng biến đổi về quy mô của từng đối tượng: tăng hay
giảm.
. Xu hướng phát triển của từng đối tượng có ổn định hay không ổn định.
. So sánh sự thay đổi theo thời gian của các đối tượng (đối tượng nào tăng/
giảm nhanh).
Sự tăng giảm được tính bằng lần hoặc giá trị tuyệt đối, sự so sánh được tính
theo giá trị tuyệt đối thể hiện trên trục tung.
* Giải thích:
- Kinh nghiệm cho thấy phần nhận xét đưa ra những nhận xét gì thì phần giải
thích giải thích cho từng nhận xét đã đưa ra.
- Để giải thích có tính thuyết phục cần phải có kiến thức địa lí liên quan,
phải xác định được đối tượng được biểu hiện trên biểu đồ chịu tác động bởi các
yếu tố nào, chú ý đến những yếu tố có tính chất sự kiện của từng giai đoạn.
• BÀI TẬP-LUYỆN TẬP
Bài tập 1: Cho bảng số liệu:
Giá trị sản xuất nông nghiệp phân theo ngành ở nước ta
Bùi Văn Tiến Page 10
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
Đơn vị: tỉ đồng
Năm Trồng trọt Chăn nuôi Dịch vụ
1990 16 393,5 3 701,0 572,0
1995 66 793,8 16 168,2 2 545,6
1999 101 648,0 23 773,2 2 995,0
2001 101 403,1 25 501,4 3 723,1
2005 134 754,5 45 225,6 3 362,3
Bùi Văn Tiến Page 11
CH YÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12
U 09/ 2009
1. Vẽ biểu đồ thích hợp nhất thể hiện sự thay đổi cơ cấu giá trị sản xuất
trong nông nghiệp phân theo ngành của nước ta thời kì 1900-2005.
2. Nhận xét và giải thích về cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp trong thời kì
nói trên.
Bài tập 2: Cho bảng số liệu:
Khối lượng hàng hóa vận chuyển của các ngành vận tải
của nước ta qua các năm 1995- 2005 (Đơn vị: Nghìn tấn)
Năm Đường sắt Đường bộ Đường Đường
sông biển
1995 4 515,0 91 202,3 37 653,7 7 306,9
1998 4 977,6 121 716,4 50 632,4 11 793,0
2000 6 258,2 144 571,8 57 395,3 15 552,5
2003 8 385,0 225 296,7 86 012,7 27 448,6
2005 8 873,6 264 761,6 97 936,8 31 332,0
Hãy: 1. Vẽ biểu đồ thích hợp thể hiện tốc độ tăng trưởng khối lượng hàng hóa
vận chuyển của nước ta qua các năm 1995- 2005.
2. Nhận xét và giải thích về tốc độ tăng trưởng khối lượng hàng hóa vận
chuyển của nước ta trong thời gian nói trên.
Bài tập 3: Cho bảng số liệu:
Tình hình phát triển dân số của Việt Nam trong giai đoạn 1998-2007
Năm Tổng số dân Số dân thành thị Tốc độ gia tăng
(nghìn người) (nghìn người) dân số (%)
1998 75 456,3 17 464,6 1,55
2001 78 685,8 19 469,3 1,35
2003 80 902,4 20 869,5 1,47
2005 83 106,3 22 336,8 1,31
2007 85 154,9 23 370,0 1,21
1. Vẽ biểu đồ thích hợp nhất thể hiện tình hình phát triển dân số của nước ta
trong giai đoạn 1998- 2007.
2. Nhận xét và giải thích tình hình phát triển dân số của nước ta trong giai
đoạn nói trên.
Bài tập 4: Cho bảng số liệu:
Hiện trạng sử dụng đất ở Tây Nguyên và Đồng bằng sông Cửu Long
năm 2007
(Đơn vị tính: nghìn ha)
Bùi Văn Tiến Page 12
CHUYÊN ĐỀ: BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI ĐỊA LÍ 12 09/2009
Vùng Tổng Đất nông Đất lâm Đất chuyên Đất chưa
diện tích nghiệp nghiệp dùng và đất ở sử dụng
Tây Nguyên 5 465,9 1 615,8 3 050,4 165,4 634,3
ĐB Sông
4 060,4 2 567,3 349,0 334,2 709.9
Cửu Long
1. Vẽ biểu đồ thích hợp nhất thể hiện quy mô và cơ cấu sử dụng đất ở Tây
Nguyên và ĐB sông Cửu Long năm 2007.
2. Dựa vào biểu đồ đã vẽ so sánh và giải thích đặc điểm cơ cấu sử dụng đất
ở hai vùng nêu trên.
Bài tập 5: Cho bảng số liệu:
Chuyển dịch cơ cấu GDP phân theo khu vực kinh tế ở nước ta giai đoạn 1995-
2005 Đơn vị (%)
Năm 1995 1998 2002 2005
Khu vực I 27,2 25,8 23,0 21,0
Khu vực II 28,8 32,5 38,5 41,0
Khu vực III 44,0 41,7 38,5 38,0
1. Vẽ biểu đồ thích hợp thể hiện sự chuyển dịch cơ cấu GDP phân theo khu
vực kinh tế của nước ta trong giai đoạn 1995- 2005.
2. Nhận xét và giải thích sự chuyển dịch cấu GDP phân theo khu vực kinh tế
của nước ta trong giai đoạn nói trên.
Bài tập 6: Cho bảng số liệu:
Tỉ lệ gia tăng dân số trung bình năm qua các giai đoạn (Đơn vị : %)
Giai đoạn Tỉ lệ gia Giai đoạn Tỉ lệ gia
tăng tăng
1926- 1931 0,69 1965- 1970 3,24
1936- 1939 1,09 1976- 1979 2,16
1943- 1951 0,50 1989- 1999 1,70
1954- 1960 3,93 2002- 2005 1,32
1. Vẽ biểu đồ thích hợp thể hiên gia tăng dân số trung bình năm của nước ta
qua các giai đoạn.
2. So sánh tỉ lệ gia tăng dân số trung bình năm của nước ta trong các giai đoạn
trên.
---------------------------Hết-------------------------
Bùi Văn Tiến Page 13