Ba cơ chế
Trong cuốn sách này, tác giả đã sử dụng một hệ thống khái niệm (cơ chế, cơ chế thị trường, cơ chế nhà nước, cơ chế cộng đồng, sự kết hợp tối ưu giữa 3 cơ chế, và nhiều khái niệm kinh tế, chính trị, xã hội khác...), đó là những công cụ của nhận thức và thao tác khoa học và thực tiễn của tác giả. Những khái niệm trong hệ thống khái niệm ấy nói chung là quen thuộc trong giới nghiên cứu, giới hoạch định chính sách và giới quản lý, song hiện nay, ở nước ta......
Lời giới thiệu
T ôi đã đọc cuốn sách “Ba cơ chế Thị trường, Nhà nước và Cộng
đồng, ứng dụng cho Việt Nam” của Đặng Kim Sơn. Từ lâu, tôi
vẫn nghĩ rằng, Đặng Kim Sơn là một nhà nghiên cứu khoa học
còn trẻ tuổi xứng đáng là một người nghiên cứu khoa học, điều đó rất
đáng quý và không phải dễ thấy. Đặng Kim Sơn nghiên cứu chủ yếu về
kinh tế, nhưng không chỉ về kinh tế mà quan tâm đến mọi chiều cạnh của
công cuộc đổi mới và phát triển đất nước ta.
Đọc cuốn sách này, một lần nữa, ý nghĩ trên đây của tôi được xác nhận
và củng cố. Qua từng trang sách, tôi có niềm thích thú của một người gặp
điều bổ ích mà mình cần, và có niềm vui mừng của một người nhiều tuổi
gặp một tư duy, một trí tuệ, một tấm lòng đáng trân trọng của một người
còn trẻ và nhiều triển vọng.
Trong cuốn sách này, tác giả đã sử dụng một hệ thống khái niệm (cơ
chế, cơ chế thị trường, cơ chế nhà nước, cơ chế cộng đồng, sự kết hợp tối
ưu giữa 3 cơ chế, và nhiều khái niệm kinh tế, chính trị, xã hội khác...), đó
là những công cụ của nhận thức và thao tác khoa học và thực tiễn của tác
giả. Những khái niệm trong hệ thống khái niệm ấy nói chung là quen
thuộc trong giới nghiên cứu, giới hoạch định chính sách và giới quản lý,
song hiện nay, ở nước ta cũng như trên thế giới, thường được hiểu theo
nhiều cách khác nhau. Cách hiểu của tác giả cuốn sách này là một cách
hiểu, mà người đọc có thể đồng ý, cũng có thể có chỗ không đồng ý. Điều
ấy thiết nghĩ không ngăn trở việc tìm hiểu sự giãi bày những ý tưởng của
tác giả trong các phần của cuốn sách.
Qua nhiều công trình nghiên cứu trước đây và qua cuốn sách này,
Đặng Kim Sơn tự thể hiện là một người rất coi trọng lý luận, luôn cố gắng
vươn lên sự chuẩn xác và rõ ràng trong tư duy, nhưng không sính học
thuật. Khi phân tích về từng vấn đề, Đặng Kim Sơn tìm được và nêu ra,
trong các hộp của cuốn sách này, nhiều thí dụ sinh động, có sức thuyết
phục, của nhiều nước, ở nhiều thời, và nhất là Đặng Kim Sơn có ý thức
liên hệ với thực tế Việt Nam ta một cách thiết thực , như một người trong
cuộc luôn luôn lo toan góp phần, dù nhỏ bé và khiêm tốn, mang lại tiến
bộ và thành công cho công cuộc lớn của đất nước mình.
Điều rất đáng quý của cuốn sách này là tinh thần tìm tòi, là khát vọng
sáng tạo, hướng về phát hiện cái mới đúng đắn, mạnh dạn đề xuất và
đảm nhận trách nhiệm về chủ kiến riêng của bản thân tác giả.
Người đọc, nhất là các vị học giả, các nhà nghiên cứu, có thể dễ thấy
chỗ còn khiếm khuyết của cuốn sách này, và có thể không đồng ý, nhiều
hay ít, với tác giả, từ phương pháp luận chung đến nội dung chi tiết của
chương này mục khác. Đó là điều bình thường. Hơn thế nữa, đó có thể là
một dấu hiệu đáng hoan nghênh về sự phong phú có giá trị đặt vấn đề và
mở tranh luận của một công trình.
Xin không giới thiệu gì thêm về nội dung cuốn sách, nội dung ấy được
trình bày linh hoạt, có sức hấp dẫn, như đang đón chờ người đọc. Chỉ xin
được nêu một ý nghĩ riêng rằng, vào lúc chúng ta đang tổng kết 20 năm
đổi mới và bắt tay soạn thảo kế hoạch 5 năm 2006 – 2010, cuốn sách này
là một đóng góp đáng trân trọng vào việc nghiên cứu, đề ra kiến nghị về
phát triển kinh tế, xã hội ở nước ta/.
Ngày 4/5/2004
Trần Việt Phương
2
Lêi nãi ®Çu
Cã lÏ bμn vÒ vÊn ®Ò nhμ n−íc, thÞ tr−êng vμ céng ®ång lμ mét ®iÒu liÒu lÜnh vμ
kh«ng cÇn thiÕt v× ®· cã hμng rõng tμi liÖu, hμng nói c«ng tr×nh, ®Ò cËp ®Õn c¸c
lÜnh vùc nμy hμng tr¨m n¨m nay nÕu kh«ng nãi lμ hμng ngμn n¨m nay. Cuèn s¸ch
nμy kh«ng l¹m bμn vÒ lý luËn mμ chØ ®Ò cËp mét vμi vÊn ®Ò rót ra tõ thùc tÕ ®Ó t×m
øng dông thiÕt thùc.
Trong c¸c nghiªn cøu kinh tÕ x· héi x−a nay, ng−êi ta th−êng coi thÞ tr−êng vμ
nhμ n−íc lμ nh÷ng lùc l−îng chÝnh thóc ®Èy vμ ®iÒu hμnh sù tiÕn ho¸ cña x· héi
loμi ng−êi. C¸c nghiªn cøu trong vμi thËp kû gÇn ®©y thªm vμo vai trß cña thÓ chÕ
víi t− c¸ch lμ quan hÖ gi÷a con ng−êi víi nhau vμ lμm c«ng cô cña hai lùc l−îng
nhμ n−íc vμ thÞ tr−êng1. C©u chuyÖn cña cuèn s¸ch nμy thö nh×n theo mét c¸ch
kh¸c, n©ng mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi nhau trong céng ®ång lªn thμnh mét lùc
l−îng ngang hμng víi nhμ n−íc vμ thÞ tr−êng, nh×n nhËn nã nh− mét ®éng lùc
tham gia thóc ®Èy vμ ®iÒu hμnh sù ph¸t triÓn x· héi ®Ó cã thÓ thªm mét h−íng suy
nghÜ cho vÊn ®Ò thó vÞ vμ phøc t¹p nμy. Nhμ n−íc, thÞ tr−êng vμ céng ®ång trong
s¸ch nμy ®−îc nghiªn cøu d−íi khÝa c¹nh nh− nh÷ng ph−¬ng c¸ch ®iÒu chØnh quan
hÖ x· héi loμi ng−êi mμ kh«ng ®i s©u vμo c¸c néi dung kh¸c nh− tæ chøc, thiÕt
chÕ,
Kh¸c víi kh¸i niÖm thÓ chÕ khi nãi vÒ “thÓ chÕ nhμ n−íc”, “thÓ chÕ thÞ tr−êng”,
trong ®ã, c¸c quan hÖ x· héi gi÷a con ng−êi, c¸c quan hÖ trong céng ®ång th−êng
®−îc gäi chung lμ ho¹t ®éng cña thÓ chÕ bao gåm c¶ khÝa c¹nh tæ chøc2, cuèn s¸ch
nμy chØ bμn ®Õn khÝa c¹nh “c¬ chÕ” ho¹t ®éng cña thÞ tr−êng, nhμ n−íc vμ céng
®ång, víi nghÜa c¬ chÕ lμ c¸ch thøc ho¹t ®éng, lμ ph−¬ng thøc xö lý ®Æc tr−ng cña
nhμ n−íc, thÞ tr−êng vμ céng ®ång nh»m ®iÒu chØnh quan hÖ kinh tÕ x· héi cña con
ng−êi.
“C¬ chÕ” d−êng nh− mét kh¸i niÖm tr×u t−îng, ®−îc ng−êi ta ®æ cho mäi téi lçi
khi x· héi v−íng ph¶i nh÷ng sai ph¹m trÇm träng vμ còng ®−îc dïng ®Ó gi¶i thÝch
cho nh÷ng thμnh c«ng trong x· héi mμ nguyªn nh©n mang tÝnh tæng hîp khã lý
gi¶i. ë n−íc ta, rÊt nhiÒu sai lÇm ®· ®−îc qui cho c¬ chÕ “tËp trung - quan liªu -
bao cÊp” cña m« h×nh “kinh tÕ kÕ ho¹ch” tr−íc kia. L¹i cã nhiÒu tÖ n¹n x· héi,
mÐo mã trong kinh tÕ ngμy nay ®ang bÞ coi lμ “mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng”.
1
Xem ThÓ chÕ-c¶i c¸ch thÓ chÕ vμ ph¸t triÓn lý luËn vμ thùc tiÔn ë n−íc ngoμi vμ ViÖt Nam, CIEM,
NXB Thèng Kª, 2002;
2
Douglass C. North, C¸c thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vμ ho¹t ®éng kinh tÕ, NXB Khoa häc X· héi,
1998.
3
Kh¸i niÖm “c¬ chÕ” trong nh÷ng lËp luËn trªn, cã lÏ ®óng h¬n lμ nãi vÒ “thÓ chÕ”
(theo ®Þnh nghÜa cña Ng©n hμng ThÕ giíi3).
V× vËy, xin lμm râ r»ng c¸c tõ ng÷ ®−îc sö dông trong s¸ch nμy nh− “c¬ chÕ”,
“céng ®ång”, kh«ng mang ý nghÜa cña c¸c kh¸i niÖm häc thuËt th«ng
th−êng cña c¸c tμi liÖu kinh tÕ, x· héi kinh ®iÓn. Tªn gäi “c¬ chÕ” ë ®©y chØ nªu
lªn khÝa c¹nh c«ng cô, ph−¬ng c¸ch, gi¶i ph¸p ®Ó ®¹t môc tiªu ®iÒu chØnh quan hÖ
x· héi cña c¸c t¸c nh©n trong x· héi. Tªn gäi “céng ®ång” trong s¸ch nμy ®Ó chØ
lo¹i c¬ chÕ quan hÖ vμ xö thÕ gi÷a tõng c¸ nh©n hoÆc gi÷a c¸c nhãm ng−êi víi
nhau trong x· héi theo mét sè qui luËt tù nhiªn trong x· héi loμi ng−êi. C¸ch gäi
nμy tuy cã thÓ kh«ng hoμn toμn tháa ®¸ng, xin b¹n ®äc réng lßng cho phÐp trong
khu«n khæ cuèn s¸ch nμy.
VËy “c¬ chÕ” theo nghÜa nμy cã mÆt ngang mòi däc ra sao ? vμ quan träng h¬n
lμ cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc c¬ chÕ cña nhμ n−íc, thÞ tr−êng vμ céng ®ång phôc vô
cho sù ph¸t triÓn cña x· héi ®−îc hay kh«ng? cuèn s¸ch nμy trong chõng mùc nhÊt
®Þnh, thö bμn vÒ hai c©u hái trªn, c©u tr¶ lêi cã thÓ ®¸p øng phÇn nμo hoÆc ch−a
tho¶ m·n ng−êi ®äc còng lμ ®iÒu ®−¬ng nhiªn, bëi v× c©u chuyÖn nμy nãi vÒ sù vËn
hμnh khã hiÓu cña ba“c¬ chÕ”, cña ba “bμn tay” ®Çy uy lùc t¹o nªn quan hÖ x· héi
loμi ng−êi.
T¸c gi¶ xin ch©n thμnh c¶m t¹ häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng, gi¸o s− §μo ThÕ TuÊn,
tiÕn Sü Lª §¨ng Doanh, tiÕn sü Trö V¨n L©m, tiÕn sü Lª Du Phong ®· ®äc b¶n th¶o,
ch©n thμnh gãp ý vμ th¼ng th¾n phª b×nh. C¶m th«ng víi ®Ò tμi viÕt vÒ mét lÜnh vùc
phøc t¹p, cuèn s¸ch nμy cã vinh dù ®−îc häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng vμ gi¸o s− §μo
ThÕ TuÊn tËn t×nh viÕt mét sè ý kiÕn giíi thiÖu kh¸i qu¸t kiÕn thøc tham kh¶o cho
®éc gi¶ vÒ c¸c néi dung liªn quan, xin tr©n träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc.
*
* *
Gi¸o s− §μo ThÕ TuÊn giíi thiÖu mét sè kh¸i niÖm liªn quan
1. VÒ quan hÖ gi÷a ba khu vùc thÓ chÕ: Nhμ n−íc, ThÞ tr−êng
vμ X· héi d©n sù (hay Céng ®ång ?)
Trªn thÕ giíi tõ gi÷a c¸c n¨m 1970 cã xu h−íng chuyÓn tõ kinh tÕ do c¸c quy
t¾c qu¶n lý sang kinh tÕ thÞ tr−êng do gi¸ ®iÒu tiÕt. Sù chuyÓn ®æi nμy do c¸c tæ
chøc kinh tÕ quèc tÕ nh− Quü tiÒn tÖ quèc tÕ (IMF), Ng©n hμng thÕ giíi (WB)
3
Theo ®Þnh nghÜa nμy, thÓ chÕ lμ “luËt ch¬i” (chÝnh thøc vμ phi chÝnh thøc), bao gåm c¬ chÕ thùc
thi, vμ c¸c tæ chøc (g¾n víi hμnh vi cña chóng). Xem WB. 2002
4
h−íng dÉn, gäi lμ §ång thuËn Washington (Washington concensus). Tuy vËy sau
15 n¨m thùc hiÖn ph−¬ng h−íng nμy qua c¸c ch−¬ng tr×nh æn ®Þnh vμ ®iÒu tiÕt ë
c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÕt qu¶ cña viÖc tù do ho¸ rÊt m©u thuÉn. Bªn c¹nh c¸c
tr−êng hîp thÊt b¹i cña Nhμ n−íc, cã rÊt nhiÒu thÊt b¹i cña thÞ tr−êng. ThÞ tr−êng
kh«ng thÓ tù ®iÒu tiÕt ®−îc. Kinh nghiÖm cña c¸c n−íc §«ng ¸ cho thÊy cÇn ph¶i
cã mét Nhμ n−íc m¹nh míi ®iÒu tiÕt ®−îc thÞ tr−êng. CÇn mét Nhμ n−íc kiÓu míi,
kh«ng ph¶i lμ Nhμ n−íc ban ¬n (Providential State) mμ lμ mét Nhμ n−íc t¸c nh©n
cña thÞ tr−êng (Market actor State). §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nμy kh«ng ph¶i chØ cÇn
cã c¸c c¬ chÕ míi cña Nhμ n−íc vμ thÞ tr−êng mμ ph¶i cã c¸c thÓ chÕ míi, trong
®ã cã c¶ c¸c tæ chøc míi.
Lý thuyÕt Kinh tÕ häc thÓ chÕ míi ra ®êi chÝnh lμ ®Ó x©y dùng c¸c thÓ chÕ cã
thÓ gióp gi¶i quyÕt ®−¬c quan hÖ gi÷a Nhμ n−íc vμ ThÞ tr−êng. Do ®Êy kh«ng
nh÷ng nã ®−îc c¸c nhμ kinh tÕ häc mμ c¶ c¸c nhμ qu¶n lý chμo ®ãn. Kinh tÕ häc
thÓ chÕ míi lμ c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp thÓ cña nhiÒu nhμ kinh tÕ häc, chñ yÕu cã
R. Coase (gi¶i th−ëng Nobel 1991), O. Williamson vμ D. North (gi¶i th−ëng Nobel
n¨m 1993).
Trong qu¸ tr×nh ph©n c«ng l¹i gi÷a Nhμ n−íc vμ ThÞ tr−êng ng−êi ta thÊy cã
mét sè viÖc Nhμ n−íc kh«ng nªn lμm n÷a, nh−ng ThÞ tr−êng còng kh«ng lμm ®−îc,
ph¶i giao cho c¸c thÓ chÕ míi: c¸c tæ chøc nμy ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña sù
th−¬ng l−îng, hîp t¸c, thuyÕt phôc, ®¹i diÖn cho hμnh ®éng tËp thÓ. C¸c tæ chøc
nμy cã mÆt ë tÊt c¶ c¸c cÊp, th©m chÝ c¶ møc toμn cÇu, v× vËy ng−êi ta gäi khu vùc
nμy lμ x· héi d©n sù (civil society) hay x· héi c«ng d©n (civic society). Kh¸i niÖm
x· héi d©n sù chÝnh do Marx dïng ®Çu tiªn lóc phª ph¸n häc thuyÕt cña Hegel.
Tr−íc ®©y x· héi d©n sù ®−îc hiÓu chØ bao gåm c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ nay
®−îc hiÓu réng h¬n nhiÒu gåm tÊt c¶ c¸c tæ chøc kh«ng thuéc Nhμ n−íc vμ thÞ
tr−êng. GÇn ®©y vai trß cña x· héi d©n sù ngμy cμng ®−îc ®Ò cao vμ nhiÒu thÓ chÕ
míi ®· ra ®êi qua c¸c DiÔn ®μn x· héi thÕ giíi.
2. Céng ®ång hay x· héi d©n sù.
Kh¸i niÖm céng ®ång th−êng vÉn ®−îc dïng trong khoa häc x· héi. Tuy vËy
th−êng ng−êi ta hiÓu céng ®ång ®· tån t¹i l©u ®êi trong lÞch sö, lμ mét kh¸i niÖm
kh«ng cã thêi gian tÝnh, cßn x· héi d©n sù lμ mét hiÖn t−îng hiÖn ®¹i.
Vai trß cña céng ®ång trong sù ph¸t triÓn lμ mét ®Ò tμi tranh luËn trong khoa
häc x· héi. Cã ng−êi cho nã lμ tÝch cùc nh−ng còng cã ng−êi cho lμ tiªu cùc. ThÝ
dô trong sù ph¸t triÓn cña lμng x· ch©u ¸, ý kiÕn cña c¸c nhμ nghiªn cøu vÒ vai trß
cña céng ®ång lμng x· rÊt m©u thuÉn v× cã nhiÒu n¬i cã nh÷ng céng ®ång lμng x·
chÆt chÏ, nh− ë miÒn B¾c ViÖt Nam, nh−ng cã n¬i, nh− ë miÒn Nam ViÖt Nam,
lμng x· Ýt mang tÝnh céng ®ång céng ®ång.
5
GÇn ®©y ng−êi ta cho r»ng céng ®ång chØ cã t¸c dông tÝch cùc lóc nã tÝch luü
®−îc vèn x· héi (social capital), lμ c¸c tiªu chuÈn vμ quan hÖ x· héi cho phÐp nh©n
d©n cã kh¶ n¨ng phèi hîp c¸c hμnh ®éng tËp thÓ. ChÝnh vèn x· héi ®· biÕn c¸c céng
®ång thμnh x· héi d©n sù. X· héi d©n sù bao gåm c¸c tæ chøc c«ng d©n (civic) vμ x·
héi.
3. TÝnh lÞch sö trong ph©n tÝch kinh tÕ x· héi
T×nh h×nh kinh tÕ x· héi cña c¸c n−íc ®Òu thay ®æi m¹nh trong vμi thËp kû qua.
C¸c n−íc x· héi chñ nghÜa cò ®ang chuyÓn tõ m« h×nh kÕ ho¹ch tËp trung sang m«
h×nh thÞ tr−êng. C¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn d· thùc hiÖn cuéc ®iÒu chØnh c¬ cÊu, c¶i
c¸ch chÝnh s¸ch, kinh tÕ h−íng vμo thÞ tr−êng ®Ó c©n b»ng ng©n s¸ch vμ c¸n c©n
th−¬ng nghiÖp ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Trong c¸c cuéc c¶i c¸ch nμy, vai trß cña
Nhμ n−íc vμ vai trß cña thÞ tr−êng ®ang thay ®æi. Céng ®ång còng ®ang ph¸t triÓn
thμnh c¸c x· héi d©n sù hiÖn ®¹i lμm chøc n¨ng h¹n chÕ c¸c tiªu cùc cña Nhμ n−íc
vμ ThÞ tr−êng.
C¸c thÊt b¹i cña ThÞ tr−êng vμ Nhμ n−íc (market failure, government failure) nªu
trong cuèn s¸ch nμy ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tæng kÕt (Stern N., 1989). ChÝnh viÖc
chuyÓn sang x· héi d©n sù lμ biÖn ph¸p ®Ó kh¾c phôc c¸c nghÞch lý cña Céng ®ång.
Häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng giíi thiÖu s¬ l−îc vÒ thÓ chÕ.
Tõ vμi thËp kû nay, ë n−íc ta vμ trªn thÕ giíi, kh¸i niÖm vμ tõ ng÷ “thÓ chÕ”
ngμy cμng phæ biÕn trong ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi, trong c¸c v¨n kiÖn cña Nhμ
n−íc, trªn c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, vμ c¶ trong lêi ¨n tiÕng nãi h»ng
ngμy. ë ®©u vμ lóc nμo còng vËy, cμng nghÜ ®Õn vμ cμng thóc ®Èy c«ng cuéc ph¸t
triÓn ®Êt n−íc, th× cμng chó ý xö lý vÊn ®Ò thÓ chÕ.
NhiÒu nhμ khoa häc ®· cè g¾ng nªu ra ®Þnh nghÜa thÓ chÕ, tÝnh chÊt, néi dung,
ph¹m vÞ, c¸c lo¹i h×nh, tÇm quan träng cña thÓ chÕ. ë ®©y, xin nh¾c l¹i v¾n t¾t nh−
sau:
Quan niÖm th«ng th−êng vÒ thÓ chÕ ®−îc v¹ch râ trong c¸c cuèn tõ ®iÓn phæ
th«ng. Theo cuèn “Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt” cña ViÖn ng«n ng÷ häc, xuÊt b¶n n¨m
2000, thÓ chÕ lμ: “nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ cña mét chÕ ®é x· héi, buéc mäi ng−êi
ph¶i tu©n theo (nãi tæng qu¸t)”. Quan niÖm th«ng th−êng nh− vËy, tuy kh«ng thËt
®Çy ®ñ, vμ do ®ã kh«ng hoμn toμn chuÈn x¸c, song rÊt cã Ých cho nhËn thøc vμ
hμnh ®éng cña mäi ng−êi.
Quan niÖm häc thuËt vÒ thÓ chÕ ®−¬ng nhiªn lμ phong phó h¬n, tinh tÓ h¬n, ®a
d¹ng h¬n (tøc lμ cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau). Quan niÖm häc thuËt vÒ thÓ chÕ
®−îc sè ®«ng ®éc gi¶ ®ång ý hoÆc chÊp nhËn gåm mÊy ®iÓm chÝnh sau ®©y:
6
1. ThÓ chÕ lμ c¸c luËt lÖ, quy t¾c cña mét x· héi, tõ cÊp quèc gia (cã khi
liªn quèc gia) ®Õn cÊp céng ®ång nhá nhÊt, h−íng dÉn, khuyÕn khÝch,
ca ngîi, khen th−ëng (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), lªn ¸n, trõng ph¹t (nh÷ng ®iÒu
g× ®ã), ng¨n cÊm, rμng buéc (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), nhê vËy mμ t¸c ®éng
®Õn c¸ch nghÜ, c¸ch c¶m, c¸ch lμm, c¸ch sèng (ph−¬ng T©y th−êng chØ
nãi hÑp h¬n, lμ t¸c ®éng ®Õn hμnh vi) cña mäi con ng−êi trong chÕ ®é
x· héi Êy.
2. Cã nhiÒu lo¹i thÓ chÕ vμ nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i thÓ chÕ. Hai c¸ch ph©n
lo¹i thÓ chÕ quan träng nhÊt lμ:
Mét, cã lo¹i thÓ chÕ tù h×nh thμnh (ph−¬ng T©y gäi lμ thÓ chÕ tù ph¸t, tõ “tù
ph¸t” kh«ng cã s¾c th¸i biÓu c¶m xÊu, mμ cã nghÜa lμ “tù th©n ph¸t triÓn”), thÝ dù
nh− thÓ chÕ thÞ tr−êng “tù do”, kh«ng cã sù can thiÖp chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi nμo
kh¸c ngoμi thÞ tr−êng; l¹i cßn cã lo¹i thÓ chÕ ®−îc quyÕt ®Þnh vμ b¶o ®¶m (kÓ c¶
®ßi hái) thùc hiÖn bëi mét quyÒn lùc nh− Nhμ n−íc, nhμ thê, céng ®ång lμng x·,
céng ®ång dßng hä...
Hai, cã lo¹i thÓ chÕ Nhμ n−íc, tõ lËp ph¸p (luËt cña Quèc héi), l©p quy (NghÞ
®Þnh, quyÕt ®Þnh cña ChÝnh phñ) ®Õn luËt lÖ (cña chÝnh quyÒn cÊp d−íi, vÒ tõng
lÜnh vùc, ë tõng n¬i, kh«ng cã gi¸ trÞ quèc gia, vμ ph¶i phï hîp víi lËp ph¸p, lËp
quy), lo¹i thÓ chÕ Nhμ n−íc nμy ®Õn nay vÉn gi÷ vai trß lín nhÊt, t¸c ®éng s©u
réng nhÊt; l¹i cã lo¹i thÓ chÕ phi Nhμ n−íc (cã khi ®−îc gäi lμ thÓ chÕ x· héi,
nh−ng gäi thÕ kh«ng ®óng, v× thÓ chÕ Nhμ n−íc còng lμ mét lo¹i thÓ chÕ x· héi),
thÓ chÕ phi Nhμ n−íc rÊt nhiÒu vμ vμi thËp kû nay cã tÇm quan träng ngμy cμng
t¨ng lªn c¶ trong thùc tiÔn vμ trong lý luËn.
3. ThÓ chÕ hiÓu ®Çy ®ñ, theo nghÜa réng, gåm 3 bé phËn:
Mét, c¸c luËt lÖ, c¸c quy t¾c (kÓ c¶ c¸c phong tôc, tËp qu¸n, chuÈn mùc
x· héi). Theo nghÜa hÑp (hiÖn th«ng dông ë n−íc ta), th× ®©y chÝnh lμ thÓ
chÕ, lμ kh¸i niÖm ®Çy ®ñ vÒ thÓ chÕ. Qu¶ thËt nh− vËy cã lÏ lμ qu¸ hÑp.
Hai, c¸c tæ chøc, mçi tæ chøc lμ mét tËp ®oμn ng−êi ®−îc kÕt hîp víi
nhau mét c¸ch nhÊt ®Þnh, cã chøc n¨ng x©y dùng vμ b¶o ®¶m thùc hiÖn
mét lo¹i thÓ chÕ nhÊt ®Þnh.
Ba, c¸c ph−¬ng tiÖn vμ ph−¬ng ph¸p mμ c¸c tæ chøc vμ c¸c con ng−êi
vËn dông ®Ó thùc hiÖn c¸c thÓ chÕ, vμ réng h¬n n÷a, lμ b¶n th©n sù thùc
hiÖn c¸c thÓ chÕ, víi kÕt qu¶ ®óng hay sai, nhiÒu hay Ýt, tèt hay xÊu.
Nh− vËy, theo nghÜa réng nhÊt, th× thÓ chÕ bao gåm c¶ sù thùc hiÖn vμ
kÕt qu¶ thùc hiÖn thÓ chÕ.
7
Cã nh÷ng häc gi¶ cho r»ng thÓ chÕ chØ lμ c¸c luËt lÖ vμ quy t¾c; còng cã nh÷ng
häc gi¶ cho r»ng thÓ chÕ bao gåm c¶ ba phÇn võa nªu trªn ®©y. Mét nhμ khoa häc
kh¸ næi tiÕng vÝ mét c¸ch h×nh ¶nh r»ng nghiªn cøu thÓ chÕ mμ chØ nghiªn cøu c¸c
luËt lÖ, quy t¾c th× ch¼ng kh¸c nμo nghiªn cøu mμu ng−êi mμ t¸ch rêi kh«ng liªn
quan tíi hÖ tim m¹ch, vμ toμn bé c¬ thÓ cña con ng−êi (chóng ta biÕt r»ng chØ mét,
hai x¨ng-ti-mÐt khèi m¸u còng ®−îc quyÕt ®Þnh bëi vμ còng biÓu hiÖn râ rμng ra
hμng chôc chØ sè vÒ chç m¹nh vμ chç yÕu, chç lμnh vμ chç bÖnh cña hÇu hÕt c¸c
bé phËn trong c¬ thÓ con ng−êi).
4. Trong c¸c khoa häc, cho ®Õn nay duy chØ cã kinh tÕ häc cã mét bé m«n
tù ®Æt tªn lμ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ. Nh−ng thÓ chÕ kh«ng chØ lμ vÒ
kinh tÕ (tuy thÓ chÕ kinh tÕ lμ lo¹i rÊt quan träng), mμ thÓ chÕ bao qu¸t
mäi ho¹t ®éng vμ ®êi sèng x· héi. Tõ l©u, nhiÒu khoa häc kh¸c nhau ®·
nghiªn cøu thÓ chÕ. ChÝnh c¸c häc gi¶ thuéc häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ
(cò vμ míi) ®Òu c«ng nhËn r»ng, dÉu chØ nghiªn cøu thÓ chÕ kinh tÕ, th×
®−¬ng nhiªn chñ yÕu lμ vËn dông kinh tÕ häc, song còng ph¶i vËn dông
c¸c thμnh tùu cña chÝnh trÞ häc, luËt häc, hμnh chÝnh häc, x· héi häc, sö
häc, nh©n häc, v¨n ho¸ häc, to¸n häc, vËt lý häc, c«ng nghÖ th«ng tin,
cïng nhiÒu ngμnh khoa häc kh¸c. Mét c¸i nh×n hÑp hßi, thiÓn cËn th×
chØ ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ thiÓn cËn, hÑp hßi th«i.
5. VÒ tÇm quan träng cña thÓ chÕ, ®Õn nay c¸c nhμ nghiªn cøu, c¸c nhμ
cÇm quyÒn, c¸c nhμ qu¶n lý vμ nh÷ng ng−êi d©n th−êng ®Òu thÊy thÓ
chÕ cã tÇm quan träng to lín, c¬ b¶n, mét sè nhμ khoa häc cho r»ng
tÇm quan träng cña thÓ chÕ lμ c¬ b¶n nhÊt, quyÕt ®Þnh nhÊt ®èi víi sù
ph¸t triÓn cña mét ®Êt n−íc, mét chÕ ®é x· héi, nhÊt lμ vμo nh÷ng b−íc
ngoÆt, nh÷ng thêi kú thay ®æi vÒ chÊt (c¶ b¶n chÊt vμ chÊt l−îng) cña
mét quèc gia.
TiÕp ®©y sÏ ®iÓm l¹i v¾n t¾t sù ph¸t triÓn cña quan niÖm vÒ thÓ chÕ tõ kho¶ng
250 n¨m nay, tøc lμ tõ gi÷a thÕ kû 18, trong c¸c häc thuyÕt kinh tÕ vμ trong ®êi
sèng kinh tÕ cña c¸c d©n téc.
Kinh tÕ häc cæ ®iÓn (tr−íc ®©y th−êng gäi lμ kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ ®iÓn),
®−îc gîi ý vμ b¸o tr−íc bëi nh÷ng nhμ t− t−ëng lÝn nh− Locke vμ Hume, ®· ra ®êi
vμo gi÷a thÕ kû 18, víi nh÷ng vÞ chñ t−íng xuÊt s¾c lμ Smith, Ricardo, Marshall...
Trªn nÒn t¶ng lý luËn vμ ph−¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc cæ ®iÓn, vμo kho¶ng
thËp kû thø 2 vμ thø 3 cña thÕ kû 19, ®· xuÊt hiÖn kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, mμ hai
®ãng gãp næi bËt nhÊt thêi Êy lμ kh¸i niÖm kinh tÕ cËn biªn (®Çu t− cËn biªn, gi¸
cËn biªn, lîi nhuËn cËn biªn...) vμ viÖc sö dông réng r·i c¸c c«ng thøc, c¸c m«
h×nh to¸n vμo kinh tÕ. Hai nhμ kinh tÕ t©n cæ ®iÓn ho¹t ®éng tõ thêi Êy, ®Õn nay
vÉn hay ®−îc nh¾c ®Õn lμ Walras vμ Pareto. Tõ ®Çu thÕ kû 19 ®Õn ®Çu thÕ kû 21
8
nμy, kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn tõng thêi gian vÉn cã nh÷ng b−íc tiÕn triÓn, vμ hiÖn
nay vÉn ®ang lμ lý luËn vμ ph−¬ng ph¸p luËn gi÷ vÞ trÝ −u tréi trong kinh tÕ häc,
®Æc biÖt lμ trong trμo l−u ®−îc mang tªn “trμo l−u chÝnh trÞ cña kinh tÕ häc”.
CÇn nãi ngay r»ng c¸c nhμ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vμ t©n cæ ®iÓn ®Òu cã biÕt ®Õn vÊn
®Ò thÓ chÕ, nhiÒu ng−êi cã nghiªn cøu vμ viÕt vÒ thÓ chÕ, thÝ dô tiªu biÓu lμ Adam
Smith ®· cã c«ng tr×nh rÊt hay vμ s©u vÒ thÓ chÕ, chø kh«ng ph¶i lμ ng−êi chØ ®Ò
x−íng bμn tay v« h×nh cña thÞ tr−êng. Tuy nhiªn sù thËt kh«ng ai chèi c·i lμ kinh tÕ
häc cæ ®iÓn vμ kinh tÕ häc t©n cè ®iÓn ®· xem nhÑ vÊn ®Ò thÓ chÕ, kh«ng chó träng
®óng møc ®Õn thÓ chÕ, kh«ng dμnh cho thÓ chÕ vÞ trÝ vμ tÇm quan träng ®Ých ®¸ng.
Së dÜ nh− vËy lμ v× kinh tÕ häc cæ ®iÓn, vμ nhÊt lμ kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, cã ba
®Æc ®iÓm næi bËt sau ®©y:
1. Ph−¬ng ph¸p luËn lμ c¸ nh©n, lÊy t¸c nh©n kinh tÕ c¬ b¶n lμ tõng con
ng−êi. Nãi râ h¬n, ®ã lμ “con ng−êi kinh tÕ” vèn cã trong mçi con
ng−êi, “con ng−êi kinh tÕ” cã b¶n chÊt lμ: dù b¸o giái, ph¶n øng nhanh,
®iÒu chØnh tèt, hîp lý ho¸, vμ h−íng tíi tèi −u ho¸. Do ®ã, viÖc tõng
con ng−êi lu«n lu«n theo ®uæi lîi Ých cña riªng m×nh, th«ng qua “bμn
tay v« h×nh” cña thÞ tr−êng, sÏ ®−a ®Õn sù hîp lý ho¸ x· héi. Mét
ph−¬ng ph¸p luËn nh− vËy tÊt nhiªn dμnh −u tiªn cho ph−¬ng ph¸p
ph©n tÝch vi m«.
2. §iÓn h×nh cña m« h×nh kinh tÕ t©n cæ ®iÓn lμ m« h×nh thÞ tr−êng c¹nh
tranh thuÇn khiÕt vμ hoμn h¶o (tuyÖt ®èi kh«ng cã ®éc quyÒn, còng
kh«ng cã yÕu tè h¹n chÕ c¹nh tranh), trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ hoμn
toμn kh«ng cã chi phÝ giao dÞch (nãi c¸ch kh¸c, chi phÝ giao dÞch b»ng
zª-r«).
3. Kinh tÕ häc t©n cè ®iÓn c−êng ®iÖu ®Õn møc nhiÒu khi gÇn nh− tuyÖt
®èi ho¸ c¸c nh©n tè vËt chÊt (hoÆc vËt thÓ) cña s¶n xuÊt, chung quy l¹i
lμ lao ®éng (c¬ b¾p) vμ vèn (d−íi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau, kÓ c¶ ®Êt
®ai vμ tμi nguyªn thiªn nhiªn kh¸c còng ®−îc coi lμ nh÷ng lo¹i vèn).
§−¬ng nhiªn, c¸c nhμ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vμ t©n cæ ®iÓn kh«ng ph¶i kh«ng biÕt
®Õn c¸c nh©n tè nh− gi¸o dôc, ®μo t¹o, ph©n c«ng lao ®éng, tæ chøc vμ qu¶n lý,
khoa häc vμ c«ng nghÖ... nh−ng hä ®· xem nhÑ nh÷ng nh©n tè Êy, mμ hä cho lμ
nh©n tè ngo¹i sinh, chø kh«ng ph¶i nh©n tè néi sinh cña kinh tÕ.
Theo sù tãm t¾t th« thiÓn, nh−ng kh«ng ®Õn nçi sai l¹c trªn ®©y, th× qu¶ lμ khã
hiÓu r»ng mét lý luËn nh− vËy mμ l¹i gi÷ ®−îc vÞ trÝ −u tréi trong kinh tÕ häc hμng
thÕ kû, cho ®Õn thêi ®−¬ng ®¹i. Tõ l©u, giíi kinh tÕ häc mét mÆt c«ng nhËn nh÷ng
thμnh tùu hiÓn nhiªn cña kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, song mÆt kh¸c ®· v¹ch râ r»ng
nã qu¸ xa thùc tÕ ®êi sèng vμ bÊt lùc kh«ng gi¶i thÝch ®−îc cã søc thuyÕt phôc
9
nguyªn nh©n cña thμnh qu¶ kinh tÕ kh¸c nhau gi÷a c¸c n−íc, nguyªn nh©n cña sù
ph¸t triÓn, sù chËm ph¸t triÓn vμ sù tho¸i triÓn, ®Æc biÖt lμ kh«ng gi¶i thÝch ®−îc
nh÷ng b−íc ngoÆt, nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt cña c¸c nÒn kinh tÕ.
Qu¶ thËt c¸c nhμ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vμ t©n cæ ®iÓn ®· cã sù mï qu¸ng, ®ã
kh«ng ph¶i lμ sù mï qu¸ng cña ng−êi kÐm tr×nh ®é, kh«ng biÕt nh×n, kh«ng biÕt
ph©n tÝch, mμ lμ sù mï qu¸ng cña hÖ thèng vμ ch©n trêi lý luËn. §· theo (thËm chÝ
®· ®Ò x−íng) hÖ thèng Êy vμ ë trong ch©n trêi Êy, th× ng−êi giái còng kh«ng nh×n
thÊy nh÷ng g× ë ngoμi hÖ thèng, ngoμi ch©n trêi cña m×nh.
Tõng cã nhiÒu lý luËn, nhiÒu häc thuyÕt kinh tÕ ra ®êi vμ ph¸t triÓn, kh¸c nhiÒu
hoÆc thËm chÝ ®èi lËp h¼n víi kinh tÕ häc cæ ®iÓn vμ kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn. Næi
tiÕng nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt lμ Kinh tÕ häc M¸c vμo gi÷a vμ nöa cuèi thÕ kû 19, tiÕp
®ã lμ Kinh tÕ häc Keynes vμo ®Çu thËp kû 3 cña thÕ kû 20. ë ®©y kh«ng ph¶i lμ
chç nãi vÒ M¸c vμ Keynes, chØ xin nªu lªn r»ng: Cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu
vμ c¶ nh÷ng cuèn s¸ch phæ cËp ®· kª ra hμng mÊy chôc vÊn ®Ò kinh tÕ lín vμ võa,
vÒ mçi vÊn ®Ò l¹i lÇn l−ît tr×nh bμy quan ®iÓm Kinh tÕ t©n cæ ®iÓn, quan ®iÓm
Kinh tÕ M¸c, quan ®iÓm Kinh tÕ Keynes, vμ ph©n tÝch so s¸nh 3 quan ®iÓm Êy.
Liªn quan ®Õn häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, ®¸ng giíi thiÖu lμ mét sè nhμ kinh tÕ
thÓ chÕ vμ sö kinh tÕ ®· kh¼ng ®Þnh rÊt cã c¨n cø vμ lý lÏ r»ng M¸c lμ nhμ kinh tÕ
®Çu tiªn ®· nghiªn cøu s©u vμ cã ph¸t hiÖn míi vÒ c¸c thÓ chÕ kinh tÕ vμ c¸c thÓ
chÕ liªn quan ®Õn kinh tÕ, cã ng−êi døt kho¸t ®Æt vÞ trÝ lÞch sö cña M¸c lμ nhμ tiÒn
bèi cña Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, c¶ cò vμ míi. C¨n cø cña hä lμ nh÷ng thμnh
tùu khoa häc cña M¸c vÒ vai trß cña lùc l−îng s¶n xuÊt vμ c¸c nh©n tè toμn diÖn
hîp thμnh lùc l−îng s¶n xuÊt; vÒ vai trß cña quan hÖ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lμ cña chÕ
®é së h÷u vμ chÕ ®é ph©n phèi (tøc lμ nh÷ng thÓ chÕ kinh tÕ rÊt c¬ b¶n); vÒ quan
hÖ (lóc phï hîp, lóc m©u thuÉn) gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vμ quan hÖ s¶n xuÊt; vÒ
mèi t−¬ng t¸c gi÷a c¬ së h¹ tÇng vμ kiÕn tróc th−îng tÇng (tøc lμ nh÷ng thÓ chÕ
chÝnh trÞ, t− t−ëng, v¨n ho¸, x· héi).
§−¬ng nhiªn, cÇn nhÊn m¹nh r»ng ph−¬ng ph¸p luËn cña Kinh tÕ häc M¸c kh¸c
h¼n ph−¬ng ph¸p luËn cña Kinh tÕ häc thÓ chÕ, ®ã lμ hai hÖ thèng, hai ch©n trêi lý
luËn kh¸c nhau, ®−a ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c nhau.
Ngoμi Kinh tÕ häc M¸c vμ Kinh tÕ häc Keynes, còng cßn nh÷ng häc thuyÕt,
nh÷ng tr−êng ph¸i kinh tÕ kh¸c, ®Òu cã ý ®Þnh v−ît qu¸ vμ thay thÕ, tõng phÇn
hoÆc toμn bé Kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, bæ khuyÕt nh÷ng thiÕu sãt cña kinh tÕ häc
t©n cæ ®iÓn. §¸ng kÓ h¬n c¶, cã lÏ lμ “lý thuyÕt t¨ng tr−ëng míi”, néi sinh ho¸ tiÕn
bé khoa häc c«ng nghÖ vμo kinh tÕ, vμ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, nªu bËt vai trß
rÊt to lín, nhiÒu khi quyÕt ®Þnh cña c¸c thÓ chÕ vμ sù thay ®æi thÓ chÕ trong thμnh
qu¶ cña c¸c nÒn kinh tÕ.
10
Theo c¸ch gäi th«ng dông, häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ cò ra ®êi ë Mü vμo thËp
kû thø 2 vμ thø 3 cña thÕ kû 20, víi nh÷ng nhμ khoa häc næi tiÕng lμ Veblen,
Mitchell vμ nhÊt lμ Commons. Häc thuyÕt nμy ®−îc b¸o tr−íc vμ gîi ý rÊt nhiÒu
bëi “tr−êng ph¸i lÞch sö” trong kinh tÕ häc ë §øc ®Çu thÕ kû 20. Ng−êi xuÊt s¾c
nhÊt cña tr−êng ph¸i lÞch sö §øc lμ Gustav Schmoller, n¨m 1926 ®· ®−îc
Schumpeter ®¸nh gi¸ lμ “cha ®Î” cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ Mü. Cßn häc
thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi th× ra ®êi vμo thËp kû thø 7 cña thÕ kû 20 ë Mü vμ mét
sè n−íc kh¸c, tõ ®ã ph¸t triÓn ®Õn nay. Nh÷ng häc gi¶ næi bËt cña häc thuyÕt nμy
lμ North, Williamson, Thomas, Weingast... VÒ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, nhÊt lμ
häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, xin nªu tãm t¾t mÊy ®iÓm:
Ph−¬ng ph¸p luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi lμ cè g¾ng thùc hiÖn mét
sù c©n ®èi thÝch ®¸ng gi÷a c¸ nh©n (tõng con ng−êi) víi céng ®ång (c¸c cÊp, c¸c
lo¹i), gi÷a ph©n tÝch vi m«, trung m« vμ vÜ m«. VÒ c¸ nh©n tõng con ng−êi, do coi
träng c¸c thÓ chÕ kinh tÕ, x· héi, nªn con ng−êi cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi
kh«ng ph¶i lμ con ng−êi kinh tÕ (homo-economicus), mμ lμ con ng−êi x· héi
(homo-sociologicus), phong phó h¬n, toμn diÖn h¬n con ng−êi kinh tÕ. §ã lμ chç
häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh¸c víi kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn vμ chõng mùc nμo
gÇn h¬n víi kinh tÕ häc Keynes vμ Kinh tÕ häc M¸c.
Mét sè nhμ nghiªn cøu cho r»ng ph−¬ng ph¸p luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ
chÕ míi tuy cè g¾ng gi÷ c©n ®èi gi÷a c¸ nh©n vμ céng ®ång, song vÉn nÆng vÒ c¬
së c¸ nh©n h¬n, ®ã lμ chç nã gÇn víi kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn vμ xa víi kinh tÕ häc
Keynes vμ kinh tÕ häc M¸c.
Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, nh− c¸i tªn cña nã, ®i s©u nghiªn cøu c¸c thÓ
chÕ vμ cã nhiÒu ph¸t hiÖn, næi bËt lμ vÒ n¨m ph¹m trï thùc tÕ vμ lý luËn sau ®©y:
1. Së h÷u vμ chÕ ®é së h÷u (víi c¶ hai t− c¸ch lμ thÓ chÕ thuÇn tuý kinh tÕ
vμ thÓ chÕ ph¸p lý). ChÕ ®é së h÷u cã nhiÒu lo¹i, song chñ yÕu lμ së
h÷u t− nh©n.
Chó träng nghiªn cøu së h÷u lμ mét ®iÓm kh¸c biÖt lín gi÷a häc thuyÕt
kinh tÕ thÓ chÕ míi víi kinh tÕ häc cæ ®iÓn vμ kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn,
nh÷ng lý luËn nμy mÆc nhiªn coi së h÷u kinh tÕ lμ së h÷u t− nh©n vμ
kh«ng nghiªn cøu g× së h÷u c¶, ngay ®Õn ng−êi næi tiÕng nhÊt cña kinh
tÕ häc cæ ®iÓn lμ Adam Smith còng vËy.
Mét thμnh tùu quan träng cña viÖc nghiªn cøu vÒ së h÷u lμ sù hiÓu biÕt
mèi quan hÖ gi÷a ng−êi chñ së h÷u vμ ng−êi ®¹i diÖn (gäi lμ “lý luËn vÒ
®¹i lý”), cã nh÷ng hÖ qu¶ thiÕt thùc trong ho¹t ®éng kinh tÕ.
2. Do chó träng ®Õn së h÷u mμ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ph¸t hiÖn
vμ nghiªn cøu s©u vÒ chi phÝ giao dÞch c¸c lo¹i, ®iÒu tr¸i ng−îc víi kinh
tÕ häc t©n cæ ®iÓn coi chi phÝ giao dÞch b»ng zª-r«.
11
Nãi v¾n t¾t, chi phÝ giao dÞch lμ chi phÝ ph¸t sinh khi nh÷ng chñ së h÷u kh¸c
nhau cung øng cho nhau s¶n phÈm hoÆc dÞch vô (qua mua b¸n, vay m−în, cÇm cè),
hoÆc chuyÓn nh−îng, mua b¸n së h÷u víi nhau. Nh÷ng sù trao ®æi nh− vËy ®ßi hái
c¸c c¸ nh©n, c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc ph¶i cã th«ng tin, t«t nhÊt lμ th«ng tin
cÇn vμ ®ñ, tøc lμ kh«ng thiÕu, kh«ng thõa; chi phÝ ®Ó cã th«ng tin (còng lμ mét lo¹i
chi phÝ giao dÞch) cã thÓ rÊt cao.
3. ChÕ ®é së h÷u vμ chi phÝ giao dÞch thóc ®Èy sù nghiªn cøu cña häc
thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi vÒ c¸c lo¹i hîp ®ång, bëi lÏ hîp ®ång lμ thÓ
chÕ kinh tÕ rÊt phæ biÕn, g¾n liÒn víi së h÷u, giao dÞch vμ chi phÝ giao
dÞch.
4. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ®· xem träng nghiªn cøu c¸c tæ chøc,
tøc lμ mÆt tæ chøc cña thÓ chÕ, ®Æc biÖt trong vμi thËp kû gÇn ®©y, tõ ®ã
cã nh÷ng thμnh qu¶ nghiªn cøu quan träng vÒ Nhμ n−íc, tæ chøc ChÝnh
phñ, nÒn hμnh chÝnh vμ c¶i c¸ch hμnh chÝnh, c¸c tæ chøc phi ChÝnh phñ,
c¸c tæ chøc quèc tÕ...
5. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh«ng nghiªn cøu thÓ chÕ trong tr¹ng
th¸i tÜnh, mμ trong tr¹ng th¸i ®éng, ®Æc biÖt nghiªn cøu sù thay ®æi thÓ
chÕ, nguyªn nh©n, tiÕn tr×nh vμ hÖ qu¶ cña sù thay ®æi thÓ chÕ, nhÊt lμ
t¸c ®éng cña sù thay ®æi thÓ chÕ ®èi víi c«ng cuéc ph¸t triÓn c¸c nÒn
kinh tÕ c¸c quèc gia.
Còng nh− ®èi víi c¸c häc thuyÕt kinh tÕ kh¸c, sù tãm t¾t trªn ®©y lμ th« thiÓn,
rÊt kh«ng ®ñ, chØ lμ sù giíi thiÖu rÊt l−ít qua.
Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ®· cã nh÷ng thμnh tùu lý luËn vμ thùc tiÔn quan
träng, song còng cã nh÷ng giíi h¹n râ rÖt mμ chÝnh nhiÒu nhμ khoa häc næi tiÕng
cña häc thuyÕt Êy ®· c«ng nhËn vμ ph©n tÝch. Còng nªn nªu lªn nhËn xÐt r»ng cho
®Õn nay, trong tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt kinh tÕ cña loμi ng−êi, ch−a cã häc thuyÕt nμo
thμnh c«ng nh− høa hÑn.
NÕu chØ nãi mét ®iÒu vÒ giíi h¹n cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, mμ t¹m
g¸c nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n chÊt vμ nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn, th× ®iÒu ®ã cã lÏ
nh− sau: coi nhÑ thÓ chÕ lμ c¸i sai lín, cßn qu¸ c−êng ®iÖu thÓ chÕ lμ c¸i lÇm to.
ë ®©y, mét lÇn n÷a chóng ta gÆp vÊn ®Ò møc, th−êng liªn hÖ chÆt víi vÊn ®Ò
chÊt. TriÕt häc, khoa häc vμ thùc tiÔn cña loμi ng−êi cho chóng ta nhËn thøc r»ng:
nhiÒu khi møc quan träng kh«ng kÐm g× chÊt, møc vμ chÊt lμ mét cÆp sinh ®«i
trong sù ph¸t triÓn cña thiªn nhiªn, x· héi, kinh tÕ vμ con ng−êi.
Mét ®iÒu ®¸ng chó ý cÇn ®−îc nhÊn m¹nh lμ: c¶i c¸ch thÓ chÕ vμ ph¸t triÓn kinh
tÕ, x· héi ë c¸c lo¹i n−íc kh¸c nhau vμ ë n−íc ta ®· kh«ng chØ dùa vμo häc thuyÕt
12
kinh tÕ thÓ chÕ míi, mμ ®· cè g¾ng vËn dông c¸c thμnh qu¶ tÝch cùc cña nhiÒu häc
thuyÕt kinh tÕ, ë n−íc ta th× ®Æc biÖt chó träng vËn dông kinh tÕ häc M¸c, còng
nh− vËn dông nhiÒu khoa häc cã liªn quan, nh− khoa häc vÒ Nhμ n−íc, hμnh chÝnh
häc, x· héi häc,...
Ba c¬ chÕ ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi
Kh¸i niÖm c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhμ n−íc vμ c¬ chÕ
céng ®ång:
Adam Smith ®Æt tªn bμn tay v« h×nh cho uy lùc cña thÞ tr−êng tù ®éng
®iÒu tiÕt tμi nguyªn, t¹o nªn cña c¶i x· héi. Maynard Keynes ®Æt tªn bμn tay
h÷u h×nh cho c¸c ho¹t ®éng cña nhμ n−íc ®iÒu hμnh chÝnh trÞ, duy tr× æn ®Þnh
x· héi. Ngoμi ra, trong x· héi cßn cã mét bμn tay thø ba "b¸n v« h×nh cña
quan hÖ céng ®ång cã søc m¹nh ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi. Ba
“bμn tay” nμy lμ ba thÕ lùc chÝnh ®iÒu chØnh hμnh vi, ®iÒu hμnh sù vËn ®éng vμ
tiÕn ho¸ cña x· héi loμi ng−êi. Chóng vËn hμnh th«ng qua nh÷ng c¬ chÕ ®Æc tr−ng.
Gi¶i thÝch c¸c m« thøc cña viÖc qu¶n lý giao dÞch t¹o nªn kinh tÕ g¾n kÕt phøc
t¹p vμ ®a d¹ng cña thÕ giíi h«m nay, Hilton Root ®· nªu ra “3 c¬ cÊu chuÈn t¾c
cña sù trao ®æi kinh tÕ” lμ céng ®ång, t«n ti trËt tù vμ thÞ tr−êng. Root x¸c ®Þnh:
- Nguyªn t¾c cña quan hÖ céng ®ång dùa trªn tr¸ch nhiÖm ®èi víi céng
®ång vμ uy tÝn c¸ nh©n,
- T«n ti trËt tù dùa trªn kÕ ho¹ch vμ mÖnh lÖnh, ph¸t triÓn m¹nh trong
nh÷ng tæ chøc qu¶n lý theo chiÒu däc, trong nh÷ng x· héi thay thÕ giao
dÞch tμi chÝnh b»ng dÞch vô,
- ThÞ tr−êng ®Þnh ®o¹t bëi th−¬ng l−îng gi÷a ng−êi mua ng−êi b¸n, tÝnh
to¸n dùa trªn th«ng tin tæng hîp cña gi¸ c¶4.
Peter H Calkins, trong “ChiÕn l−îc chuyÓn ®æi sang mét TrËt tù ThÕ giíi míi
cho n¨m thÕ giíi N«ng th«n”, ®· ®−a ra quan ®iÓm vÒ nguyÖn väng cña loμi ng−êi
h−íng tíi ba cùc lμ môc tiªu cña trËt t− thÕ giíi míi. §ã lμ trôc phóc lîi vËt chÊt
cña thÞ tr−êng, trôc x· héi cña Nhμ n−íc vμ trôc tinh thÇn, ®¹o ®øc cña “quan hÖ
cã ®i, cã l¹i”. Ba trôc nμy chôm l¹i víi nhau t¹o thμnh mét kh«ng gian ba chiÒu, vμ
theo Calkins th× c¸c céng ®ång, c¸c quèc gia trªn thÕ giíi trong nh÷ng thêi ®iÓm
nhÊt ®Þnh, ®Òu n»m ®©u ®ã trong kh«ng gian nμy. C¸c n−íc c«ng nghiÖp theo c¬
4
Xem Hilton Root S¸ch ch−a xuÊt b¶n. http://usembassy.state.gov/posts/vn1/wwwhirctavn.html
13
chÕ thÞ tr−êng n»m trªn vÞ trÝ cao cña trôc vËt chÊt. C¸c n−íc x· héi chñ nghÜa theo
kinh tÕ kÕ ho¹ch ®· tõng n»m ë møc cao cña trôc x· héi. Nh÷ng céng ®ång thæ
d©n vμ c¸c n−íc “thÕ giíi thø ba” n»m ë ®iÓm cao cña trôc ®¹o ®øc h×nh thμnh trªn
“quμ c¸p vμ sù cã ®i, cã l¹i”. XuÊt ph¸t tõ gi¶ ®Þnh vÒ “sù giíi h¹n cña tμi nguyªn
sinh th¸i trªn trôc vËt chÊt vμ xung ®ét tiÒm n¨ng gi÷a tù do c¸ nh©n vμ luËt vμ trËt
tù trªn trôc x· héi” t¸c gi¶ kÕt luËn r»ng: hÇu hÕt c¸c bèi c¶nh kinh tÕ thÕ giíi ®Òu
bÞ ph¸t triÓn lÖch l¹c, thiªn vÒ thÞ tr−êng vμ nhμ n−íc5.
NÕu sù nh×n nhËn cña Root chñ yÕu tõ gãc ®é qu¶n lý kinh tÕ, nh»m ®¸nh gi¸
kh¶ n¨ng th«ng tin vμ rμng buéc tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn tham gia giao dÞch ®Ó
®¶m b¶o cam kÕt vμ thùc hiÖn c¸c hîp ®ång cña m×nh trong t−¬ng lai, nÕu c¸ch
diÔn gi¶i cña Calkins nh»m gi¶i thÝch c¸c ®Þnh chÕ ho¹t ®éng vμ xu h−íng ph¸t
triÓn cña c¸c céng ®ång, c¸c quèc gia, c¸c nÒn kinh tÕ, th× trong cuèn s¸ch nμy, ba
c¬ chÕ ®−îc xem xÐt d−íi mét gãc ®é kh¸c. §ã lμ nh÷ng c«ng cô ®iÒu chØnh c¸c
quan hÖ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi nãi chung cña con ng−êi, ho¹t ®éng chi phèi cña
chóng thÓ hiÖn qua viÖc ®iÒu hμnh trËt tù, ho¹t ®éng x· héi; qu¶n lý kinh tÕ, ®iÒu
phèi tμi nguyªn; gi¶i quyÕt m©u thuÉn, xung ®ét; ®Þnh h−íng ph¸t triÓn, vμ nhiÒu
ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi kh¸c T¸c ®éng ®iÒu chØnh cña c¸c c¬ chÕ ®−îc thùc
hiÖn dùa trªn 3 ho¹t ®éng lμ ®Þnh danh, th«ng tin vμ th−ëng ph¹t.
Trong s¸ch kinh ®iÓn vÒ nghiªn cøu thÓ chÕ6, Douglass C. North ®· xem xÐt
mét c¸ch tØ mØ vμ khoa häc c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña thÓ chÕ (víi nghÜa lμ c¸c
h×nh thøc giíi h¹n mμ con ng−êi t¹o ra ®Ó h×nh thμnh nªn quan hÖ qua l¹i cña
m×nh) trong ho¹t ®éng kinh doanh cña thÞ tr−êng vμ ho¹t ®éng cña chÝnh trÞ cña
nhμ n−íc. Trong khu«n khæ nghiªn cøu c¬ chÕ cña cuèn s¸ch nμy, kh«ng bμn ®Õn
vÊn ®Ò tæ chøc. C¸c h×nh thøc tæ chøc chØ ®−îc xem xÐt d−íi gãc ®é nh÷ng t¸c
nh©n tham gia c¸c giao dÞch x· héi. VÝ dô, còng lμ c¸c tæ chøc nhμ n−íc nh−ng khi
t×m hiÓu quan hÖ kinh doanh gi÷a chóng víi nhau th× chóng ta xem xÐt c¬ chÕ thÞ
tr−êng cña chóng; khi xem xÐt khÝa c¹nh tranh chÊp quyÒn lùc chÝnh trÞ th× chóng
®−îc nh×n nhËn d−íi khÝa c¹nh c¬ chÕ nhμ n−íc; trong quan hÖ ngo¹i giao, hîp t¸c
th× ®−îc nh×n b»ng con m¾t cña c¬ chÕ céng ®ång.
N¨ng lùc cña ba “bμn tay” ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ chÝnh trÞ
x· héi, c¸c mèi quan hÖ ph©n bè sö dông tμi nguyªn, th«ng tin, c«ng nghÖ, thÓ
hiÖn ë søc m¹nh vμ c¬ chÕ ho¹t ®éng cña chóng. Søc m¹nh cña mçi “bμn tay” thÓ
hiÖn ë thùc lùc vμ kü n¨ng cña chóng. Søc m¹nh cña nhμ n−íc ngμy x−a ®−îc ®o
l−êng b»ng sè l−îng d©n c−, qui m« l·nh thæ, qu©n sè binh sü... ngμy nay ®−îc so
s¸nh b»ng møc t¨ng vμ qui m« GDP, chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI, chi tiªu
5
Fulbright Economic Teaching Program. 2001-2002.
6
Xem North D. C. 1990, NXB Khoa häc x· héi 1998.
14
qu©n sù..; Søc m¹nh cña mét thùc thÓ vÒ ho¹t ®éng thÞ tr−êng ®−îc ®o l−êng b»ng
kh¶ n¨ng c¹nh tranh, kh¶ n¨ng tÝch tô t− b¶n, tr×nh ®é c«ng nghÖ, n¨ng lùc liªn
th«ng bu«n b¸n, hiÖu qu¶ ®Çu t−, kh¶ n¨ng lan truyÒn tÝn hiÖu gi¸ c¶ ®Ó ®iÒu phèi
tμi nguyªn, møc ®é tiÕt gi¶m chi phÝ giao dÞch,...; Søc m¹nh cña céng ®ång thÓ
hiÖn ë kh¶ n¨ng ph©n cÊp, giao quyÒn, møc ®é tham gia ra quyÕt ®Þnh vμ tù huy
®éng lùc l−îng cña nh©n d©n, tr×nh ®é ho¹t ®éng tù gi¸c vμ tù chñ cña tæ chøc c¬
së,...
H×nh thøc ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhμ n−íc lμ c¸c khu«n khæ cøng cña luËt ph¸p,
qui ®Þnh vμ ho¹t ®éng can thiÖp vμo ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi. ThÞ tr−êng ho¹t
®éng theo h×nh thøc tù do, th«ng qua ho¹t ®éng bu«n b¸n trao ®æi, c¸c bªn tham
gia ®Òu cã lîi, c¹nh tranh trong kinh doanh hμng ho¸, dÞch vô. Céng ®ång võa
dïng c¸c khung luËt lÖ qui ®Þnh, võa ph¸t huy vai trß tù chñ ®Ó tho¶ thuËn, x©y
dùng c¸c cam kÕt vÒ nghÜa vô vμ quyÒn lîi. Tãm l¹i, n¨ng lùc t¸c ®éng x· héi cña
thÕ lùc nhμ n−íc lμ kh¶ n¨ng rμng buéc, can thiÖp vμ x©y dùng, cña thÞ tr−êng lμ
møc ®é liªn th«ng, c¹nh tranh vμ tù c©n ®èi, cña céng ®ång lμ n¨ng lùc giao tiÕp,
®μm ph¸n vμ tù ®iÒu chØnh.
B¶n chÊt ho¹t ®éng cña ba c¬ chÕ.
Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng :
XÐt vÒ khÝa c¹nh th«ng tin, tÝn hiÖu chÝnh cña thÞ tr−êng lμ gi¸ c¶, ph¶n ¸nh “gi¸
trÞ kinh tÕ”, thÓ hiÖn møc ®é khan hiÕm cña hμng ho¸, dÞch vô ®−îc bu«n b¸n. M«i
tr−êng lan truyÒn th«ng tin kinh doanh lμ khu vùc tham gia ho¹t ®éng giao dÞch
th−¬ng m¹i. §Ó m« h×nh ho¸ c¸c ho¹t ®éng
nμy, ng−êi ta th−êng m« pháng trªn m¸y
tÝnh c¸c m« h×nh “c©n b»ng cung cÇu” trong
®ã th«ng tin gi¸ c¶ chuyÒn lan theo nguyªn
t¾c “b×nh th«ng nhau” hay trong ph¹m vi
toμn bé kh«ng gian th«ng tin ®Ó ®¹t tíi c©n
b»ng gi÷a s¶n xuÊt vμ tiªu thô. VÝ dô mét
c¸ch trùc quan, trong chõng mùc nhÊt ®Þnh,
m« h×nh nμy vÒ nguyªn t¾c gièng nh− nh÷ng
sa bμn ®−îc ng−êi ta ®¾p næi víi qui m« nhá
nh−ng cã cïng tû lÖ ®Þa h×nh, m« pháng l¹i ®Þa thÕ s«ng ngßi ®Ó cho n−íc ch¶y
vμo nh»m xem xÐt diÔn biÕn ph©n bæ dßng ch¶y vμ møc ®é ngËp lôt trong c¸c
c«ng tr×nh thñy lîi hoÆc l−u vùc s«ng.
15
Theo m« h×nh thÞ tr−êng cæ ®iÓn cña Walras7, c¸c hμng ho¸ ph¶i gièng nhau,
trao ®æi giao dÞch diÔn ra cïng thêi ®iÓm vμ ®Þa ®iÓm, c¸c bªn tham gia n¾m ®ñ
th«ng tin vμ ®iÒu kiÖn trao ®æi, hay nãi c¸ch kh¸c, chi phÝ giao dÞch ®−îc coi nh−
kh«ng ®¸ng kÓ. Do c¶ ba t¸c ®éng (c¹nh tranh cung, c¹nh tranh cÇu vμ th−¬ng
l−îng mua b¸n) cïng diÔn ra liªn tôc gÇn nh− trong cïng thêi gian nªn cã thÓ h×nh
thμnh mét ®iÓm thèng nhÊt c©n b»ng chung, ®ã lμ gi¸ c¶ tøc thêi trªn thÞ tr−êng.
TÝn hiÖu gi¸ do ®ã bao hμm trong nã c¶ th«ng tin vÒ ng−êi s¶n xuÊt (c«ng nghÖ,
qui m«, hiÖu qu¶,...) c¶ th«ng tin vÒ ng−êi mua (thu nhËp, thÞ hiÕu, sù cÇn thiÕt,...)
vμ th«ng tin vÒ ng−êi b¸n (chi phÝ giao dÞch, hÖ thèng kinh doanh ). Do ®−îc
h×nh thμnh mét c¸ch kh¸ch quan, nªn trong mét thÞ tr−êng th«ng tho¸ng, gi¸ t¹i
c¸c ®Þa ®iÓm giao dÞch kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n sÏ ph¶i tiÕn ®Õn c©n b»ng, ph¶n ¸nh
gi¸ trÞ hμng ho¸ chung cña x· héi. Gi¸ c¶ lμ h×nh thøc th«ng tin ®Æc biÖt hiÖu qu¶
cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Joseph Stiglitz viÕt: “ ®Æc tÝnh quÝ b¸u cña mét x· héi thÞ
tr−êng lμ c¸c th«ng tin r¶i r¸c ®−îc tËp trung l¹i vμ ®−îc ph¶n ¸nh th«ng qua gi¸
c¶ vμ nh÷ng ®éng c¬ khuyÕn khÝch mμ gi¸ c¶ t¹o ra ®èi víi hμnh vi cña con ng−êi
kh«ng cÇn ®Õn sù tËp trung th«ng tin hay lËp kÕ ho¹ch mang tÝnh tËp trung ho¸
nμo.8”
a b
A1 a2 b1 b2
KÕt cÊu ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng xÐt mét c¸ch ®¬n gi¶n gåm cã hai khèi
t¸c nh©n chÝnh ®èi lËp nhau: khèi c¸c t¸c nh©n phÝa cung (khèi A) gåm c¸c nhμ s¶n
xuÊt cïng tham gia lμm ra mét mÆt hμng vμ bªn kia lμ khèi c¸c ®èi t¸c cÇu (khèi B)
cïng tham gia tiªu thô chung mét mÆt hμng. Trong khèi cung A, quan hÖ chÝnh gi÷a
c¸c nhãm trong khèi lμ c¹nh tranh quyÕt liÖt nh»m giμnh thÞ tr−êng, thÞ phÇn, kÕt
qu¶ lμ t¹i ®iÓm c©n b»ng, lîi nhuËn chung gi¶m xuèng møc thÊp nhÊt cho phÐp,
t−¬ng ®−¬ng víi tr×nh ®é c«ng nghÖ vμ møc qu¶n lý trung b×nh x· héi. Trong khèi
7
DÉn theo North D. C. 1990, NXB Khoa häc x· héi 1998
8
DÉn theo Hilton Root S¸ch ch−a xuÊt b¶n.
http://usembassy.state.gov/posts/vn1/wwwhirctavn.html
16
cÇu B diÔn ra mét quan hÖ “hîp t¸c láng lÎo”. VÝ dô, ng−êi cïng mua mét s¶n phÈm
th−êng t×m c¸ch trao ®æi th«ng tin víi nhau vÒ gi¸ c¶, tham kh¶o nhau vÒ chÊt l−îng
hμng ho¸, ®é tin cËy vÒ nguån cung cÊp, ë møc cao h¬n th× hîp t¸c cïng nhau b¶o
vÖ quyÒn lîi ng−êi mua, nh»m mua ®−îc hμng ho¸ víi gi¸ thÊp nhÊt ®Ó cã l−îng
hμng ho¸ cao nhÊt, víi chÊt l−îng tèi ®a trong ph¹m vi kh¶ n¨ng chi tiªu b×nh qu©n
cña x· héi. Gi÷a hai khèi cung A vμ cÇu B lμ quan hÖ tho¶ thuËn, mÆc c¶ “thuËn
mua võa b¸n”, t¹i ®iÓm c©n b»ng nhu cÇu c©n ®èi víi cung cÊp. Trong thùc tÕ, trªn
thÞ tr−êng, cã nhiÒu lo¹i hμng ho¸ cã mèi quan hÖ qua l¹i víi nhau (thay thÕ, phèi
hîp, ), cho nªn bøc tranh quan hÖ chung cña c¬ chÕ thÞ tr−êng phøc t¹p h¬n rÊt
nhiÒu so víi tr−êng hîp ®¬n gi¶n cña thÞ tr−êng mét hμng hãa.
Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhμ n−íc:
TÝn hiÖu cña c¬ chÕ nhμ n−íc lμ “gi¸ trÞ chÝnh trÞ” biÓu hiÖn quyÒn lùc chÝnh trÞ
cña c¸c thÕ lùc, tæ chøc, nhμ n−íc. M«i tr−êng lan truyÒn th«ng tin lμ khu vùc
thuéc ph¹m vi kiÓm so¸t, bÞ khèng chÕ
b»ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ, qu©n sù,
ph¸p chÕ cña tæ chøc, thÕ lùc. §Ó m«
h×nh ho¸ c¸c ho¹t ®éng nμy ng−êi ta cã
thÓ m« pháng b»ng c¸c m« h×nh l«gic
sù tranh chÊp quyÒn lùc gi÷a c¸c nhãm
thÕ lùc ®Ó ®¹t ®Õn c©n b»ng quyÒn lùc
míi vμ quan hÖ qua l¹i gi÷a ng−êi l·nh
®¹o vμ ng−êi chÞu sù l·nh ®¹o ®Ó ®¹t
®Õn c©n b»ng vÒ lîi Ých. Xem xÐt mét
c¸ch trùc quan, c¸c nghiªn cøu nμy gièng nh− viÖc t×m hiÓu c¸c thÕ cê, c¸c n−íc
cê trong mét bμn cê cã nhiÒu ®èi thñ cïng ch¬i.
XÐt vÒ c¬ cÊu cña c¬ chÕ nhμ n−íc, còng cã hai khèi. Khèi thø nhÊt (khèi A) lμ
c¸c thÕ lùc thèng trÞ c¹nh tranh víi nhau, quan hÖ gi÷a c¸c thÕ lùc bªn trong khèi
lμ quan hÖ c¹nh tranh gay g¾t giμnh quyÒn lùc, giμnh chÝnh tr−êng. Sù c¹nh tranh
nμy dÉn ®Õn c©n b»ng quyÒn lùc cña lùc l−îng thèng trÞ víi kh¶ n¨ng huy ®éng lùc
l−îng tèi ®a vμ sö dông chóng mét c¸ch hiÖu qu¶ cña mçi thÕ lùc trong thêi kú cao
®iÓm. Khèi thø hai (khèi B) lμ khèi bÞ trÞ, c¸c thμnh viªn trong khèi cã quan hÖ
"hîp t¸c láng lÎo", hä trao ®æi th«ng tin, bμn b¹c víi nhau khi chÞu sù qu¶n lý vμ
“tiªu dïng” lîi Ých tõ dÞch vô c«ng cña khèi A cung cÊp.
Gi÷a hai nhãm thèng trÞ vμ bÞ trÞ (gi÷a nhãm A vμ nhãm B) còng gièng nh−
gi÷a nhãm cung víi nhãm cÇu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, cã mèi quan hÖ tho¶ thuËn,
mÆc c¶, trong ®ã mçi bªn ®Òu nh»m tèi ®a ho¸ lîi Ých thu ®−îc vμ tèi thiÓu ho¸ chi
phÝ. VÝ dô, ng−êi chÞu qu¶n lý tèi ®a ho¸ viÖc g©y ¶nh h−ëng ®Õn ®−êng lèi chÝnh
17
trÞ cña nhãm cÇm quyÒn (nhãm A), cè g¾ng dïng ¶nh h−ëng cña m×nh th«ng qua
phiÕu bÇu, th«ng qua d− luËn x· héi, th«ng qua "vËn ®éng hμnh lang"®Ó ®ßi hái
®−îc nhiÒu nhÊt tõ dÞch vô c«ng do khèi thèng trÞ cung cÊp (®−îc b¶o vÖ an ninh,
thu hót nhiÒu c«ng tr×nh, dù ¸n tõ ®Çu t− chÝnh phñ, tËn dông ®−îc nhiÒu chÝnh
s¸ch hç trî,...) vμ gi¶m nhÑ sù ®ãng gãp vμ bÞ qu¶n lý bëi khèi cÇm quyÒn (t×m
c¸ch gi¶m thuÕ, gi¶m lao dÞch, gi¶m thñ tôc...). Ng−îc l¹i, khèi l·nh ®¹o t×m c¸ch
dïng søc m¹nh c−ìng chÕ hμnh chÝnh, dïng tuyªn truyÒn vËn ®éng, ®Ó huy ®éng
®−îc nhiÒu ®ãng gãp cña ng−êi bÞ qu¶n lý (thu thuÕ cho nhu cÇu ng©n s¸ch, b¾t
lÝnh cho nhu cÇu binh dÞch, huy ®éng lao ®éng cho nhu cÇu c«ng Ých, ph©n cÊp cho
®Þa ph−¬ng lo rñi ro vÒ ®ª ®iÒu, an ninh,...) vμ buéc nhãm B ph¶i tu©n theo mÖnh
lÖnh, phôc vô quyÒn lîi, tu©n theo ®−êng lèi, tin theo t− t−ëng cña nhãm m×nh.
Trong khi c¸c ho¹t ®éng c¹nh tranh trong khèi cung (khèi A) cña c¬ chÕ thÞ tr−êng
diÔn ra t−¬ng ®èi liªn tôc hμng ngμy, hμng giê vμ thÓ hiÖn ë sù thay ®æi gi¸ c¶ t¹i
c¸c phiªn chî, phiªn giao dÞch th× ho¹t ®éng c¹nh tranh tËp trung trong khèi A cña
c¬ chÕ nhμ n−íc, (khèi thèng trÞ) tuy diÔn ra liªn tôc nh−ng thÓ hiÖn tËp trung theo
chu kú chÝnh trÞ (c¸c cuéc truyÒn ng«i, c¸c kú bÇu cö, c¸c ®ît ®¹i héi, c¸c cuéc
chiÕn tranh,...) 4-5 n¨m hoÆc l©u h¬n n÷a. Trong c¬ chÕ nhμ n−íc, ho¹t ®éng mÆc
c¶ gi÷a hai khèi A vμ B diÔn ra liªn tôc ®i ®Õn nhiÒu tho¶ hiÖp liªn tôc, h×nh thμnh
t−¬ng quan gi÷a ng−êi thèng trÞ vμ ng−êi bÞ trÞ.
a B
A a b b
Ngoμi ra, nÕu nh− trªn thÞ tr−êng cã khi chØ mua b¸n trao ®æi mét lo¹i hμng ho¸
dÞch vô riªng biÖt, th× viÖc trao ®æi, mÆc c¶, tranh giμnh quyÒn lùc vμ chÝnh trÞ
th−êng bao gåm nhiÒu “hμng ho¸ vμ dÞch vô” kh¸c nhau ®i kÌm (quyÒn lùc chÝnh
trÞ, x· héi, l·nh thæ, quyÒn së h÷u, quyÒn sö dông, ph©n phèi tμi nguyªn,...). Do
kh«ng cã mÆt hμng ®ång nhÊt, kh«ng cã thêi gian giao dÞch liªn tôc vμ ®ång nhÊt
nªn c¬ chÕ nhμ n−íc kh¸c c¬ chÕ thÞ tr−êng lμ kh«ng t¹o nªn mét gi¸ trÞ chung cã
thÓ lμm th−íc ®o cho mÆt b»ng quyÒn lùc chung cña c¸c t¸c nh©n tham gia giao
dÞch gièng nh− gi¸ c¶ hμng ho¸.
18
Ngoμi quan hÖ hai khèi A vμ B th«ng th−êng nh− trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬
chÕ nhμ n−íc cßn cã lo¹i quan hÖ x©m chiÕm l·nh thæ, më réng quèc gia, trong
tr−êng hîp nμy, c¶ khèi A vμ B ban ®Çu (vÝ dô gäi lμ A1, B1) sÏ tham gia víi quan
hÖ víi mét khèi A2, B2 kh¸c ®Ó h×nh thμnh khèi míi lμ A3, B3. Th«ng th−êng
c«ng cô ®−îc dïng trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh dÉn ®Õn ®ång hãa, phèi hîp nμy lμ
b¹o lùc chiÕn tranh, tuyªn truyÒn, vËn ®éng, mua chuéc, båi th−êng,... phøc t¹p vμ
quyÕt liÖt. Ng−îc l¹i, quan hÖ nμy còng cßn cã d¹ng chia t¸ch, ly khai cña c¸c l·nh
thæ, quèc gia ®éc lËp hoÆc ®ßi tù trÞ. Nh×n chung nh÷ng yªu s¸ch tranh chÊp l·nh
thæ, quyÒn cai trÞ còng th−êng lμ sù c¹nh tranh quyÒn lùc chÝnh trÞ, trong ®ã nhãm
A cÇm quyÒn (c¶ A1 vμ A2) ®ãng vai trß quan träng trong viÖc ra quyÕt ®Þnh vμ
chØ ®¹o thùc hiÖn. M« h×nh quan hÖ c¬ chÕ nhμ n−íc nªu trªn víi 2 khèi t¸c nh©n
h¬i kh¸c m« h×nh “lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn vÒ nhμ n−íc” cña Douglass C. North9.
Trong cuèn s¸ch "Cuéc chiÕn tranh Palopon", nãi vÒ cuéc néi chiÕn gi÷a ng−êi
Aten vμ ng−êi Xpac ë Hy L¹p cæ, sö gia Thukydides ®· viÕt thay lêi cña mét bªn
trong cuéc tranh chÊp: "gièng nh− chóng t«i, c¸c anh còng hiÓu râ r»ng trong mèi
quan hÖ con ng−êi víi nhau, sù c«ng b»ng chØ cã hiÖu lùc khi lùc l−îng gi÷a c¸c
bªn c©n b»ng. Nh÷ng kÎ m¹nh sÏ thùc hiÖn ®iÒu cã thÓ, cßn kÎ yÕu sÏ chÊp nhËn
®iÒu ®ã"10. Nh×n chung, tÝnh chÊt c¹nh tranh quyÕt liÖt trong quan hÖ trong néi bé
nhãm A cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vμ c¬ chÕ nhμ n−íc khiÕn ng−êi ta th−êng coi
th−¬ng tr−êng gièng nh− chiÕn tr−êng. Còng v× tÝnh c¹nh tranh ®èi kh¸ng ¸c liÖt
mét mÊt mét cßn khiÕn con ng−êi ®æ nhiÒu c«ng søc nghiªn cøu, h×nh thμnh nhiÒu
häc thuyÕt, tèn nhiÒu giÊy mùc ®Ó bμn vÒ chiÕn l−îc, chiÕn thuËt, ®Êu ph¸p trong
chiÕn tranh vμ th−¬ng m¹i.
Trong khi ®ã, ngay trong c¬ chÕ thÞ tr−êng vμ c¬ chÕ nhμ n−íc, c¸c mèi quan
hÖ néi bé trong nhãm B do tÝnh chÊt t−¬ng ®èi hoμ hîp nªn Ýt ®−îc chó ý nghiªn
cøu. Cμng vÒ sau, ng−êi ta cμng nhËn thÊy sù phøc t¹p vμ vai trß quan träng cña
chóng. Nh÷ng mèi quan hÖ t−ëng nh− ªm dÞu nμy thËt ra ®«i khi t¸c ®éng m¹nh
mÏ vμo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. Mét vÝ dô lμ tr−êng hîp ra ®êi vμ ph¸t huy t¸c dông
m¹nh mÏ cña lý thuyÕt kinh tÕ träng cÇu cña Keynes vμo nöa cuèi thÕ kû 2011.
9
Trong m« h×nh cña North D. C. (1981, 2000), cã kÎ cai trÞ vμ nhãm bÞ trÞ. Ng−êi cai trÞ cung cÊp
sù b¶o vÖ vμ c«ng lý mét c¸ch ®éc quyÒn cho thÇn d©n vμ thu thuÕ cña hä. Trong khèi bÞ trÞ, c¸c
nhãm kh¸c nhau cã chi phÝ c¬ héi vμ kh¶ n¨ng mÆc c¶ kh¸c nhau víi kÎ cai trÞ. Gi÷a hai bªn lμ
nh÷ng ®¹i diÖn gåm bé m¸y quan liªu tham gia qu¶n lý vμ nh÷ng ®¹i diÖn do c¸c nhãm lîi Ých
kh¸c nhau bÇu ra ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn trao ®æi 2 bªn.
10
Cuéc hμnh binh tíi B¸t §a, TuÇn b¸o Thêi ®¹i, CHLB§ 13/2003.
11
Xem: Keynes, J.M. The General Theory of Employment, Interest and Money, 1936
19
Hép 1: Lý thuyÕt kinh tÕ cña Keynes
Tr−íc ®©y, lý thuyÕt kinh tÕ cæ ®iÓn h−íng vμo t¨ng cung. Theo ®ã, muèn kinh
tÕ quèc gia t¨ng tr−ëng ph¶i ph¸t triÓn s¶n xuÊt nhê më réng sö dông tμi nguyªn
®Êt, lao ®éng, tÝch lòy t− b¶n (vμ c«ng nghÖ). N¨m 1936, sau cuéc §¹i khñng ho¶ng
ThÕ giíi, nhμ kinh tÕ Anh John Maynard Keynes ph¸t triÓn lý thuyÕt kinh tÕ cho
r»ng thu nhËp thÊp vμ thÊt nghiÖp cao h¹n chÕ tæng cÇu míi lμ nguyªn nh©n chÝnh
h¹n chÕ t¨ng tr−ëng. Muèn kh¾c phôc suy tho¸i kinh tÕ, nhμ n−íc ph¶i sö dông c¸c
c«ng cô tμi chÝnh vμ chi tiªu chÝnh phñ ®Ó t¨ng cÇu, kÝch thÝch kinh tÕ ph¸t triÓn.
Lý thuyÕt nμy c«ng bè n¨m 1936 lμm chÊn ®éng c¸c giíi kinh tÕ vμ khi ®−îc ¸p
dông ngay sau ®ã mét n¨m lËp tøc tá râ kÕt qu¶ trong ch−¬ng tr×nh phôc håi nÒn
kinh tÕ Mü ®ang trªn ®μ suy sôp nÆng nÒ. Do t¸c dông râ rÖt cña nã, lý thuyÕt nμy
tiÕp tôc ¶nh h−ëng ®Õn chÝnh s¸ch kinh tÕ Mü suèt giai ®o¹n tõ thËp niªn 1940 ®Õn
tËn thËp niªn 1970, thu hót sù chó ý cña nhiÒu Tæng thèng Mü nh− Kenn¬®i ®Çu
nh÷ng n¨m 1960 vμ c¶ Bil Clint¬n thËp kû 1990 (Mankiw 1998). §iÒu kú l¹ lμ ngay
tõ n¨m 1932 ChÝnh phñ NhËt tuy kh«ng hÒ biÕt ®Õn lý thuyÕt Keynes ®· ¸p dông
®óng ®¾n c¸c chÝnh s¸ch theo lý thuyÕt nμy khi quyÕt ®Þnh t¨ng chi tiªu vò khÝ ®Ó
kÝch cÇu ®−a nÒn kinh tÕ tho¸t khái suy tho¸i. Tõ ®ã vÒ sau, t¨ng cÇu, nhÊt lμ cÇu
cña n«ng th«n lu«n lu«n lμ chÝnh s¸ch kinh tÕ cña NhËt.
T−¬ng tù nh− vËy, quan hÖ gi÷a c¸c khèi, c¸c c¸ thÓ trong c¬ chÕ céng ®ång cã
vÎ “ªm ¶” h¬n, nªn d−êng nh− bÞ l·ng quªn mét thêi gian dμi trong häc thuËt.
Nh−ng cμng ngμy ng−êi ta cμng ng¹c nhiªn khi nhËn ra tÇm quan träng cña chóng.
Kh«ng nghi ngê g×, sù ph¸t triÓn nhanh cña kinh tÕ thÓ chÕ sÏ gióp hiÓu s©u thªm
vÒ c¸c quan hÖ céng ®ång vμ cã thÓ t¹o nªn mét b−íc ngoÆt quan träng vÒ lý
thuyÕt còng nh− øng dông ph¸t triÓn.
Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång :
TÝn hiÖu chÝnh cña c¬ chÕ céng ®ång lμ “gi¸ trÞ x· héi” biÓu hiÖn uy tÝn x· héi
cña mçi con ng−êi hoÆc tõng tËp
thÓ. M«i tr−êng lan truyÒn th«ng
tin c¬ chÕ céng ®ång lμ khu vùc
chÞu ¶nh h−ëng ho¹t ®éng x· héi
cña c¸c c¸ nh©n vμ tËp thÓ cã quan
hÖ. Th«ng tin truyÒn lan theo
nguyªn t¾c “t−¬ng t¸c tù nhiªn”
gi÷a c¸c t¸c nh©n trong tr−êng
th«ng tin ®Ó ®¹t tíi mét sù phèi
hîp linh ®éng.
20
