Bài giảng môn học Cơ học đất
Cơ học đất là một ngành của cơ học ứng dụng chuyên nghiên cứu về đất. Hầu hết các công trình xây dựng đều đặt trên đất, nghĩa là dùng đất làm nền cho các công trình,số khác các công trình như nền đường ,đê,đập đất thì lại dùng đất làm vật liệu xây dựng
"Don't study, don't know - Studying you will know!"
NGUYEN TRUNG HOA
CH¦¥NG I Trang 8
Më ®Çu
1. §Þnh nghÜa vµ ®èi t−îng nghiªn cøu:
c¬ häc ®Êt lµ mét ngµnh cña c¬ häc øng dông chuyªn nghiªn cøu vÒ ®Êt.
HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh x©y dùng ®Òu ®Æt trªn ®Êt, nghÜa lµ dïng ®Êt lµm nÒn cho c¸c
c«ng tr×nh, sè kh¸c c¸c c«ng tr×nh nh− nÒn ®−êng, ®ª, ®Ëp ®Êt th× l¹i dïng ®Êt lµm
vËt liÖu x©y dùng. V× vËy, muèn cho c¸c c«ng tr×nh ®−îc tèt, nghÜa lµ c«ng tr×nh æn
®Þnh, bÒn l©u vµ tiÕt kiÖm th× nhÊt thiÕt ph¶i n¾m râ c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt khi dïng
nã lµm vËt liÖu x©y dùng hay lµm nÒn cho c¸c c«ng tr×nh x©y dùng.
Nh− vËy ®èi t−îng nghiÖn cøu cña c¬ häc ®Êt lµ c¸c lo¹i ®Êt thiªn nhiªn, lµ
s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh phong hãa c¸c ®¸ gèc ë líp trªn cïng cña vá qu¶ ®Êt. Mçi
lo¹i phong hãa cã t¸c dông ph¸ hñy ®¸ gèc kh¸c nhau vµ nã t¹o ra c¸c lo¹i ®Êt kh¸c
nhau. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ®Êt lµ mét vËt thÓ gåm nhiÒu h¹t r¾n riªng rÏ kh«ng g¾n
víi nhau hoÆc g¾n kÕt víi nhau b»ng c¸c liªn kÕt cã søc bÒn nhá h¬n nhiÒu lÇn so
víi søc bÒn cña b¶n th©n h¹t ®Êt. Do qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt mµ chóng tån t¹i ®é
rçng trong ®Êt vµ ®é rçng nµy l¹i cã kh¶ n¨ng thay ®æi d−íi ¶nh h−ëng cña t¸c ®éng
bªn ngoµi. Ngoµi ra trªn bÒ mÆt h¹t ®Êt cã n¨ng l−îng, chóng g©y ra c¸c hiÖn t−îng
vËt lý vµ hãa lý phøc t¹p, dÉn ®Õn lµm thay ®æi c¸c tÝnh chÊt vËt lý vµ c¬ häc cña
®Êt. V× vËy khi nghiªn cøu ®Êt ph¶i nghiªn cøu ®Õn nguån gèc h×nh thµnh vµ c¸c
®iÒu kiÖn tù nhiªn mµ ®Êt tån t¹i.
2. §Æc ®iÓm vµ néi dung cña m«n häc:
C¬ häc ®Êt lµ m«n häc cÇn vËn dông c¸c hiÓu biÕt vÒ ®Êt tõ c¸c m«n khoa häc
kh¸c cã liªn quan nh− ®Þa chÊt c«ng tr×nh, thæ chÊt häc... Vµ ®ång thêi vËn dông c¸c
kÕt qu¶ cña c¸c ngµnh c¬ häc kh¸c nh− c¬ häc c¸c vËt thÓ biÕn d¹ng (lý thuyÕt ®µn
håi, lý thuyÕt dÎo, lý thuyÕt tõ biÕn). Trªn c¬ së cña c¸c lý thuyÕt nµy, C¬ häc ®Êt ®·
x©y dùng ®−îc c¸c lý thuyÕt riªng phï hîp víi c¸c qu¸ tr×nh c¬ häc x¶y ra ®èi víi
®Êt. Tuy vËy ngoµi c¸c nghiªn cøu lý thuyÕt, c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm, thùc
nghiÖm vµ c¸c quan tr¾c thùc tÕ còng ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong nghiªn cøu sö
dông ®Êt trong x©y dùng.
Tõ c¸c nghiªn cøu lý thuyÕt vµ c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm, C¬ häc ®Êt tËp
trung gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô vµ néi dung c¬ b¶n sau:
- X¸c lËp c¸c quy luËt c¬ b¶n vÒ c¸c qu¸ tr×nh c¬ häc x¶y ra ®èi víi ®Êt, ®ång
thêi x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®Æc tr−ng tÝnh to¸n øng víi c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra ®ã.
- Nghiªn cøu sù ph©n bè øng suÊt trong ®Êt, quan hÖ gi÷a øng suÊt vµ biÕn
d¹ng d−íi t¸c dông cña ngo¹i lùc.
- Gi¶i quyÕt c¸c bµi to¸n vÒ biÕn d¹ng, vÒ c−êng ®é, vÒ æn ®Þnh c¸c nÒn ®Êt,
vÒ m¸i dèc còng nh− bµi to¸n ¸p lùc ®Êt t¸c dông lªn t−êng ch¾n.
3. S¬ l−îc lÞch sö ph¸t triÓn cña m«n häc
C¬ häc ®Êt lµ m«n häc ®−îc h×nh thµnh chËm h¬n nhiÒu so víi c¸c m«n häc
øng dông kh¸c, nh−ng tõ l©u loµi ng−êi ®· cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®Êt, tuy nhiªn do
x· héi l¹c hËu nªn c¸c kiÕn thøc vÒ ®Êt x©y dùng chØ n»m ë møc ®é nhËn thøc c¶m
tÝnh, ch−a ®−îc n©ng cao thµnh nhËn thøc lý lËn. NhiÒu nhµ khoa häc ®· cã nh÷ng
cèng hiÕn to lín vµ ®· cã c«ng x©y dùng nªn m«n c¬ häc ®Êt ngµy nay. ë ®©y chØ
giíi thiÖu hai nhµ b¸c häc ®· cã c«ng lao lín ®Õn sù ph¸t triÓn cña c¬ häc ®Êt.
C«ng tr×nh khoa häc ®Çu tiªn cña C¬ häc ®Êt lµ cña C.A Coulomb (1736 -
1806) thiÕu t¸ kü s− c«ng binh, viÖn sÜ viÖn khoa häc Ph¸p, n¨m 1773 ®· ®−a ra lý
CH¦¥NG I Trang 9
luËn næi tiÕng vÒ c−êng ®é chèng c¾t cña ®Êt vµ còng lµ ng−êi ®Çu tiªn x©y dùng
®−îc ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ¸p lùc ®Êt lªn vËt ch¾n. Tr¶i qua hai thÕ kû vµ cho ®Õn
ngµy nay, c¸c ph−¬ng ph¸p cña «ng vÉn ®−îc sö dông réng r·i.
Sù h×nh thµnh cña c¬ häc ®Êt nh− mét m«n khoa häc ®éc lËp víi hÖ thèng
hoµn chØnh vµ c¸c ph−¬ng ph¸p riªng biÖt cña nã ®−îc xem nh− b¾t ®Çu tõ n¨m
1925, khi K.Terzaghi (1883-1963) cho xuÊt b¶n cuèn “ C¬ häc ®Êt trªn c¬ së vËt lý
cña ®Êt”.
N¨m 1963 Héi nghÞ khoa häc quèc tÕ vÒ C¬ häc ®Êt - NÒn mãng häp lÇn thø
nhÊt vµ sau ®ã cø 4 n¨m häp mét lÇn. Héi nghÞ C¬ häc ®Êt - NÒn mãng vµ c¸c héi
th¶o khoa häc liªn quan còng ®−îc tæ chøc ë nhiÒu n−íc vµ khu vùc.
§Õn nay, C¬ häc ®Êt ®· trë thµnh mét m«n khoa häc víi nhiÒu néi dung
phong phó, gåm nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau nh»m ®¸p øng sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña
c«ng nghiÖp, x©y dùng.
ë ViÖt Nam , C¬ häc ®Êt ®−îc b¾t ®Çu nghiªn cøu tõ n¨m 1956. §Õn nay ®éi
ngò nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c nghiªn cøu C¬ häc ®Êt ®· tr−ëng thµnh c¶ vÒ chÊt
l−îng vµ sè luîng, ®ñ søc gi¶i quyÕt c¸c bµi to¸n ®a d¹ng vµ phøc t¹p do thùc tÕ x©y
dùng c¸c c«ng tr×nh ®Ò ra. Tuy vËy do ®iÒu kiÖn kinh tÕ vµ x· héi cßn h¹n chÕ nªn
trang thiÕt bÞ chuyªn nghµnh ®Çu t− ch−a ®Çy ®ñ vµ ®ång bé, v× vËy viÖc ph¸t triÓn
kiÕn thøc vµ c«ng nghÖ vÒ C¬ häc ®Êt cÇn ®ßi hái nh÷ng nç lùc lín h¬n.
CH¦¥NG I Trang 10
ch−¬ng i: b¶n chÊt vËt lý cña ®Êt vµ ph©n lo¹i ®Êt
§1. sù h×nh thµnh cña ®Êt
1.1. Qu¸ tr×nh phong hãa:
Sù ph¸ ho¹i vµ lµm thay ®æi thµnh phÇn cña ®¸ gèc d−íi t¸c dông vËt lý, hãa
häc cña c¸c yÕu tè kh¸c nhau gäi lµ qu¸ tr×nh phong hãa. Do t¸c dông cña phong
hãa nªn c¸c khèi ®¸ cña nham th¹ch quyÓn kh«ng thÓ gi÷ nguyªn ®−îc tr¹ng th¸i
ban ®Çu cña nã, mµ lu«n thay ®æi, bÞ vì vôn, bÞ rêi ra, bÞ c¸c dßng n−íc vµ giã cuèn
®i, h×nh thµnh c¸c líp ®Êt phñ quanh phÇn lín mÆt ngoµi cña vá qu¶ ®Êt. Do vËy, khi
sö dông ®Êt lµm nÒn c«ng tr×nh, lµm m«i tr−êng, hoÆc vËt liÖu x©y dùng, cÇn ph¶i
xÐt ®Õn sù biÕn ®æi kh«ng ngõng x¶y ra ë c¸c líp ®Êt bªn trªn cña vá qu¶ ®Êt.
Dùa vµo ®Æc tr−ng biÕn ®æi cña ®¸ gèc vµ sù ¶nh h−ëng cña c¸c t¸c nh©n
phong hãa, cã thÓ chia ra phong hãa vËt lý, phong hãa hãa häc vµ phong hãa sinh
häc. Trong ®ã, theo quan ®iÓm vÒ x©y dùng, chØ cã phong hãa vËt lý vµ phong hãa
hãa häc lµ ®¸ng ®−îc quan t©m nghiªn cøu.
Phong ho¸ vËt lý: Sinh ra chñ yÕu cã liªn quan víi sù thay ®æi cña nhiÖt ®é,
g©y nªn në nhiÖt kh«ng ®Òu vÒ thÓ tÝch, lµm cho c¸c ®¸ gèc bÞ ph¸ ho¹i vµ ph©n vôn
ra thµnh nh÷ng h¹t to nhá kh«ng ®Òu nhau, nh−ng kh«ng lµm thay ®æi vÒ thµnh phÇn
hãa häc cña kho¸ng vËt. Do ®ã s¶n phÈm cña phong hãa vËt lý t¹o ra c¸c lo¹i ®Êt rêi
(®¸ d¨m, cuéi sái, c¸c h¹t c¸t, v.v ) cã thµnh phÇn kho¸ng vËt t−¬ng tù víi ®¸ gèc.
Phong ho¸ ho¸ häc: Sinh ra lµ do c¸c t¸c nh©n nh− n−íc, «xy, axit cacbonic
vµ c¸c axit kh¸c hßa tan trong n−íc, lµm cho c¸c ®¸ gèc bÞ ph¸ ho¹i kÌm theo sù
thay ®æi thµnh phÇn kho¸ng vËt míi æn ®Þnh h¬n, t¹o ra c¸c lo¹i ®Êt sÐt kh¸c nhau
cã kÝch th−íc h¹t nhá vµ cùc kú nhá, phÇn lín kh«ng ph©n biÖt b»ng m¾t th−êng
®−îc. C¸c nhãm h¹t sÐt nhá nµy phÇn lín chøa nhiÒu h¹t ®¬n kho¸ng thuéc ba nhãm
kho¸ng vËt - M«nm«rilonit, Ilit vµ Kaolinit. TÊt c¶ nh÷ng kho¸ng chÊt nµy ®Òu cã
cÊu t¹o tinh thÓ b¶n máng, nh−ng cã n¨ng l−îng bÒ mÆt kh¸c nhau, M«nm«rilonit
ho¹t ®éng m¹nh h¬n c¶ vµ Kaolinit lµ yÕu nhÊt.
Th«ng th−êng qu¸ tr×nh phong hãa vËt lý vµ hãa häc x¶y ra cïng mét lóc vµ
hç trî cho nhau. ë vïng khÝ hËu kh« l¹nh th× phong hãa vËt lý lµ chñ yÕu, cßn vïng
khÝ hËu nãng Èm, nh− n−íc ta ch¼ng h¹n, th× phong hãa hãa häc ®ãng vai trß quan
träng h¬n.
C¸c s¶n phÈm cuèi cïng cña sù phong hãa cã thÓ n»m ngay t¹i chç h×nh
thµnh ban ®Çu cña nã hoÆc cã thÓ bÞ di chuyÓn ®i chç kh¸c bëi dßng n−íc hoÆc giã
vµ t¹o thµnh c¸c d¹ng trÇm tÝch cña ®Êt.
1.2. C¸c d¹ng trÇm tÝch cña ®Êt:
- TrÇm tÝch tµn tÝch (Eluvian) : Lµ trÇm tÝch cña nh÷ng s¶n phÈm phong hãa
c¸c líp ®¸ vµ n»m ngay t¹i chç h×nh thµnh ban ®Çu cña nã. §Æc ®iÓm næi bËt lµ bao
gåm c¸c h¹t cã d¹ng gãc c¹nh nhän s¾c kh«ng thÓ ph©n lo¹i theo kÝch th−íc h¹t, vÒ
thµnh phÇn th¹ch häc nãi chung rÊt gièng ®¸ gèc. ë n−íc ta, do khÝ hËu nhiÖt ®íi
nªn qu¸ tr×nh phong hãa hãa häc x¶y ra m·nh liÖt h¬n vµ biÕn c¸c lo¹i ®¸ gèc thµnh
c¸c lo¹i ®Êt sÐt cã mµu ®á, n©u, vµng, th−êng gäi lµ ®Êt Laterit. Qu¸ tr×nh Laterit hãa
nµy lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt chñ yÕu ë n−íc ta.
- TrÇm tÝch s−ên tÝch (Deliuvian) : Chñ yÕu ®−îc tÝch lòy l¹i ë s−ên dèc vµ
ch©n s−ên dèc, còng nh− c¸c kho¶nh thÊp s¸t ®−êng chia n−íc. TrÇm tÝch nµy ®−îc
t¹o thµnh do n−íc m−a cuèn tr«i c¸c s¶n phÈm rêi xèp cña phong hãa tõ nh÷ng vïng
CH¦¥NG I Trang 11
cao h¬n ®−a xuèng. §Æc ®iÓm gåm c¸c lo¹i ®Êt rêi r¹c, c¸c h¹t ®Êt nhá lÉn víi
nh÷ng h¹t rÊt lín, kh«ng æn ®Þnh, th−êng hay bÞ tr−ît lë theo mÆt líp ®¸ gèc bªn
d−íi, cã bÒ dµy cña líp ®Êt rÊt kh«ng ®ång ®Òu.
- TrÇm tÝch båi tÝch (Aluvian): §ã lµ tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm ®−îc t¹o thµnh b»ng
mäi c¸ch ë s«ng, hîp thµnh c¸c trÇm tÝch c¸c thung lòng cæ, hiÖn ®¹i vµ lßng s«ng.
§Æc ®iÓm cña lo¹i trÇm tÝch nµy lµ cã tÝnh ph©n líp theo quy luËt vÒ thµnh phÇn h¹t
cña chóng, tõ c¸c líp bªn trªn th−êng lµ ®Êt lo¹i sÐt vµ c¸t mÞn, ®Õn c¸c líp bªn d−íi
th−êng ®−îc cÊu t¹o bëi ®Êt c¸t lÉn Ýt sái vµ cuéi.
- TrÇm tÝch tam gi¸c tr©u vµ hå sõng tr©u: §−îc h×nh thµnh do s«ng mang vËt
liÖu ®Õn vµ l¾ng ®äng ë vïng cöa s«ng vµ c¸c khóc s«ng chÕt. TrÇm tÝch nµy ®−îc
®Æc tr−ng bëi sù tån t¹i c¸c líp bïn sÐt, bïn h÷u c¬ ch−a ®−îc nÐn chÆt mÊy, c¸t
mÞn, c¸t pha sÐt ... C¸c ®Êt thuéc lo¹i nµy th−êng cã ®é dµy vµ diÖn tÝch ph©n bè lín,
t¹o thµnh mét khèi dÎo cã tÝnh nÐn lín.
- TrÇm tÝch biÓn: Lµ sù tÝch lòy d−íi ®¸y biÓn c¸c vËt liÖu do dßng n−íc
mang ®Õn. Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña lo¹i trÇm tÝch biÓn nµy phô thuéc rÊt nhiÒu
vµo sù tån t¹i c¸c chÊt h÷u c¬ thùc vËt vµ ®éng vËt sèng d−íi ®¸y biÓn. TrÇm tÝch
nµy chñ yÕu lµ c¸c ®Êt sÐt vµ ®Êt bïn phæ biÕn trªn mét diÖn tÝch rÊt réng lín vµ
®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng tÝnh chÊt rÊt kh¸c nhau tïy theo tuæi vµ lÞch sö h×nh thµnh
cña chóng.
Víi sù m« t¶ tãm t¾t c¸c lo¹i trÇm tÝch ë trªn, th× thÊy râ rµng c¸c ®Êt trong
thiªn nhiªn rÊt kh¸c nhau, vµ b¶n chÊt vËt lý cña chóng cùc kú phøc t¹p. Tõ qu¸
tr×nh h×nh thµnh cña ®Êt ®Õn hoµn c¶nh hiÖn t¹i cña chóng, tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®·
t¹o nªn nh÷ng tÝnh chÊt ®éc ®¸o cña c¸c ®Êt thiªn nhiªn.
1.3 ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Þa - vËt lý ®Õn tÝnh chÊt cña ®Êt.
Víi c¸c vÊn ®Ò ®· tr×nh bµy ë trªn, cã thÓ thÊy râ r»ng m«i tr−êng ®Þa - vËt lý
cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sù h×nh thµnh cña ®Êt, nªn khi nghiªn cøu ®Êt kh«ng thÓ
t¸ch rêi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö tù nhiªn h×nh thµnh vµ tån t¹i cña ®Êt ®ù¬c.
Ch¼ng h¹n, tïy theo tuæi vµ toµn bé lÞch sö tr−íc ®©y cña sù h×nh thµnh
chóng, c¸c lo¹i ®Êt sÐt thiªn nhiªn cã nh÷ng tÝnh chÊt rÊt kh¸c nhau. VÝ dô: c¸c ®Êt
sÐt Cambri tuæi kho¶ng 500 triÖu n¨m th× ch¾c ch¾n r»ng, trong thêi gian dµi ®ã ®·
chÞu t¸c dông cña nh÷ng ¸p lùc lín thay ®æi, bÞ Ðp mÊt n−íc trong tõng bé phËn vµ
bÞ kh« ®i, v.v... C¸c ®Êt sÐt nµy ®· tr¶i qua mäi qu¸ tr×nh hãa häc vµ hãa - lý ®· x¶y
ra, ngay c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh x¶y ra víi nh÷ng tèc ®é rÊt nhá hoµn toµn kh«ng thÓ
nhËn biÕt ®−îc trong mét kho¶ng thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n. MÆt kh¸c, c¸c qu¸ tr×nh
dÝnh kÕt cùc kú chËm x¶y ra trong mét thêi gian dµi còng cã ¶nh h−ëng ®Õn kÕt cÊu
vµ c¬ cÊu cña ®Êt lo¹i sÐt ®ã. TÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh ®ã ®· t¹o nªn tÝnh chÊt hoµn toµn
®Æc biÖt cña c¸c ®Êt sÐt Cambri so víi c¸c ®Êt sÐt kh¸c. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu th×
c¸c ®Êt sÐt nµy cã thÓ coi nh− vËt liÖu cøng nhít ®µn håi, cã kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín.
Tr¸i víi c¸c ®Êt sÐt Cambri, c¸c lo¹i ®Êt sÐt (trÇm tÝch biÓn, hå, ®Çm) hiÖn ®¹i
th−êng cßn Ýt ®−îc nÐn chÆt, chóng th−êng cã tr¹ng th¸i në nh·o vµ cã søc chÞu t¶i
kh«ng ®¸ng kÓ.
§èi víi c¸c ®Êt c¸t còng vËy, chóng phô thuéc rÊt lín vµo ®iÒu kiÖn h×nh
thµnh cña chóng, cã lo¹i c¸t ë tr¹ng th¸i rÊt chÆt, cã lo¹i th× l¹i rêi xèp, thËm chÝ cã
lo¹i c¸t ë tr¹ng th¸i huyÒn phï dÔ sinh hiÖn t−îng c¸t ch¶y.
CH¦¥NG I Trang 12
Do ®ã, khi nghiªn cøu c¸c ®Êt thiªn nhiªn cã xÐt ®Õn t¸c dông t−¬ng hç cña
chóng víi m«i tr−êng xung quanh vµ sù biÕn ®æi liªn tôc c¸c tÝnh chÊt cña chóng, th×
cÇn ph¶i chó ý nhiÒu ®Õn lÞch sö cña chóng, nghÜa lµ chó ý ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn vµ diÔn
biÕn cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh còng nh− hoµn c¶nh ®Þa - vËt lý cña sù h×nh thµnh ®Êt.
Qu¸ tr×nh "hãa ®¸" cã mét ý nghÜa quan träng trong sù h×nh thµnh c¸c tÝnh chÊt míi
cña ®Êt. C¸c hiÖn t−îng t¸i kÕt hîp (sù nÐn chÆt, sù dÝnh kÕt) vµ kiÕn t¹o (chñ yÕu lµ
sù trôt xuèng cña mét phÇn vá qu¶ ®Êt) cã thÓ t¹o nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn cã kh¶ n¨ng
lµm thay ®æi thµnh phÇn vµ kÕt cÊu cña ®Êt, h¬n n÷a, cïng víi nh÷ng ¸p lùc vµ nhiÖt
®é thÝch hîp, chóng cã thÓ dÉn tíi hiÖn t−îng biÕn chÊt, nghÜa lµ thay ®æi hoµn toµn
c¸c ®¸ rêi b»ng c¸ch kÕt dÝnh l¹i, kÕt tinh l¹i c¸c h¹t kho¸ng vËt cña chóng ®Õn khi
thµnh c¸c ®¸ khèi liÒn.
Do c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt phô thuéc rÊt nhiÒu vµo nh÷ng t¸c dông cña m«i
tr−êng xung quanh, nªn trong C¬ häc ®Êt, khi chän c¸c s¬ ®å tÝnh to¸n cÇn ph¶i xÐt
®Õn hoµn c¶nh tù nhiªn mµ ®Êt tån t¹i. Cßn viÖc x¸c ®Þnh c¸c ®Æc tr−ng tÝnh to¸n cña
®Êt th× cÇn ®¶m b¶o sao cho c¸c mÉu ®Êt thÝ nghiÖm ph¶n ¸nh ®−îc tr¹ng th¸i tån t¹i
tù nhiªn cña nã. §Ó ®¸p øng ®−îc yÕu cÇu trªn, c¸c mÉu ®Êt dïng ®Ó thÝ ngiÖm ph¶i
cè g¾ng lµm sao ®¶m b¶o cho kÕt cÊu cña nã Ýt bÞ ph¸ ho¹i nhÊt.
§2. C¸c thµnh phÇn cÊu t¹o cña ®Êt vµ t¸c dông lÉn
nhau gi÷a chóng
Nh− trªn ®· tr×nh bµy, ®Êt thiªn niªn lµ mét vËt thÓ ph©n t¸n bao phñ phÇn lín
bÒ mÆt cña vá qu¶ ®Êt. Do ®ã khi nghiªn cøu c¸c ®Êt thiªn nhiªn cÇn ph¶i chó ý r»ng
chóng lµ mét hÖ thèng phøc t¹p, cã t¸c dông t−¬ng hç lÉn nhau gi÷a c¸c thµnh phÇn
r¾n (cøng), láng vµ khÝ.
Trong tr¹ng th¸i tù nhiªn, quan hÖ gi÷a c¸c nhãm h¹t riªng rÏ cã ý nghÜa c¬
b¶n vµ ®Æc biÖt lµ sù cã mÆt cña sè l−îng c¸c h¹t r¾n nhá vµ cùc kú nhá trong ®Êt,
chóng cã diÖn tÝch bÒ mÆt riªng lín nhÊt vµ do ®ã cã ho¹t tÝnh cao nhÊt.
Tr−êng hîp tæng qu¸t, ®Êt gåm ba thµnh phÇn: C¸c h¹t kho¸ng chÊt r¾n
th−êng chiÕm phÇn lín thÓ tÝch cña ®Êt, thÓ láng chiÕm mét phÇn hay toµn bé
kho¶ng trèng gi÷a c¸c h¹t r¾n cña ®Êt vµ thµnh phÇn khÝ chiÕm phÇn cßn l¹i trong
c¸c lç rçng cña ®Êt, gåm chñ yÕu lµ kh«ng khÝ. C¸c tÝnh chÊt cña nh÷ng thµnh phÇn
nµy, tû lÖ sè l−îng gi÷a chóng trong ®Êt, c¸c t¸c dông ®iÖn ph©n tö, hãa - lý, c¬ häc
vµ c¸c t¸c dông t−¬ng hç kh¸c gi÷a c¸c thµnh phÇn cña ®Êt quyÕt ®Þnh b¶n chÊt
cña ®Êt.
2.1. Thµnh phÇn r¾n (cøng) cña ®Êt:
Thµnh phÇn r¾n cña ®Êt chñ yÕu gåm c¸c h¹t kho¸ng vËt nguyªn sinh hoÆc
thø sinh, th−êng gäi lµ h¹t ®Êt, cã kÝch th−íc tõ vµi xentimet ®Õn vµi phÇn tr¨m,
phÇn ngh×n milimet. C¸c tÝnh chÊt cña ®Êt phô thuéc vµo thµnh phÇn kho¸ng chÊt
cña chóng.
2.1.1. Thµnh phÇn kho¸ng cña ®Êt:
Thµnh phÇn kho¸ng chÊt cña ®Êt phô thuéc chñ yÕu vµo thµnh phÇn kho¸ng
cña ®¸ gèc vµ vµo møc ®é t¸c dông cña phong ho¸ ®èi víi c¸c ®¸ gèc Êy. Tïy theo
møc ®é t¸c dông cña phong hãa kh¸c nhau, thµnh phÇn kho¸ng sÏ kh¸c nhau, ngay
c¶ khi do cïng mét lo¹i ®¸ gèc sinh ra, do ®ã nã cã ¶nh h−ëng kh¸c nhau ®Õn tÝnh
CH¦¥NG I Trang 13
chÊt vËt lý vµ c¬ häc cña ®Êt. C¸c kho¸ng vËt t¹o thµnh ®Êt trong thiªn nhiªn cã thÓ
ph©n thµnh hai nhãm nh− sau: Kho¸ng vËt nguyªn sinh vµ kho¸ng vËt thø sinh.
C¸c kho¸ng vËt nguyªn sinh: Th−êng gÆp trong ®Êt thiªn nhiªn lµ Fenpat,
th¹ch anh vµ mica. C¸c h¹t ®Êt cã chøa thµnh phÇn kho¸ng nµy th−êng cã kÝch th−íc
lín. §èi víi c¸c nhãm h¹t lín th−êng Ýt khi kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt c¬ - lý cña
chóng, ngay c¶ nh÷ng lo¹i ®Êt cã lÞch sö kh¸c nhau, ®ång thêi thµnh phÇn kho¸ng
còng kh«ng cã ¶nh h−ëng nhiÒu tíi tÝnh chÊt c¬ - lý cña chóng.
C¸c kho¸ng vËt thø sinh: Chia thµnh hai lo¹i kh¸c nhau tïy theo tÝnh chÊt
hßa tan trong n−íc. Trong sè c¸c kho¸ng vËt thø sinh kh«ng hßa tan trong n−íc,
th−êng gÆp nhiÒu nhÊt lµ M«nm«ril«nit, Ilit vµ Kaolinit, c¸c kho¸ng vËt nµy cßn gäi
lµ kho¸ng vËt sÐt, v× chóng lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña c¸c h¹t sÐt (nhá h¬n 0,005mm
vµ lo¹i ®Æc biÖt nhá h¬n 0,002mm). C¸c kho¸ng vËt nµy cã cÊu t¹o kÕt cÊu ph©n tö
d¹ng tÊm râ rÖt, nh−ng tÝnh ho¹t ®éng keo bÒ mÆt rÊt kh¸c nhau. §èi víi th¹ch anh,
tÝnh ho¹t ®éng keo bÒ mÆt gÇn b»ng kh«ng, ®èi víi Kaolinit kho¶ng 0,4, ®èi víi Ilit
lµ 0,9 vµ M«nm«rilonit tõ 1,5 ®Õn 7,2 tïy theo nã chøa ion canxi (Ca++) hay ion
Natri (Na+). Tõ ®ã cã thÓ thÊy r»ng, thµnh phÇn kho¸ng chÊt cña ®Êt chØ ¶nh h−ëng
chñ yÕu ®Õn c¸c h¹t ®Êt nhá vµ cùc nhá, v× r»ng c¸c h¹t ®Êt cµng nhá th× tû diÖn tÝch
(m2/g) cña chóng cµng lín, do ®ã ho¹t tÝnh keo cña kho¸ng vËt ®−îc ph¸t huy ®Çy
®ñ nhÊt, mµ nh− trªn ®· tr×nh bµy, ho¹t tÝnh keo cña c¸c lo¹i kho¸ng vËt kh¸c nhau
th× rÊt kh¸c nhau, dÉn ®Õn tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt còng kh¸c nhau.
C¸c kho¸ng vËt thø sinh hßa tan trong n−íc th−êng gÆp lµ: Canxit, mica
tr¾ng, th¹ch cao vµ muèi má,v.v...
2.1.2. Thµnh phÇn h¹t cña ®Êt:
Trong tù nhiªn ®Êt do c¸c h¹t to nhá cã thµnh phÇn kho¸ng vËt kh¸c nhau hîp
thµnh. KÝch th−íc cña c¸c h¹t thay ®æi trong mét ph¹m vi rÊt réng lín, tõ hµng chôc,
hµng tr¨m xentimet nh− c¸c hßn ®¸ t¶ng, cuéi, ®Õn vµi phÇn tr¨m, vµi phÇn ngh×n
milimet nh− h¹t sÐt. H¹t ®Êt cµng nhá th× tû diÖn tÝch cµng lín, do ®ã n¨ng l−îng
mÆt ngoµi cµng lín vµ tÝnh chÊt cña ®Êt cµng phøc t¹p. Cßn ®èi víi ®Êt h¹t to th× lç
rçng gi÷a c¸c h¹t lín, nªn tÝnh thÊm n−íc lín h¬n ®Êt h¹t nhá. §iÒu ®ã nãi lªn rÊt
nhiÒu tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt cã liªn quan ®Õn thµnh phÇn h¹t cña ®Êt. Tuy vËy
còng cÇn l−u ý r»ng chóng ta kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®Þnh l−îng ¶nh h−ëng
cña thµnh phÇn h¹t ®Õn tÝnh chÊt cña ®Êt ®−îc, bëi v× tÝnh chÊt cña ®Êt cßn do nhiÒu
yÕu tè phøc t¹p kh¸c quyÕt ®Þnh, h¬n n÷a tïy ®iÒu kiÖn cô thÓ ¶nh h−ëng cña chóng
còng rÊt kh¸c nhau.
Khi nghiªn cøu thµnh phÇn h¹t cña ®Êt, tr−íc hÕt ph¶i tiÕn hµnh ph©n tÝch h¹t
®Êt ®Ó ph©n chia tÊt c¶ c¸c lo¹i h¹t cã kÝch th−íc c¸c h¹t kh¸c nhau thµnh tõng
nhãm. Trong mçi nhãm kÝch th−íc cã thÓ thay ®æi trong mét ph¹m vi nhÊt ®Þnh
nh−ng c¬ b¶n chóng cã nh÷ng tÝnh chÊt c¬ - lý gÇn gièng nhau. Mçi nhãm nh− vËy
gäi lµ nhãm h¹t. L−îng chøa t−¬ng ®èi cña c¸c nhãm h¹t trong ®Êt (TÝnh theo phÇn
tr¨m trong tæng khèi l−îng ®Êt kh«) gäi lµ thµnh phÇn h¹t cña ®Êt hay cßn gäi lµ
thµnh phÇn cÊp phèi cña ®Êt.
HiÖn nay, tïy theo tõng n−íc vµ tïy theo môc ®Ých sö dông mµ giíi h¹n
®−êng kÝnh khi ph©n chia c¸c nhãm h¹t vµ tû lÖ gi÷a c¸c nhãm h¹t khi ph©n lo¹i ®Êt
còng cã Ýt nhiÒu kh«ng hoµn toµn thèng nhÊt. ë n−íc ta, viÖc ph©n chia c¸c nhãm
h¹t theo môc ®Ých x©y dùng hiÖn nay th−êng dïng b¶ng ph©n lo¹i (I-1) sau ®©y:
CH¦¥NG I Trang 14
B¶ng (I - 1): Ph©n nhãm theo ®−êng kÝnh h¹t
Nhãm h¹t Ph©n KÝch th−íc h¹t TÝnh chÊt chung
nhãm (mm)
Lín >800
§¸ l¨n
Võa 800 - 400
®¸ héc
Nhá 400 - 200
RÊt lín 200 - 100
§¸ d¨m Lín 100 - 60 TÝnh thÊm lín, kh«ng dÝnh, ®é d©ng cao cña
cuéi Võa 60 - 40 n−íc mao dÉn rÊt nhá, kh«ng gi÷ ®−îc n−íc
Nhá 40 - 20
Th« 20 - 10
S¹n, sái Võa 10 - 5
Nhá 5-2
Th« 2 - 0,5 DÔ thÊm n−íc, kh«ng dÝnh, ®é d©ng cao cña
Võa 0,5 - 0,25 n−íc mao dÉn kh«ng lín, gÆp n−íc kh«ng në
H¹t c¸t
Nhá 0,25 - 0,05 ra, khi kh« kh«ng co l¹i, rêi r¹c, kh«ng thÓ
hiÖn tÝnh dÎo, tÝnh nÐn lón nhá.
Th« 0,05 - 0,01 TÝnh thÊm nhá, h¬i dÝnh khi −ít, n−íc mao
H¹t bôi Nhá 0,01 - 0,002 dÉn d©ng lªn t−¬ng ®èi cao vµ nhanh, gÆp
n−íc në ra, kh« kh«ng co nhiÒu.
HÇu nh− kh«ng thÊm n−íc, t¸c dông cña n−íc
mµng máng râ rÖt, lóc Èm cã tÝnh dÎo, tÝnh
H¹t sÐt < 0,002
dÝnh lín, gÆp n−íc në ra nhiÒu, kh« co l¹i
nhiÒu, tÝnh nÐn lón lín.
ThÝ nghiÖm ®Ó ph©n chia c¸c nhãm h¹t ®Êt gäi lµ thÝ nghiÖm ph©n tÝch h¹t,
tïy theo kÝch th−íc h¹t to nhá mµ kü thuËt ph©n tÝch cã kh¸c nhau. Nãi chung trong
nh÷ng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thµnh phÇn h¹t, chñ yÕu chóng ta míi chØ dïng hai
lo¹i chÝnh nh− sau:
- Ph−¬ng ph¸p dïng r©y: Ph−¬ng ph¸p nµy dïng cho c¸c lo¹i ®Êt h¹t c¸t vµ
lín h¬n. Ng−êi ta dïng mét hÖ thèng r©y cã ®−êng kÝnh lç to nhá kh¸c nhau, ®Ó tiÖn
cho viÖc sö dông th−êng ng−êi ta dïng lo¹i r©y cã ®−êng kÝnh lç trïng víi giíi h¹n
®−êng kÝnh cña c¸c nhãm h¹t ®· ph©n chia nh− trªn. ë n−íc ta dïng r©y nhá nhÊt lµ
0,1mm, cßn ë B¾c Mü vµ mét sè n−íc T©y ¢u ng−êi ta ®¸nh sè r©y theo sè l−îng lç
trªn mét ins¬ vu«ng, r©y nhá nhÊt lµ No200 t−¬ng øng víi kÝch th−íc m¾t lç lµ
0,074mm. Do nguyªn nh©n nµy 0,074 ®−îc c¸c n−íc trªn xem lµ biªn tiªu chuÈn
gi÷a vËt liÖu h¹t th« vµ h¹t mÞn.
- Ph−¬ng ph¸p thuû lùc: Ph−¬ng ph¸p nµy dùa trªn c¬ së ®Þnh luËt Stokes,
trong ®ã tèc ®é cña c¸c h¹t h×nh cÇu l¾ng ch×m trong m«i tr−êng láng lµ hµm sè cña
®−êng kÝnh vµ träng l−îng riªng cña h¹t ®Êt. Trong sè c¸c ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm
dùa trªn nguyªn lý nµy, ë n−íc ta th−êng dïng nhÊt lµ ph−¬ng ph¸p tØ träng kÕ,
dïng ®Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn h¹t cña ®Êt h¹t bôi vµ h¹t sÐt. Nãi chung ph©n tÝch h¹t
cña ®Êt sÐt lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc phøc t¹p, hiÖn nay cßn nhiÒu vÊn ®Ò ch−a ®−îc
nghiªn cøu kü cµng, chóng ta cÇn ®Æc biÖt l−u ý tíi. C¸ch tiÕn hµnh cô thÓ cña tõng
ph−¬ng ph¸p cã thÓ xem trong c¸c tµi liÖu h−íng dÉn thÝ nghiÖm ®Êt vµ c¸c tµi liÖu
CH¦¥NG I Trang 15
cã liªn quan. NÕu trong ®Êt ®ång thêi cã c¶ hai nhãm h¹t ®· nªu trªn th× ph¶i kÕt
hîp c¶ hai ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm trªn ®Ó x¸c ®Þnh.
KÕt qu¶ thÝ nghiÖm ph©n tÝch h¹t cña ®Êt ®−îc biÓu thÞ b»ng ®−êng cong cÊp
phèi cña ®Êt, vÏ trªn hÖ trôc täa ®é b¸n logarit, trong ®ã trôc hoµnh biÓu thÞ logarit
cña ®−êng kÝnh h¹t cßn trôc tung th× biÓu thÞ l−îng chøa phÇn tr¨m cña nh÷ng h¹t cã
®−êng kÝnh nhá h¬n mét ®−êng kÝnh ®· cho nµo ®ã. Ch¼ng h¹n theo kÕt qu¶ ph©n
tÝch, biÓu diÔn bëi ®−êng cong cÊp phèi I cña ®Êt ë h×nh (I -1) th× l−îng chøa h¹t bôi
lµ 72%, l−îng chøa h¹t c¸t 17% vµ l−îng chøa h¹t sÐt lµ 11%.
§¸ H¹t c¸t
H¹t cuéi H¹t sái H¹t bôi H¹t sÐt
100% t¶ng 100%
H¹t c¸t
83% (17%)
B' B
I) D10=0,0046mm
50
D60=0,041mm H¹t bôi
Cu=9 (72%)
II I
II) D10=0,17mm
D60=0,40mm
Cu=2,35 A' A 11%
10 H¹t sÐt
0 (11%)
100 10 1,0 0,1 0,01 0,001(mm)
H×nh I - 1:§−êng cong tÝch lòy h¹t
§−êng cong cÊp phèi cña ®Êt ®−îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh tªn gäi, ®−êng kÝnh cã
hiÖu vµ hÖ sè kh«ng ®ång ®Òu cña ®Êt. §Ó x¸c ®Þnh tªn ®Êt, sau khi vÏ ®−îc ®−êng
cong cÊp phèi (®−êng cong tÝch lòy h¹t), cÇn t×m ra l−îng chøa t−¬ng ®èi cña c¸c
nhãm h¹t c¸t, h¹t bôi vµ h¹t sÐt trong ®Êt. Dùa vµo kÕt qu¶ ®ã vµ dïng c¸c b¶ng
ph©n lo¹i ®Êt (b¶ng I-5) ®Ó x¸c ®Þnh tªn cña lo¹i ®Êt ®ang xÐt ®ång thêi lµm c¬ së
cho viÖc ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý cña nã.
HÖ sè kh«ng ®ång ®Òu ®−îc ký hiÖu lµ Cu vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
D 60
Cu = (I - 1)
D10
D10 lµ ®−êng kÝnh mµ nh÷ng h¹t b»ng nã vµ nhá h¬n nã chiÕm 10%, cßn D60
lµ ®−êng kÝnh mµ nh÷ng h¹t cã kÝch th−íc b»ng vµ nhá h¬n nã chiÕm 60% tæng khèi
l−îng ®Êt kh«. §èi víi lo¹i ®Êt trªn h×nh (I -1) ®−êng kÝnh nµy t−¬ng øng víi ®iÓm B
vµ D60 = 0,041mm. HÖ sè kh«ng ®ång ®Òu cña mét lo¹i ®Êt cµng lín, th× ®Êt ®ã ®−îc
cÊu t¹o bëi c¸c h¹t cã kÝch th−íc cµng kh«ng ®Òu nhau, ng−îc l¹i khi Cu cµng nhá
th× ®Êt cµng ®Òu h¹t. Th«ng th−êng trong thùc tÕ hÖ sè kh«ng ®ång ®Òu chØ ¸p dông
cho c¸c lo¹i ®Êt rêi. C¸c lo¹i c¸t sái, c¸t th« vµ c¸t võa, nÕu cã hÖ sè kh«ng ®ång
®Òu lín h¬n 3 th× ®−îc gäi lµ c¸t kh«ng ®Òu, vµ ®−îc xem lµ cã cÊp phèi tèt, v× lóc
nµy c¸c lç rçng gi÷a c¸c h¹t lín ®−îc c¸c h¹t nhá xen kÏ vµ lÊp kÝn, lµm cho ®é chÆt
cña ®Êt t¨ng lªn vµ tÝnh thÊm gi¶m ®i, ®ång thêi ®Êt ®ã cã tÝnh lón nhá vµ kh¶ n¨ng
chèng c¾t lín khi chÞu t¸c dông cña t¶i träng ngoµi.
Nh− phÇn trªn ®· tr×nh bµy, gi÷a kÝch th−íc c¸c h¹t ®Êt vµ thµnh phÇn kho¸ng
cña chóng cã mèi liªn quan mËt thiÕt víi nhau. VÝ dô : víi nh÷ng h¹t cã kÝch th−íc
lín h¬n h¹t c¸t th−êng cã thµnh phÇn kho¸ng gièng víi ®¸ gèc, c¸c h¹t cã kÝch
th−íc cña h¹t c¸t thµnh phÇn kho¸ng vËt cña chóng th−êng thuéc lo¹i nguyªn sinh,
trong ®ã c¸c h¹t lín th−êng chøa c¸c kho¸ng vËt kÐm æn ®Þnh, dÔ bÞ ph¸ hñy do
phong hãa g©y nªn nh− Fenf¸t, Mica ®en, v.v... Cßn c¸c h¹t nhá th× phÇn lín cã
CH¦¥NG I Trang 16
chøa kho¸ng vËt æn ®Þnh, khã bÞ phong hãa nh− th¹ch anh. Tõ ®ã cã thÓ thÊy r»ng,
mÆc dï cïng thuéc lo¹i h¹t c¸t, nh−ng ®Êt gåm c¸c h¹t cã kÝch th−íc lín nhá kh¸c
nhau th× dÉn ®Õn nh÷ng tÝnh chÊt c¬ - lý còng kh¸c nhau. §èi víi c¸c h¹t sÐt th× chñ
yÕu do kho¸ng vËt thø sinh t¹o nªn, trong ®ã cã c¸c h¹t kÝch th−íc t−¬ng ®èi lín
th−êng lµ nh÷ng h¹t kho¸ng vËt lo¹i Kaolinit, cßn nh÷ng h¹t cã kÝch th−íc nh− h¹t
keo lµ nh÷ng h¹t kho¸ng vËt lo¹i M«nm«rilorit, nh÷ng h¹t cã kÝch th−íc trung b×nh
gi÷a hai lo¹i trªn th× th−êng lµ nh÷ng h¹t kho¸ng vËt lo¹i Ilit.
2.1.3. H×nh d¹ng h¹t ®Êt:
H×nh d¹ng h¹t ®Êt rÊt kh¸c nhau tõ d¹ng h×nh cÇu ®Õn d¹ng tÊm máng vµ h×nh
kim, do ®ã mµ tÝnh chÊt cña ®Êt sÏ kh¸c nhau khi h×nh d¹ng cña c¸c h¹t kh¸c nhau.
Th«ng th−êng c¸c nhãm h¹t cã kÝch th−íc lín nh− h¹t c¸t trë lªn th× cã h×nh
d¹ng trßn nh½n hoÆc s¾c c¹nh. Trong tr−êng hîp nµy h×nh d¹ng cña h¹t ®Êt sÏ cã ¶nh
h−ëng nhiÒu ®Õn tÝnh chÊt cña ®Êt, ch¼ng h¹n trong nhãm c¸c h¹t c¸t gåm nh÷ng h¹t
th¹ch anh cã gãc c¹nh s¾c nhän, nhê ®ã chóng cã thÓ xen kÏ vµo nhau ®Ó x¾p xÕp
®−îc chÆt h¬n so víi nhãm c¸c h¹t cã cïng kÝch th−íc nh−ng cã d¹ng trßn nh½n.
§èi víi nh÷ng nhãm h¹t cã kÝch th−íc nhá (nh− h¹t sÐt hay h¹t keo), b»ng
kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö ng−êi ta ®· x¸c minh r»ng hÇu nh− tÊt c¶ chóng ®Òu cã h×nh
d¹ng b¶n tÊm râ rÖt hoÆc lµ trong nh÷ng tr−êng hîp riªng cã d¹ng h×nh kim ph¼ng
dµi. Trong tr−êng hîp nµy h×nh d¹ng cña h¹t ®Êt Ýt lµm ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh chÊt cña
®Êt mµ tÝnh chÊt cña ®Êt chØ phô thuéc chñ yÕu vµo thµnh phÇn kho¸ng cña chóng.
Nh− trªn ®· tr×nh bµy, thµnh phÇn kho¸ng cña c¸c h¹t ®Êt l¹i cã quan hÖ mËt thiÕt
víi møc ®é ph©n t¸n cña chóng, møc ®é ph©n t¸n cña ®Êt kh¸c nhau dÉn ®Õn chóng
cã tû lÖ diÖn tÝch kh¸c nhau.
Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch c¸c mÉu ®Êt (B¶ng I -2) c¸c h¹t thuéc nhãm h¹t sÐt cã
tû diÖn tÝch rÊt lín, do ®ã n¨ng l−îng mÆt ngoµi cña chóng còng rÊt lín vµ t¹o nªn
cho chóng nhiÒu tÝnh chÊt riªng biÖt kh¸c.
B¶ng I -2 : TØ diÖn tÝch cña c¸c kho¸ng vËt sÐt
KÝch th−íc thùc tÕ tÝnh b»ng anstron
TØ sè kÝch th−íc (0,001µ) TØ diÖn tÝch tÝnh
Tªn kho¸ng vËt
c¸c chiÒu ChiÒu dµi vµ chiÒu ChiÒu dµy b»ng m2/g
réng
M«nm«rilonit 100 × 100 × 1 1000 - 5000 10 - 5 800
Ilit 20 × 20 × 1 1000 - 5000 50 - 500 80
Kaolinit 10 × 10 × 1 1000 - 20000 100 - 1000 10
Theo b¶ng (I -2) cã thÓ thÊy r»ng bÒ mÆt (tû diÖn tÝch) cña nh÷ng nhãm h¹t
sÐt rÊt nhá (nh− kho¸ng sÐt M«nm«rilonit) ®¹t tíi vµi tr¨m mÐt vu«ng trong mét
gam ®Êt. §iÒu quan träng cÇn ph¶i chó ý n÷a lµ c¸c kho¸ng vËt nhãm M«nm«rilonit
kh«ng nh÷ng chØ cã tû diÖn tÝch lín mµ cßn cã kh¶ n¨ng hÊp thô lín nhÊt vµ tÝnh në
m¹nh nhÊt khi gÆp n−íc. §iÒu nµy cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch bëi cÊu tróc tinh thÓ cña
chóng.
Trªn h×nh (I -2) tr×nh bµy cÊu t¹o m¹ng l−íi tinh thÓ (kÕt cÊu phÇn tö) cña
Kaolinit vµ M«nm«rilonit. M¹ng tinh thÓ ®¬n vÞ cña Kaolinit cã n¨m líp ®iÖn tö víi
m¹ng l−íi tinh thÓ bÊt ®éng.
V× gi÷a hai tinh thÓ ®¬n vÞ tiÕp gi¸p nhau cã liªn kÕt chÆt [gi÷a - 6(O) vµ
+6(OH)] nªn chóng khã t¸ch rêi nhau, lµm cho Kaolinit Ýt në khi gÆp n−íc. Cßn
CH¦¥NG I Trang 17
m¹ng tinh thÓ cña M«nm«rilonit cã b¶y líp ®iÖn tö vµ m¹ng l−íi tinh thÓ di ®éng
®−îc, v× líp ®iÖn tö cña hai tinh thÓ ®¬n vÞ gÇn nhau quay vµo nhau lµ c¸c ®iÖn tö
cña ¤xy cã ®iÖn cïng dÊu [gi÷a-6(O)vµ -6(O)] vµ gi÷a chóng cã lùc ®Èy, nªn chóng
dÔ bÞ t¸ch rêi nhau, còng chÝnh v× thÕ nªn nã dÔ ®Ó cho c¸c ph©n tö cña n−íc chui
vµo gi÷a lµm d·n réng c¸c m¹ng l−íi tinh thÓ cña M«nm«rilonit ra, lµm cho h¹t
kho¸ng vËt nµy cã tÝnh në lín khi gÆp n−íc.
-6(O) -6(O)
+6(OH) -6(O)
4(Al) +4(Si)
o o
9.3A
7.2A
4O+2(OH) 4O+2(HO)
+4(Si) 4(Al)
-6(O) 4O+2(HO)
Truûc c
Truûc c
+6(OH) +4(Si)
-6(O)
Truûc b Truûc b
a) Kaolinit a) Monmorilonit
H×nh I - 2: CÊu t¹o m¹ng tinh thÓ cña Kaolinit vµ M«nmorilonit
2.2. Thµnh phÇn n−íc trong ®Êt:
Trong c¸c ®Êt thiªn nhiªn lu«n lu«n chøa mét l−îng n−íc nhÊt ®Þnh nµo ®ã.
N−íc lµ mét thµnh phÇn cã t¸c dông rÊt chÆt chÏ víi c¸c h¹t ®Êt, nhÊt lµ ®èi víi c¸c
lo¹i ®Êt h¹t nhá vµ cã chøa c¸c chÊt h÷u c¬. Do mèi liªn quan t¸c dông t−¬ng hç ®ã
®· lµm ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt. Tïy theo d¹ng tån t¹i cña
n−íc trong ®Êt, n−íc cã t¸c dông kh¸c nhau vµ dÉn ®Õn h×nh thµnh c¸c tÝnh chÊt
kh¸c nhau cña ®Êt, do ®ã cÇn ph¶i ph©n lo¹i n−íc trong ®Êt tr−íc khi nghiªn cøu ¶nh
h−ëng cña nã ®Õn c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt.
Tïy theo nhiÖm vô, môc ®Ých cô thÓ cña tõng ngµnh mµ viÖc nghiªn cøu n−íc
trong ®Êt theo tõng khÝa c¹nh kh¸c nhau. Theo quan ®iÓm vÒ x©y dùng th× chñ yÕu
nghiªn cøu sù ¶nh h−ëng cña n−íc ®èi víi tÝnh chÊt x©y dùng cña ®Êt nÒn. Dùa vµo
quan ®iÓm nµy cã thÓ ph©n lo¹i n−íc trong ®Êt theo s¬ ®å sau:
- N−íc trong kho¸ng vËt cña h¹t ®Êt
N−íc - N−íc kÕt hîp mÆt ngoµi h¹t ®Êt - N−íc hót b¸m
trong - N−íc liªn kÕt - N−íc liªn kÕt m¹nh
®Êt - N−íc liªn kÕt yÕu
- N−íc tù do : - N−íc mao dÉn
- N−íc träng lùc
2.2.1. N−íc trong kho¸ng vËt cña h¹t ®Êt:
Lµ lo¹i n−íc tån t¹i ë nh÷ng vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong m¹ng tinh thÓ cña kho¸ng
vËt d−íi d¹ng ion (H+ vµ OH-) hoÆc d−íi d¹ng ph©n tö (H2O). Nã chØ cã thÓ t¸ch ra
khái kho¸ng vËt ë nhiÖt ®é cao (4000 - 5000), thùc ra nã lµ mét bé phËn cña kho¸ng
vËt lo¹i n−íc nµy Ýt ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt, nªn theo quan ®iÓm x©y
dùng th× kh«ng cã ý nghÜa quan träng.
2.2.2. N−íc kÕt hîp mÆt ngoµi h¹t ®Êt:
N−íc kÕt hîp mÆt ngoµi h¹t ®Êt lµ lo¹i n−íc ®−îc gi÷ l¹i trªn bÒ mÆt h¹t ®Êt
do t¸c dông hãa häc, hãa - lý vµ ®iÖn ph©n tö. TÝnh chÊt cña lo¹i n−íc nµy kh¸c h¼n
víi n−íc th«ng th−êng, nã kh«ng chÞu chi phèi bëi träng lùc, vµ còng kh«ng truyÒn
CH¦¥NG I Trang 18
¸p lùc thñy tÜnh. Tïy theo møc ®é b¸m chÆt cña n−íc vµo h¹t ®Êt, n−íc kÕt hîp mÆt
ngoµi cã thÓ ph©n ra nh− sau:
- N−íc hót b¸m : Lµ lo¹i n−íc b¸m rÊt chÆt vµo ngay mÆt ngoµi cña h¹t ®Êt.
Nã kh«ng cã kh¶ n¨ng hßa tan c¸c lo¹i muèi, kh«ng thÓ trùc tiÕp di chuyÓn tõ h¹t
®Êt nµy sang h¹t ®Êt kh¸c, tû träng cña lo¹i n−íc nµy lín h¬n 1 vµ cã gi¸ trÞ kho¶ng
1,5. L−îng chøa n−íc hót b¸m phô thuéc vµo tõng lo¹i ®Êt, víi ®Êt c¸t lµ 0,5%, víi
®Êt sÐt pha lµ 5 ÷7% vµ ®èi víi ®Êt sÐt lµ 10 ÷ 20%. Khi ®Êt sÐt chØ cã n−íc hót b¸m
th× ®Êt ë tr¹ng th¸i r¾n.
- N−íc liªn kÕt: Lµ lo¹i n−íc bao ë ngoµi n−íc hót b¸m vµ cã thÓ ph©n ra
thµnh hai lo¹i: n−íc liªn kÕt m¹nh vµ n−íc liªn kÕt yÕu.
N−íc liªn kÕt m¹nh: Lµ n−íc ®−îc gi÷ l¹i trong ®Êt bëi c¸c lùc hót ph©n tö,
n−íc nµy èp chÆt vµo ®Êt, cã khi dïng ¸p lùc hµng chôc kG/cm2 còng kh«ng thÓ t¸ch
nã ra khái h¹t ®Êt ®−îc. Khi thµnh t¹o n−íc liªn kÕt m¹nh th−êng tho¸t ra mét l−îng
nhiÖt kh¸ lín, bëi v× khi kÕt hîp c¸c phÇn tö n−íc bÞ hót chÆt vµo trªn mÆt h¹t vµ mÊt
n¨ng lùc ho¹t ®éng tù do, do ®ã ®éng n¨ng biÕn thµnh nhiÖt n¨ng phãng ra ngoµi.
Nã kh«ng chÞu t¸c dông cña träng lùc, chØ khi nã hÊp thô ®Çy ®ñ nhiÖt n¨ng th× nã
míi tho¸t khái ra khái mÆt h¹t ë tr¹ng th¸i h¬i n−íc. V× vËy n−íc liªn kÕt m¹nh cã
nh÷ng tÝnh chÊt kh¸c h¼n n−íc th«ng th−êng, tû träng cña nã tõ 1,2 ®Õn 1,5. §é Èm
t−¬ng øng víi bÒ dµy lín nhÊt cña n−íc hót b¸m vµ n−íc liªn kÕt m¹nh gäi lµ ®é Èm
ph©n tö tèi ®a. N−íc liªn kÕt m¹nh cã thÓ chuyÓn tõ h¹t ®Êt cã bÒ dµy mµng n−íc
lín ®Õn h¹t ®Êt cã bÒ dµy mµng n−íc nhá d−íi t¸c dông cña lùc hót ph©n tö. Khi
trong ®Êt tån t¹i (cã mÆt) n−íc liªn kÕt m¹nh th× ®Êt ë tr¹ng th¸i nöa r¾n vµ ch−a thÓ
hiÖn tÝnh dÎo.
N−íc liªn kÕt yÕu: Lµ phÇn bäc ngoµi cïng cña n−íc liªn kÕt, chiÕm phÇn chñ
yÕu trong mµng n−íc liªn kÕt. Khi thµnh t¹o n−íc liªn kÕt yÕu nµy kh«ng ph¸t nhiÖt,
®iÒu ®ã chøng tá r»ng c¸c ph©n tö n−íc trong líp nµy kh«ng bÞ mÊt qu¸ nhiÒu ®éng
n¨ng ®Ó biÕn thµnh nhiÖt n¨ng nh− lóc thµnh t¹o n−íc liªn kÕt m¹nh. Nh−ng lùc hót
gi÷a h¹t ®Êt vµ c¸c ph©n tö n−íc trong líp n−íc liªn kÕt yÕu còng kh¸ lín, do ®ã nã
còng cã nh÷ng tÝnh chÊt kh¸c h¼n n−íc th«ng th−êng. Tû träng lín h¬n 1, cµng ra xa
líp n−íc liªn kÕt m¹nh th× c¸c phÇn tö n−íc trong líp n−íc nµy s¾p xÕp cµng Ýt sÝt
chÆt h¬n. V× vËy, c¸c phÇn tö n−íc trong líp n−íc nµy cã thÓ di chuyÓn chËm ch¹p
tõ h¹t nµy sang h¹t kia mµ kh«ng cÇn ph¶i qua tr¹ng th¸i h¬i. N−íc liªn kÕt yÕu
kh«ng chÞu t¸c dông cña träng lùc, nhiÖt ®é kÕt tinh nhá h¬n 00C. Khi ®Êt cã chøa
lo¹i n−íc nµy vµ nÕu kÕt cÊu cña ®Êt bÞ ph¸ ho¹i th× ®Êt sÏ thÓ hiÖn tÝnh dÎo, nh−ng
nÕu ë tr¹ng th¸i thiªn nhiªn th× dï ®Êt cã chøa n−íc liªn kÕt yÕu, ®Êt sÐt còng kh«ng
xuÊt hiÖn tÝnh dÎo, V.A.Priklonxki gäi ®ã lµ tr¹ng th¸i dÎo ngÇm.
2.2.3. N−íc tù do:
N−íc tù do lµ lo¹i n−íc ë ngoµi ph¹m vi t¸c dông cña lùc ®iÖn ph©n tö cña
h¹t ®Êt do ®ã nã cã thÓ chuyÓn dÞch ë tr¹ng th¸i láng d−íi t¸c dông cña ngo¹i lùc
nh− ¸p lùc thñy tÜnh vµ ¸p lùc mao dÉn vµ cã thÓ ph©n thµnh n−íc mao dÉn vµ n−íc
träng lùc.
- N−íc mao dÉn: N−íc mao dÉn lµ n−íc chiÕm mét phÇn hay toµn bé lç rçng
cña ®Êt vµ cã bÒ mÆt giíi h¹n bëi c¸c mÆt khum. Khi ®Êt ch−a b·o hßa n−íc, c¸c
mÆt khum cña n−íc t¹o thµnh ë trong lßng ®Êt, cßn khi ®Êt ®· b·o hßa n−íc th× c¸c
mÆt khum t¹o thµnh trªn bÒ mÆt mùc n−íc mao dÉn (H×nh I-3).
CH¦¥NG I Trang 19
Trong ®Êt ®Êt sÐt chiÒu cao mao dÉn cã thÓ màût âáút
®¹t tíi vµi mÐt (v× kÝch th−íc lç rçng nhá). Cét q=γo.hk màût khum loîm
n−íc mao dÉn cã thÓ t¹o ra mét ¸p lùc phô cho ®Êt.
Cßn trong ®Êt c¸t, do kÝch th−íc lç rçng lín nªn Âåïi baîo hoaì
mao dáùn
chiÒu cao mao dÉn nhá xem nh− kh«ng ®¸ng kÓ.
hk
h
Pk
hk
Tuy nhiªn, khi c¸c h¹t ®ñ nhá, viÖc h×nh thµnh
MNN
nh÷ng mÆt khum vµ do lùc c¨ng bÒ mÆt lµm cho
c¸c ®Êt c¸t h¹t nhá d−êng nh− cã mét ®é dÝnh nµo
®ã khi −ít. màût chuáøn
- N−íc träng lùc: N−íc träng lùc lµ lo¹i a) b)
n−íc tån t¹i trong c¸c lç rçng cña ®Êt vµ cã nh÷ng H×nh I-3
tÝnh chÊt th«ng th−êng cña n−íc ë tr¹ng th¸i láng nãi chung. N−íc nµy vËn ®éng
d−íi t¸c dông cña träng lùc. Theo quan ®iÓm x©y dùng, ®èi víi lo¹i n−íc nµy chóng
ta cÇn l−u ý xÐt ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau: kh¶ n¨ng hßa tan vµ ph©n gi¶i cña n−íc, ¶nh
h−ëng cña ¸p lùc thñy tÜnh ®èi víi ®Êt vµ ¶nh h−ëng cña lùc thÊm do sù chuyÓn
®éng cña n−íc trong ®Êt ®èi víi tÝnh æn ®Þnh cña ®Êt.
2.3. Thµnh phÇn khÝ trong ®Êt:
NÕu c¸c lç rçng trong ®Êt thiªn nhiªn mµ kh«ng chøa ®Çy n−íc, th× khÝ
(th−êng lµ kh«ng khÝ) sÏ chiÕm chç trong c¸c lç rçng Êy. C¨n cø vµo sù ¶nh h−ëng
cña khÝ ®èi víi tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt, th× cã hai d¹ng khÝ c¬ b¶n trong ®Êt cÇn
ph¶i xÐt ®Õn lµ khÝ tù do vµ khÝ hßa tan trong n−íc. C¸c khÝ tù do l¹i chia ra lµm khÝ
th«ng th−¬ng víi khÝ trêi vµ khÝ kh«ng th«ng th−¬ng víi khÝ trêi - gäi lµ khÝ kÝn.
Thµnh phÇn cña c¸c khÝ ë trong ®Êt cã thÓ kh¸c biÖt rÊt nhiÒu so víi khÝ trêi,
ch¼ng h¹n nh− trong ®ã c¸c khÝ sinh ra trong qu¸ tr×nh sinh hãa (mªtan vµ nh÷ng khÝ
kh¸c) cã thÓ ®ãng vai trß quan träng, còng nh− trong ®ã cã chøa nhiÒu «xitcacbon
cã lÉn Sunfua vµ c¸c khÝ kh¸c mµ c¸c khÝ nµy kh«ng ®¸ng kÓ trong kh«ng khÝ.
C¸c khÝ th«ng th−¬ng víi khÝ trêi cã nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt gÇn gièng nhiÖt ®é
vµ ¸p suÊt cña kh«ng khÝ ë ®iÓm ®ang xÐt. Khi cã t¸c dông cña t¶i träng ngoµi lªn
®Êt th× c¸c khÝ nµy dÔ dµng tho¸t ra khái ®Êt.
C¸c khÝ kÝn (KhÝ kh«ng th«ng víi khÝ trêi) th−êng gÆp trong c¸c ®Êt dÝnh, chñ
yÕu lµ trong ®Êt sÐt. Sù xuÊt hiÖn cña c¸c khÝ kÝn ë trong ®Êt sÐt cã liªn quan tíi kÝch
th−íc to nhá kh¸c nhau cña c¸c ®−êng lç rçng ch»ng chÞt phøc t¹p trong ®Êt. Lo¹i
khÝ kÝn nµy tån t¹i trong c¸c ®−êng lç rçng cña ®Êt, ë trong t×nh tr¹ng bÞ c¸ch ly
kh«ng cã kh¶ n¨ng vËn ®éng, th−êng thÊy khi cã c¸c mµng n−íc, còng nh− n−íc
mao dÉn vµ n−íc tù do bÊt ®éng cho¸n mét phÇn lç rçng.
Sù tån t¹i khÝ kÝn trong ®Êt dÝnh cã ¶nh h−ëng lín tíi tÝnh chÊt c¬ häc cña
®Êt, c¸c bäc khÝ nµy sÏ lµm gi¶m tÝnh thÊm cña ®Êt, lµm t¨ng tÝnh ®µn håi vµ cã ¶nh
h−ëng tíi qu¸ tr×nh nÐn lón cña ®Êt d−íi t¸c dông cña t¶i träng ngoµi.
KhÝ hßa tan trong n−íc, tïy theo thµnh phÇn hãa häc cã thÓ ¶nh h−ëng kh¸c
nhau tíi thµnh phÇn kho¸ng vËt cña ®Êt. Mét sè khÝ t¹o ra qu¸ tr×nh «xy hãa, mét sè
kh¸c l¹i t¹o ra qu¸ tr×nh cacbonat hãa ®Êt, v.v... Khi nhiÖt ®é t¨ng lªn vµ ¸p lùc gi¶m
®i, khÝ hßa tan trong n−íc ë c¸c lç rçng t¸ch ra vµ trë thµnh khÝ tù do, lóc ®ã x¶y ra
sù ph¸ ho¹i kÕt cÊu cña ®Êt. §iÒu nµy cÇn ®−îc xÐt tíi khi ®µo hè mãng, vµ khi lÊy
mÉu ë c¸c lç khoan lªn ®Ó ph©n tÝch c¸c tÝnh chÊt c¬ häc cña ®Êt trong phßng thÝ
nghiÖm.
2.4. C¸c t¸c dông qua l¹i gi÷a c¸c thµnh phÇn trong ®Êt:
CH¦¥NG I Trang 20
2.4.1. Lùc ®iÖn ph©n tö vµ vá hydrat cña ®Êt:
Nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn tr−íc, h¹t ®Êt cã kÝch th−íc cµng nhá th× tû diÖn tÝch
cña nã cµng lín vµ tíi mét møc ®é ph©n t¸n nhÊt ®Þnh nµo ®ã cña c¸c h¹t ®Êt, th× c¸c
lùc ®iÖn ph©n tö (ho¹t n¨ng) trªn bÒ mÆt chóng sÏ thÓ hiÖn mét c¸ch m¹nh mÏ, c¸c
lùc nµy sÏ quyÕt ®Þnh b¶n chÊt t¸c dông gi÷a c¸c h¹t kho¸ng vËt víi nhau, còng nh−
gi÷a chóng víi m«i tr−êng n−íc. Nguyªn nh©n cña sù h×nh thµnh c¸c lùc ®iÖn ph©n
tö nµy cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau:
M¹ng tinh thÓ cña c¸c kho¸ng vËt sÐt ®−îc cÊu t¹o bëi c¸c nguyªn tö c¸c
nguyªn tè hãa häc, bè trÝ theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh nh− h×nh (I -2). PhÇn lín
nguyªn tö ë bªn trong m¹ng l−íi tinh thÓ c¸c h¹t kho¸ng chÊt trung hßa, nghÜa lµ
®iÖn d−¬ng cña h¹t nh©n trong chóng c©n b»ng víi ®iÖn ©m cña c¸c ®iÖn tö. Khi mét
nguyªn tö trung hßa mÊt hay nhËn thªm mét hoÆc mét sè ®iÖn tö, th× nã trë thµnh
mét ion mang ®iÖn d−¬ng (cation) hay ®iÖn ©m (anion). NÕu ë bªn trong c¸c h¹t
kho¸ng vËt c¸c ion cã ®iÖn tÝch kh¸c dÊu c©n b»ng, th× ng−îc l¹i c¸c ®iÖn tÝch tù do
kh«ng ®−îc c©n b»ng bëi ®iÖn tÝch cña c¸c ion kh¸c. V× vËy mµ h¹t kho¸ng vËt trë
nªn nh− nh÷ng vËt mang ®iÖn. Theo tµi liÖu thÝ nghiÖm cho thÊy r»ng ®èi víi c¸c h¹t
sÐt, ®iÖn tÝch trªn mÆt ngoµi cña chóng th−êng lµ cã dÊu ©m (rÊt Ýt khi mang dÊu
d−¬ng). ChÝnh do trªn bÒ mÆt cña h¹t kho¸ng vËt mang ®iÖn tÝch tù do nh− vËy, nªn
khi c¸c h¹t sÐt ë trong m«i tr−êng n−íc lu«n lu«n cã x¶y ra c¸c t¸c dông t−¬ng hç
vËt lý vµ hãa häc nhÊt ®Þnh vµ t¹o thµnh ho¹t tÝnh ho¹t ®éng bÒ mÆt cña chóng.
C−êng ®é ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña c¸c h¹t chñ yÕu phô thuéc vµo thµnh phÇn kho¸ng vµ
møc ®é ph©n t¸n cña h¹t. NÕu cã c¸c h¹t kho¸ng cña mét chÊt bÊt kú nhá, ®Õn møc
®é tÝnh ho¹t ®éng cña nã cã ¶nh h−ëng c¨n b¶n ®Õn c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý cña chóng,
th× ng−êi ta nãi r»ng chÊt ®ã ë tr¹ng th¸i keo, vµ ho¹t tÝnh bÒ mÆt gäi lµ ho¹t tÝnh
keo. KÝch th−íc c¸c h¹t keo ®Êt thay ®æi trong kho¶ng tõ 1 ÷ 0,1micron, kh¶ n¨ng
cña c¸c h¹t chuyÓn ®éng Brao (do c¸c søc ®Èy ph©n tö t¹o ra) vµ kh¶ n¨ng ®«ng tô
trong n−íc khi cã chÊt ®iÖn gi¶i lµ nh÷ng tÝnh chÊt keo ®iÓn h×nh.
Ho¹t tÝnh bÒ mÆt cña c¸c h¹t kho¸ng chÊt thÓ hiÖn rÊt râ qua c¸c t¸c dông
t−¬ng hç cña chóng ®èi víi c¸c ph©n tö n−íc. Nh− ®· biÕt, n−íc gåm nh÷ng ph©n tö
l−ìng cùc, mét bªn lµ ion hy®r« (H+) mang ®iÖn d−¬ng vµ mét bªn lµ ion (OH-)
mang ®iÖn ©m. V× thÕ khi n»m trong ®iÖn tr−êng do c¸c h¹t kho¸ng vËt sÐt t¹o ra, th×
c¸c ph©n tö n−íc l−ìng cùc ®Òu bÞ hót vÒ phÝa h¹t sÐt vµ ®−îc s¾p xÕp cã ®Þnh h−íng
trong ®iÖn tr−êng, h×nh thµnh mµng n−íc kÕt hîp mÆt ngoµi h¹t ®Êt nh− trªn ®· tr×nh
bµy.
Lùc hót ®iÖn ph©n tö cña c¸c h¹t kho¸ng chØ cã t¸c dông m¹nh trong mét
ph¹m vi nhÊt ®Þnh gÇn mÆt h¹t ®Êt. TrÞ sè cña c¸c lùc nµy x¸c ®Þnh theo cÊu t¹o ph©n
tö cña h¹t, ë gÇn bÒ mÆt cña h¹t kho¸ng vËt th× nã rÊt lín, nh−ng xa dÇn mÆt h¹t ®Êt
nã gi¶m rÊt nhanh cho ®Õn b»ng kh«ng. Ph¹m vi t¸c dông cña c¸c lùc ®iÖn ph©n tö
còng phô thuéc vµo thµnh phÇn n−íc trong ®Êt vµ theo tµi liÖu cña G«tbe c¸c lùc
®iÖn ph©n tö cã t¸c dông trong kho¶ng tõ vµi líp ®Õn vµi chôc líp ph©n tö n−íc,
chiÒu dµy chung cña líp nµy theo §ªriaghin lµ nhá h¬n 0,1µ.
CH¦¥NG I Trang 21
C¸c ph©n tö n−íc ®−îc hÊp thô vµo bÒ mÆt c¸c h¹t kho¸ng vËt, ®Õn l−ît nã l¹i
hót c¸c líp kh¸c t¹o thµnh líp vá hy®rat bao quanh c¸c h¹t kho¸ng vËt vµ cã ¶nh
h−ëng lín ®Õn c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt.
Trªn h×nh (I-4) cã tr×nh a) b)
bµy s¬ ®å t¸c dông t−¬ng hç
cña c¸c lùc ®iÖn ph©n tö trªn
biªn ph©n c¸ch h¹t r¾n víi
n−íc, còng nh− s¬ ®å cña sù
liªn kÕt (®Þnh h−íng) cña c¸c
ph©n tö n−íc trong ®iÖn
tr−êng cña h¹t ®Êt. Haût âáút
Nh÷ng líp ph©n tö tiÕp
xóc trùc tiÕp víi bÒ mÆt c¸c
h¹t kho¸ng vËt chÞu nh÷ng lùc
kÐo m¹nh nhÊt, cho nªn nång
Læûc âiãûn phán tæí
Næåïc huït baïm
®é c¸c ph©n tö n−íc vµ ion lµ Næåïc liãn kãút maûnh
lín nhÊt vµ chóng rÊt khã di Næåïc liãn kãút yãúu
®éng. Ra xa dÇn, c¸c lùc ®iÖn c)
ph©n tõ gi¶m nhanh nªn nång
®é vµ ion gi¶m xuèng vµ
ξ
chóng cµng cã tÝnh di ®éng Khoaíng caïch
lín. Cho ®Õn mét kho¶ng c¸ch H×nh I-4:
nµo ®ã th× c¸c ph©n tö n−íc a)S¬ ®å bè trÝ c¸c ph©n tö n−íc trong ®iÖn tr−êng cña
còng sÏ kh«ng ®Þnh h−íng vµ h¹t ®Êt
ë tr¹ng th¸i tù do ®èi víi c¸c b) S¬ ®å bè trÝ c¸c ph©n tö n−íc xung quanh h¹t ®Êt
c) Quan hÖ gi÷a lùc hót ®iÖn ph©n tö vµ kho¶ng c¸ch
lùc bÒ mÆt. Trªn h×nh (I -4) cã
kÓ tõ mÆt kho¸ng vËt
tr×nh bµy s¬ l−îc biÓu ®å biÕn
®æi cña c¸c lùc ®iÖn ph©n tö tïy theo kho¶ng c¸ch ®Õn bÒ mÆt h¹t ®Êt. tõ s¬ ®å nµy
cã thÓ nhËn xÐt r»ng, trÞ sè cña lùc ®iÖn ph©n tö gi¶m nhanh theo ®é t¨ng cña
kho¶ng c¸ch, chõng m−êi micron c¸c lùc nµy cã trÞ sè kh«ng ®¸ng kÓ, kh«ng v−ît
qu¸ träng lùc cña c¸c h¹t ph©n bè. Tõ ®ã cã thÓ thÊy r»ng tr¹ng th¸i cña n−íc trong
®Êt cã quan hÖ chÆt chÏ víi lùc hót ®iÖn ph©n tö cña h¹t ®Êt vµ ®ã còng chÝnh lµ c¬
së ®Ó ph©n lo¹i n−íc trong ®Êt ®· ®−îc tr×nh bµy ë phÇn trªn.
§é dµy cña n−íc kÕt hîp mÆt ngoµi (n−íc mµng máng) cã ¶nh h−ëng rÊt lín
®Õn tÝnh chÊt cña ®Êt sÐt. V× vËy, n¾m ®−îc c¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®é dµy cña
líp n−íc nµy tøc lµ n¾m ®−îc quy luËt biÕn ®æi tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt, ®©y lµ mét
vÊn ®Ò quan träng cã ý nghÜa thùc tÕ lín. Chóng ta ®· biÕt r»ng, bÊt cø mét h¹t sÐt
nµo khi t¸c dông víi n−íc ®Òu sinh ra tÇng ®iÖn kÐp (hay gäi lµ líp l−ìng ®iÖn), tuy
c¸ch thµnh t¹o tÇng ®iÖn kÐp cã kh¸c nhau tïy tõng lo¹i kho¸ng vËt vµ m«i tr−êng
n−íc xung quanh. §iÖn thÕ nhiÖt ®éng vµ ®iÖn thÕ ®iÖn ®éng còng thay ®æi tïy theo
thµnh phÇn kho¸ng vËt, thµnh phÇn vµ nång ®é ion còng nh− ®é pH cña m«i tr−êng.
V× vËy ®ã còng lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu ¶nh h−ëng ®Õn ®é dµy cña líp n−íc
mµng máng. Ch¼ng h¹n khi c¸c cation n»m trong ph¹m vi líp n−íc mµng máng,
cïng víi bÒ mÆt h¹t ®Êt mang ®iÖn tÝch ©m t¹o thµnh tÇng ®iÖn kÐp. §iÖn thÕ lín
nhÊt (NhiÖt ®éng lùc ξ) lµ ë c¸c Cation cè ®Þnh cña h¹t kho¸ng, sù h¹ thÊp (gi¶m
dÇn) ®iÖn thÕ theo chiÒu nµy líp n−íc mµng máng ®Õn møc ®iÖn thÕ ë dung dÞch
CH¦¥NG I Trang 22
n−íc tù do th× t−¬ng øng víi thÕ ®iÖn ®éng (gäi lµ thÕ n¨ng ®iÖn ®éng ξ). Cã thÓ
thÊy r»ng thÕ n¨ng ®iÖn ®éng ξ cµng lín th× bÒ dµy líp n−íc mµng máng còng cµng
lín. mÆt kh¸c, v× chÞu søc hót cña lùc ®iÖn ph©n tö, nªn líp n−íc mµng máng cã tÝnh
nhít lín h¬n n−íc th«ng th−êng.
Khi kho¶ng c¸ch ac cña hai h¹t ®Êt (h×nh I -5) nhá h¬n tæng sè b¸n kÝnh ¶nh
h−ëng cña lùc hót ®iÖn ph©n tö ad & cd th× n−íc trong ph¹m vi edfb ®ång thêi ph¶i
chÞu ¶nh h−ëng lùc hót ®iÖn ph©n tö cña c¶ hai h¹t, do ®ã tÝnh nhít cña nã t−¬ng ®èi
lín.
Kho¶ng c¸ch gi÷a hai h¹t cµng nhá th× râ rµng
tÝnh nhít cña n−íc mµng máng gi÷a hai h¹t cµng lín
vµ c¸c h¹t cµng khã bÞ xª dÞch. Ng−îc l¹i, bÒ dµy haût
a d b c haût
n−íc mµng máng cµng lín, th× kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c âáút âáút
h¹t cµng lín, th× tÝnh nhít cña n−íc mµng máng gi÷a
hai h¹t cµng nhá, vµ c¸c h¹t cµng dÔ dµng bÞ xª dÞch
lÉn nhau. Lý luËn n−íc mµng máng nµy hiÖn nay H×nh I-5
®−îc dïng kh¸ réng r·i ®Ó gi¶i thÝch mét sè tÝnh chÊt
®Æc biÖt cña ®Êt dÝnh nh− ®é ®Æc, tÝnh dÝnh, tÝnh co, tÝnh ®Çm chÆt .v.v...
BÒ dµy n−íc mµng máng cßn phô thuéc vµo nång ®é ion trong dung dÞch
(m«i tr−êng xung quanh) vµ vµo tÝnh −a n−íc cña h¹t kho¸ng. Nång ®é ion trong
dung dÞch lín th× ®iÖn thÕ ®iÖn ®éng gi¶m xuèng, do ®ã bÒ dµy cña n−íc mµng
máng còng gi¶m vµ ng−îc l¹i. §èi víi tÝnh −a n−íc cña h¹t kho¸ng, th× nh− thùc tÕ
®· cho thÊy ¶nh h−ëng cña yÕu tè nµy thÓ hiÖn râ rÖt ë c¸c ®Êt sÐt thuéc lo¹i
M«nmrilonit cã kh¶ n¨ng hót n−íc lín cßn ë c¸c ®Êt sÐt thuéc lo¹i Kaolinit Ýt hót
n−íc th× nã thÓ hiÖn kh«ng râ rÖt.
Do n−íc mµng máng chÞu ¶nh h−ëng cña lùc hót ®iÖn ph©n tö, nªn kh«ng thÓ
dïng ph−¬ng ph¸p tho¸t n−íc th«ng th−êng (träng lùc) ®Ó rót n−íc ®ã ra ®−îc.
Nh−ng nÕu cã t¸c dông cña ®iÖn tr−êng, ch¼ng h¹n nh− khi c¾m c¸c cùc ®iÖn d−¬ng
vµ ©m vµo trong ®Êt sÐt vµ cho dßng ®iÖn ch¹y qua, th× lóc ®ã sÏ xuÊt hiÖn hiÖn
t−îng "vÉn ®iÖn" vµ "thÊm ®iÖn" lµm cho c¸c h¹t ®Êt cïng víi líp n−íc hót b¸m
xung quanh mang ®iÖn tÝch ©m chuyÓn dÞch vÒ phÝa cùc d−¬ng cña ®iÖn tr−êng "vÉn
®iÖn” cßn n−íc mµng gåm nh÷ng cation th× chuyÓn vÒ cùc ©m "thÊm ®iÖn". NÕu t¹i
cùc ©m bè trÝ thiÕt bÞ hót n−íc th× cã thÓ rót n−íc ®ã ®i ®−îc. Nguyªn lý "thÊm
®iÖn", tho¸t n−íc nµy trong thùc tÕ th−êng ®−îc dïng ®Ó rót n−íc lç rçng, vµ do ®ã
lµm t¨ng c−êng ®é chÞu lùc cña c¸c tÇng ®Êt khã thÊm nh− c¸c tÇng ®Êt sÐt yÕu.
2.4.2. Sù trao ®æi ion trong ®Êt:
§Ó thÊy râ ®−îc t¸c dông cña sù trao ®æi ion trong ®Êt, cÇn ph¶i xÐt ®Õn kh¶
n¨ng hÊp thô cña ®Êt ®èi víi c¸c chÊt cøng, láng vµ khÝ kh¸c nhau, c¸c ion, ph©n tö
vµ c¸c h¹t keo tõ m«i tr−êng xung quanh. Sù hÊp thô trong ®Êt, ®Æc biÖt lµ trong ®Êt
sÐt, cã b¶n chÊt phøc t¹p vµ th−êng gåm mét sè qu¸ tr×nh diÔn biÕn ®ång thêi.
K.K.Ge®roytx (1933) ®Ò nghÞ ph©n biÖt n¨m d¹ng hÊp thô: c¬ häc, vËt lý, hãa - lý,
hãa häc vµ sinh häc. Nh−ng d¹ng hÊp thô quan träng h¬n c¶ lµ hÊp thô hãa - lý hoÆc
cßn gäi lµ kh¶ n¨ng trao ®æi ion. ChÝnh kh¶ n¨ng nµy ®· lµm ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn
tÝnh chÊt cña ®Êt.
N−íc chøa trong c¸c lç rçng cña ®Êt Ýt nhiÒu ®Òu cã hßa tan c¸c lo¹i muèi
kh¸c nhau, nªn khi tiÕp xóc víi c¸c h¹t kho¸ng vËt sÏ x¶y ra hiÖn t−îng: C¸c cation
CH¦¥NG I Trang 23
bÞ hÊp thô ra khái dung dÞch tham gia hãa hîp víi thµnh phÇn kho¸ng cña ®Êt, thay
vµo chç chóng cã mét sè l−îng t−¬ng ®−¬ng c¸c cation kh¸c tõ líp khuyÕch t¸n cña
thµnh phÇn kho¸ng vËt chuyÓn sang dung dÞch. Gi÷a c¸c cation cña líp khuyÕch t¸n
thuéc thµnh phÇn kho¸ng vËt cña ®Êt vµ c¸c cation cña dung dÞch bao giê còng cã sù
HÊp thô trao ®æi chÊt. Khi trao ®æi ion, th× trªn bÒ mÆt h¹t kho¸ng vËt cña ®Êt cã
nhiÒu biÕn ®æi m¹nh mÏ vµ dÉn ®Õn ¶nh h−ëng c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt nh− lµ tÝnh
thÊm, tÝnh dÎo, lùc mao dÉn, v.v...
Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ë tr¹ng th¸i trao ®æi ion trong ®Êt sÐt gÆp chñ yÕu lµ
c¸c Cation: H+, K+, Na+, Ca++, Mg++, Ýt h¬n lµ Fe3+, Al3+ Ýt h¬n n÷a lµ mét sè anion
cña c¸c axÝt f«tphoric, Silicic, cacbonic vµ c¸c axit kh¸c. Trong ®ã riªng hai cation
Ca++ vµ Na+ th−êng cã chøa trong c¸c ®Êt dÝnh nhiÒu h¬n c¶.
C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng trao ®æi ion cña ®Êt bao gåm thµnh
phÇn kho¸ng, møc ®é ph©n t¸n, ®Æc ®iÓm kiÕn tróc cña h¹t ®Êt, nång ®é cña chÊt
®iÖn gi¶i trong dung dÞch, trÞ sè pH cña dung dÞch vµ tÝnh chÊt cña ion trao ®æi.
Kh¶ n¨ng trao ®æi cña c¸c kho¸ng vËt thø sinh m¹nh h¬n ë c¸c kho¸ng vËt
nguyªn sinh, ®ång thêi trong c¸c kho¸ng vËt thø sinh, riªng lo¹i c¸c m¹ng tinh thÓ
kÐm v÷ng ch¾c nh− M«nm«rilonit l¹i cã kh¶ n¨ng trao ®æi m¹nh so víi lo¹i cã m¹ng
tinh thÓ bÊt ®éng nh− Kaolinit. Trong cïng mét lo¹i kho¸ng vËt th× møc ®é ph©n t¸n
cµng lín th× kh¶ n¨ng trao ®æi cµng m¹nh, v× lóc ®ã n¨ng l−îng mÆt ngoµi lín. NÕu
®Êt ®· bÞ ph¸ ho¹i kÕt cÊu thiªn nhiªn th× kh¶ n¨ng trao ®æi cµng m¹nh, lóc nµy c¸c
liªn kÕt gi÷a c¸c h¹t bÞ ph¸ háng.
VÒ phÝa dung dÞch trong ®Êt mµ xÐt, th× khi trÞ sè pH gi¶m nhá, nång ®é
cation H+ sÏ t¨ng lªn lµm cho c¸c cation kh¸c khã x©m nhËp vµo trong mµng n−íc,
do ®ã kh¶ n¨ng trao ®æi cña ®Êt ®èi víi c¸c cation nµy sÏ bÞ gi¶m ®i.
Thùc nghiÖm cßn cho biÕt r»ng, nång ®é chÊt ®iÖn gi¶i trong dung dÞch t¨ng
lªn th× kh¶ n¨ng trao ®æi ion còng t¨ng. Ngoµi ra, trõ cation H+, cßn ®èi víi c¸c
cation kh¸c, khi hãa trÞ cµng lín th× kh¶ n¨ng trao ®æi ion còng sÏ m¹nh lªn, ®ång
thêi trong c¸c cation cïng hãa trÞ th× kh¶ n¨ng trao ®æi t¨ng lªn cïng víi sù t¨ng cña
b¸n kÝnh ion. V× vËy cã thÓ s¾p xÕp c¸c cation theo tr×nh tù tõ trao ®æi m¹nh ®Õn trao
®æi yÕu nh− sau: Al+++> H+>Ca++>Mg++>K+>Na+.
Sù trao ®æi ion trong ®Êt cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý cña
lo¹i ®Êt sÐt. BiÕt ®−îc søc chøa hÊp thô cña ®Êt vµ thµnh phÇn ion bÞ hÊp thô, cã thÓ
ph¸n ®o¸n gÇn ®óng vÒ tÝnh chÊt cña ®Êt vµ nh÷ng biÕn ®æi cã thÓ cña chóng khi
thay ®æi ®iÒu kiÖn hãa - lý. Tuy vËy hiÖn nay chØ míi ®Æc tr−ng ®−îc ¶nh h−ëng nµy
mét c¸ch ®Þnh tÝnh, vÉn cßn ch−a thiÕt lËp ®−îc quan hÖ ®Þnh l−îng gi÷a tÝnh chÊt
cña ®Êt víi thµnh phÇn cation bÞ hÊp thô. Ch¼ng h¹n, sÐt M«nm«ril«ni chøa Natri
d−íi d¹ng cation trao ®æi (bÞ hÊp thô) cã thÓ hÊp thô n−íc hai ba lÇn lín h¬n so víi
sÐt nh− vËy chøa Canxi. SÐt M«nm«ril«nit Natri cã tÝnh tr−¬ng në, tÝnh nÐn lón, ®é
dÎo lín h¬n nhiÒu, ®é bÒn bÐ h¬n nhiÒu, ®é thÊm n−íc bÐ h¬n so víi sÐt
M«nm«ril«nit Canxi. Ngoµi ra dùa vµo sù trao ®æi ion trong ®Êt, ng−êi ta cã thÓ c¶i
t¹o ®−îc mét sè tÝnh chÊt cña ®Êt nÒn nh»m phôc vô cho viÖc x©y dùng c¸c c«ng
tr×nh ®−îc an toµn vµ rÎ tiÒn. VÝ dô, nÕu ®Êt sÐt hÊp thô nhiÒu ion Na+ vµ Ca++, th×
tÝnh hót n−íc, tÝnh dÎo, vµ tÝnh nÐn lón cña nã kh¸ lín. §Ó gi¶m c¸c tÝnh chÊt Êy
ng−êi ta cho mét dßng ®iÖn mét chiÒu ch¹y qua ®Êt mµ cùc d−¬ng cña nã cÊu t¹o
b»ng Al. Bëi v× cation Al+++ sÏ ®Èy c¸c cation Ca++ vµ Na++ ra ngoµi vµ hÊp thô vµo
®Êt, lµm cho ®Êt cã tÝnh hót n−íc vµ tÝnh nÐn lón gi¶m ®i rÊt nhiÒu.
CH¦¥NG I Trang 24
§3. C¬ cÊu vµ kÕt cÊu cña ®Êt:
Thµnh phÇn r¾n (cøng) cña ®Êt lµ mét tËp hîp gåm c¸c h¹t to nhá kh¸c nhau,
c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt kh«ng nh÷ng phô thuéc vµo thµnh phÇn cña ®Êt mµ cßn phô
thuéc vµo h×nh thøc tån t¹i cña ®Êt nh− c¸ch s¾p xÕp c¸c h¹t, mèi liªn kÕt gi÷a c¸c
h¹t, v.v.... Còng nh− gi÷a c¸c tËp hîp t¹o thµnh ®Êt, tøc lµ phô thuéc vµo c¬ cÊu vµ
kÕt cÊu cña ®Êt.
3.1. KÕt cÊu cña ®Êt:
KÕt cÊu cña ®Êt lµ sù s¾p xÕp cã tÝnh quy luËt cña c¸c h¹t hoÆc c¸c ®¸m h¹t
®Êt cã ®é lín vµ h×nh d¹ng kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh trÇm tÝch. KÕt cÊu cña c¸c ®Êt
thiªn nhiªn lµ yÕu tè quan träng nhÊt, x¸c ®Þnh c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý cña ®Êt nh− lµ
nÒn vµ m«i tr−êng ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh, v× nã x¸c ®Þnh ®é bÒn vµ tÝnh biÕn d¹ng
cña ®Êt d−íi t¸c dông cña c¸c lùc ngoµi.
C¸c lùc ®iÖn ph©n tö t¸c dông gi÷a c¸c gi÷a c¸c h¹t kho¸ng vËt, c¸c lùc t¸c
dông gi÷a h¹t vµ n−íc còng nh− tû sè cña chóng víi träng l−îng h¹t cã ý nghÜa quan
träng khi t¹o thµnh kÕt cÊu cña ®Êt thiªn nhiªn. C¸c tÝnh chÊt cña m«i tr−êng l¾ng
®äng cã ¶nh h−ëng c¬ b¶n ®Õn kÕt cÊu t¹o thµnh cña c¸c kho¸ng chÊt ch×m l¾ng vµ
râ rµng lóc nµy, kÝch th−íc còng nh− h×nh d¹ng vµ thµnh phÇn kho¸ng vËt cña c¸c
h¹t ®Êt ch×m l¾ng ®Òu cã ý nghÜa quan träng.
Dùa trªn c¬ së thµnh t¹o vµ sù ¶nh h−ëng cña nã ®Õn tÝnh chÊt cña ®Êt thiªn
nhiªn, ng−êi ta th−êng ph©n tÝch kÕt cÊu cña ®Êt ra lµm ba lo¹i c¬ b¶n, bao gåm kÕt
cÊu h¹t ®¬n, kÕt cÊu tæ ong vµ kÕt cÊu b«ng.
3.1.1. KÕt cÊu h¹t ®¬n:
H×nh thµnh do sù ch×m l¾ng tù do cña c¸c h¹t t−¬ng ®èi th« (lín h¬n
0,05mm) trong m«i tr−êng n−íc. Trong tr−êng hîp nµy, träng l−îng cña h¹t lín h¬n
lùc hót gi÷a chóng nªn chóng ®−îc s¾p xÕp theo c¸ch h¹t nä dùa vµo h¹t kia (h×nh I
-6). Víi lo¹i kÕt cÊu h¹t ®¬n nµy th−êng thÊy trong c¸c lo¹i ®Êt c¸t t−¬ng ®èi th«,
®Êt c¸t, sái cuéi.
§èi víi c¸c ®Êt c¸t, th× trong lo¹i kÕt cÊu ®¬n nµy cã thÓ ph©n biÖt thµnh hai
lo¹i h¹t kh¸c nhau lµ kÕt cÊu rêi xèp vµ kÕt cÊu chÆt. ë c¸c ®Êt c¸t cã kÕt cÊu rêi xèp
th× c¸c h¹t ë tr¹ng th¸i kh«ng æn ®Þnh, ®ång thêi gi÷a c¸c h¹t cã khi cã c¸c lç rçng
t−¬ng ®èi lín, v−ît qu¸ kÝch th−íc cña chóng. ë c¸c ®Êt c¸t cã kÕt cÊu chÆt th× t×nh
h×nh x¶y ra ng−îc l¹i. Nh− trªn ta ®· biÕt kÕt cÊu cña ®Êt cã quan hÖ mËt thiÕt víi
®iÒu kiÖn trÇm tÝch vµ ®é lín cña cì h¹t, do ®ã mµ trong thiªn nhiªn Ýt gÆp lo¹i kÕt
cÊu chÆt ë c¸c h¹t nhá, mµ gÆp nhiÒu ë c¸c lo¹i h¹t to.
3.1.2. KÕt cÊu tæ ong:
H×nh thµnh do sù l¾ng ch×m tù do cña c¸c h¹t t−¬ng ®èi nhá trong n−íc do
träng l−îng c¸c h¹t kh«ng th¾ng næi lùc hót ph©n tö gi÷a chóng nªn chóng kh«ng
thÓ tiÕp tôc ch×m xuèng mµ l¾ng ®äng l¹i ë ngay chç ®Çu tiªn chóng ch¹m ®Õn líp
trÇm tÝch, do ®ã t¹o thµnh kÕt cÊu tæ ong. Víi d¹ng kÕt cÊu nµy, c¸c h¹t ®Êt ë tr¹ng
th¸i kh«ng æn ®Þnh. ( H×nh I-6b)
3.1.2. KÕt cÊu b«ng:
NÕu c¸c h¹t kho¸ng vËt l¾ng ch×m trong n−íc cã kÝch th−íc cña h¹t keo th×
chóng sÏ ph¸t sinh chuyÓn ®éng Brao vµ chóng sÏ ë tr¹ng th¸i huyÒn phï mét thêi
gian l©u. NÕu thªm vµo hçn hîp mét chÊt ®iÖn gi¶i (Ca2Cl, hoÆc lµ chÊt kh¸c) th× lùc
CH¦¥NG I Trang 25
®Èy gi÷a c¸c h¹t gi¶m ®i vµ c¸c h¹t cã kh¶ n¨ng xÝch gÇn l¹i, råi liªn kÕt víi nhau
thµnh c¸c ®¸m h¹t ®Ó h×nh thµnh kÕt cÊu b«ng nh− h×nh (I - 6c). Lo¹i kÕt cÊu nµy rÊt
kh«ng æn ®Þnh vµ th−êng gÆp trong trÇm tÝch biÓn.
§Êt trong thiªn nhiªn do c¸c h¹t lín nhá kh¸c nhau t¹o thµnh, v× vËy kÕt cÊu
cña ®Êt kh«ng ®¬n gi¶n nh− c¸c kÕt cÊu c¬ b¶n nãi trªn. Th«ng th−êng trong cïng
mét lo¹i ®Êt cã thÓ gÆp c¶ hai hoÆc ba lo¹i kÕt cÊu ®ã.
Trong qu¸ tr×nh t¹o thµnh vµ tån t¹i kÕt cÊu, trong ®Êt vµ nhÊt lµ trong c¸c ®Êt
sÐt h×nh thµnh ra c¸c liªn kÕt néi t¹i, g¾n liÒn c¸c h¹t hoÆc c¸c ®¸m h¹t kh¸c nhau
gäi lµ liªn kÕt kÕt cÊu
Sù cã mÆt cña c¸c liªn kÕt kÕt cÊu trong ®Êt, ®é cøng cña chóng, søc bÒn vµ
tÝnh ®µn håi cña chóng lµ nh÷ng yÕu tè quan träng x¸c ®Þnh phÈm chÊt cña ®Êt vµ
nÒn ®Êt d−íi c¸c c«ng tr×nh.
C¸c liªn kÕt kÕt cÊu hoÆc lµ xuÊt hiÖn khi c¸c h¹t ch×m l¾ng trong n−íc hoÆc
lµ h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh tån t¹i. Dùa theo thêi gian xuÊt hiÖn mµ c¸c liªn kÕt kÕt
cÊu ph©n biÖt ra lµ liªn kÕt nguyªn sinh (s¬ cÊp) vµ liªn kÕt thø sinh (thø cÊp).
Liªn kÕt nguyªn sinh t¹o ra bëi c¸c lùc ph©n tö t¸c dông t−¬ng hç gi÷a c¸c
h¹t kho¸ng vËt còng nh− gi÷a c¸c h¹t kho¸ng vËt víi n−íc. §Æc ®iÓm cña liªn kÕt
nµy th−êng lµ cã tÝnh ®µn håi vµ tÝnh dÎo nhít.
Liªn kÕt thø sinh xuÊt hiÖn do kÕt qu¶ cña sù giµ ®i cña c¸c h¹t keo, sù kÕt
dÝnh l¹i cña chóng vµ do nh÷ng qu¸ tr×nh kÕt dÝnh cña c¸c muèi hßa tan trong n−íc.
§«i khi c¸c liªn kÕt thø sinh gäi lµ c¸c liªn kÕt gia c−êng (Theo N.Ia.§ªnhixèp).
C¸c liªn kÕt cøng cña ®Êt ®Òu thuéc liªn kÕt nµy. §Æc ®iÓm cña chóng lµ cã tÝnh
cøng chØ bÞ ph¸ ho¹i khi c¸c h¹t cã mét chuyÓn vÞ t−¬ng ®èi víi ®é lín nhÊt ®Þnh.
Kh¸c víi c¸c liªn kÕt nguyªn sinh, c¸c liªn kÕt thø sinh bÞ ph¸ ho¹i theo d¹ng g·y
dßn vµ mét khi ®· bÞ ph¸ ho¹i th× kh«ng thÓ phôc håi l¹i ®−îc.
Chóng ta cÇn l−u ý r»ng, dï thuéc lo¹i liªn kÕt nguyªn sinh hay thø sinh, c¸c
liªn kÕt trong ®Êt ®Òu cã c−êng ®é kÐm xa c−êng ®é cña b¶n th©n h¹t ®Êt. ChÝnh
®iÒu nµy cïng víi ®Æc ®iÓm cña ®Êt lµ mét m«i tr−êng rêi, lµm cho ®Êt kh¸c h¼n c¸c
lo¹i vËt liÖu liªn tôc vÒ mÆt tÝnh chÊt c¬ - lý cña chóng.
Nh− trªn ®· tr×nh bµy, kÕt cÊu cña ®Êt ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn tÝnh chÊt c¬ - lý
cña ®Êt, cho nªn ®Ó ®¶m b¶o cã nh÷ng sè liÖu ph¶n ¶nh ®óng t×nh h×nh tù nhiªn cña
®Êt, c¸c thÝ nghiÖm ®Êt ph¶i ®−îc tiÕn hµnh víi c¸c mÉu ®Êt kh«ng bÞ ph¸ ho¹i kÕt
cÊu tù nhiªn. Tuy nhiªn, v× h¹n chÕ vÒ mÆt kü thuËt lÊy mÉu còng nh− do tÝnh chÊt
cña c«ng viÖc thÝ nghiÖm, nªn c¸c mÉu thÝ nghiÖm ë trong phßng hÇu nh− ®Òu bÞ ph¸
ho¹i kÕt cÊu Ýt hay nhiÒu, do ®ã kÕt qu¶ nghiªn cøu c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt ë trong
phßng thÝ nghiÖm cã h¹n chÕ vÒ møc ®é chÝnh x¸c. ChÝnh v× vËy, nªn hiÖn nay ng−êi
ta ®ang ®Æt ra ph−¬ng h−íng cÇn ¸p dông nhiÒu c¸c ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm trùc
tiÕp ë ngoµi hiÖn tr−êng th× míi mang l¹i kÕt qu¶ chÝnh x¸c, ph¶n ¸nh ®óng thùc tÕ
®iÒu kiÖn lµm viÖc cña ®Êt thiªn nhiªn.
3.2. C¬ cÊu cña ®Êt:
C¬ cÊu cña ®Êt lµ tËp hîp tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cho tÝnh kh«ng
®ång bé nhÊt trong sù ph©n bè c¸c yÕu tè kÕt cÊu vµ c¬ häc cña nã trong c¸c líp ®Êt.
Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh cña nã, c¬ cÊu cña ®Êt chÞu t¸c ®éng cña nh÷ng ®iÒu
kiÖn h×nh thµnh c¸c trÇm tÝch ®Êt, ch¼ng h¹n nh− tÝnh tuÇn hoµn khi ch×m l¾ng c¸c
h¹t trong n−íc ch¶y vµ n−íc n»m yªn còng nh− chÞu t¸c ®éng cña nh÷ng biÕn ®æi
sau ®ã vÒ ph−¬ng vµ trÞ sè cña ¸p lùc bªn ngoµi, lµm cho c¸c líp ®Êt bÞ uèn cong
CH¦¥NG I Trang 26
hoÆc h×nh thµnh d¹ng phiÕn. Ng−êi ta th−êng chia C¬ cÊu cña ®Êt thµnh nh÷ng d¹ng
c¬ b¶n sau ®©y:
3.2.1. C¬ cÊu líp: Lµ lo¹i c¬ cÊu phæ biÕn nhÊt vµ thÓ hiÖn râ rÖt trong c¸c trÇm tÝch
lßng s«ng, ®Çm, hå vµ biÓn c¹n n−íc, bao gåm c¸c líp c¸t, sÐt xen kÏ nhau, tïy sù
tån t¹i vµ c¸ch s¾p xÕp ng−êi ta cã thÓ ph©n biÖt thµnh c¬ cÊu líp ngang vµ c¬ cÊu
líp nghiªng. C¬ cÊu líp cña c¸c ®Êt cã biÓu hiÖn râ rÖt vµ toµn bé tÝnh ®a d¹ng cña
nã lµm cho c¸c ®Êt kh«ng ®¼ng h−íng, nghÜa lµ c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý cña nh÷ng ®Êt
Êy (ch¼ng h¹n nh− tÝnh thÊm, søc chèng c¾t, tÝnh ®µn håi, v.v...) sÏ rÊt kh¸c nhau
theo c¸c h−íng kh¸c nhau.
3.2.2. C¬ cÊu Pocphia: ThÓ hiÖn ë c¸c lo¹i trÇm tÝch m¶nh lín, bao gåm c¸c h¹t th«
(sái, s¹n ,c¸t) vµ c¸c h¹t sÐt ph©n t¸n ®Òu tham gia vµo søc bÒn toµn phÇn chèng c¸c
t¸c dông cña c¸c lùc ngoµi, nh−ng c¸c tÝnh chÊt nh− lµ tÝnh nÐn lón, tÝnh thÊm, søc
chèng c¾t, tÝnh ®µn håi cña ®Êt sÏ chñ yÕu phô thuéc vµo c¸c tÝnh chÊt cña vËt liÖu
ph©n t¸n nhá cã nh÷ng m¶nh ®¸ th« n»m trong ®ã.
3.2.3. C¬ cÊu liÒn: Th−êng gÆp ë c¸c lo¹i ®Êt sÐt vµ ®Êt bïn cæ trong qu¸ tr×nh ®Þa
chÊt ®· chÞu nh÷ng ¸p lùc lín, còng nh− mét sè ®Êt hoµng thæ vµ sÐt pha hoµng thæ
ch−a nÐn chÆt nh−ng dÝnh kÕt b»ng c¸c muèi.
V× c¬ cÊu cña ®Êt cã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi tÝnh chÊt c¬ - lý cña nã nªn khi
th¨m dß vµ thiÕt kÕ cÇn ph¶i chó ý ®Õn yÕu tè nµy mét c¸ch thÝch ®¸ng. H×nh (I -7)
sÏ giíi thiÖu c¸c lo¹i c¬ cÊu b¶n cña ®Êt.
a) Kãút cáúu âån a) Kãút cáúu täø ong a) Kãút cáúu bäng
H×nh I-6:C¸c d¹ng kÕt cÊu cña ®Êt
a) Daûng cå cáúu låïp b) Daûng cå cáúu pocphia c) Daûng cå cáúu liãön
H×nh I-7: C¸c d¹ng c¬ cÊu cña ®Êt
