Ðiêu khắc gỗ dân gian Ba Na
Người Bahnar có câu: "Khẽi ning nơng, pơm bơxát" nghĩa là "tháng nghỉ làm nhà mồ", tháng nghỉ đó lại là mùa hội, mùa vui, mùa "uống tháng, ăn năm, trâu đâm, lợn mổ". Không chỉ của người Bahnar mà còn của người Giarai, Êđê và nhiều tộc người khác ở Tây Nguyên. Làm nhà mồ có nghĩa là tổ chức lễ hội bỏ ma hay bỏ mả.
Ðiêu khắc gỗ dân gian Ba Na
Người Bahnar có câu: "Khẽi ning nơng, pơm bơxát"
nghĩa là "tháng nghỉ làm nhà mồ", tháng nghỉ đó lại là mùa
hội, mùa vui, mùa "uống tháng, ăn năm, trâu đâm, lợn mổ".
Không chỉ của người Bahnar mà còn của người Giarai, Êđê
và nhiều tộc người khác ở Tây Nguyên. Làm nhà mồ có nghĩa
là tổ chức lễ hội bỏ ma hay bỏ mả. Do đó, không phải ngẫu
nhiên lễ bỏ mả lại là lễ hội lớn nhất, tưng bừng nhất, vui nhất,
mang tính văn hóa nhất và cũng mang tính cộng đồng nhất
của Tây Nguyên. Chính nhà mồ, tượng mồ - những tác phẩm
nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc dân gian độc đáo của Tây
Nguyên được ra đời vào dịp lễ hội thường niên này.
Người Tây Nguyên quan niệm chết nghĩa là bắt đầu
cuộc sống mới ở một thế giới khác - thế giới bên kia, thế giới
của hồn ma. Bởi vậy, khi người chết đã ra đi là ra đi vĩnh viễn để sống cuộc sống khác.
Ngôi nhà mồ, những pho tượng mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả hay cuộc chia
tay, cuộc vui cuối cùng giữa người sống và người chết. Để người chết ra đi thanh thản và
có cuộc sống đầy đủ ở thế giới bên kia, hôm làm lễ bỏ mả, người sống không chỉ làm
nghi thức sinh thành cho người chết mà còn chia của cải cho người chết đem đi. Cũng
như nhiều dân tộc trên thế giới, ở Tây Nguyên, nghi thức sinh thành được quan niệm và
thể hiện qua hành động giao hoan. Hiện giờ, nghi thức đó không còn nữa, nhưng theo lời
kể của các cụ già, trước đây, vào những đêm bỏ mả trai gái được tự do quan hệ tình ái.
Hình ảnh hay khái niệm sinh thành được thể hiện rất cụ thể và đậm nét ở tượng nhà mồ.
Nếu đến các khu nhà mồ Tây Nguyên ta sẽ như lạc vào cả một mê cung của rừng
tượng gỗ với rất nhiều những hình tượng khác nhau và cách thể hiện khác nhau. Thế
nhưng, chỉ cần đi nhiều một chút, để ý một chút, là sẽ nhận ra một hàng số xuyên suốt
qua các nhóm tượng: Hình ảnh về một sự sinh thành. Thông thường, ở hai bên cửa nhà
mồ đều có một cặp tượng trai gái hoặc đang phô bày cơ quan sinh dục của mình hoặc
đang giao hoan. Đứng bên cặp tượng trai gái đó, là tượng người đàn bà chửa, còn ở các
góc rào xung quanh nhà mồ là tượng những hài nhi đang ngồi.
Mặc dầu khi được hỏi, đồng bào thường trả lời là làm tượng nhà mồ cho vui, cho
đẹp, nhưng tính phổ biến của ba loại tượng vừa kể trên khiến chúng tôi nghĩ rằng, lớp
tượng mồ đầu tiên là lớp tượng biểu hiện ý niệm về sự sinh thành. Sở dĩ chúng tôi gọi lớp
tượng này là lớp tượng đầu tiên vì ở không ít khu nhà mồ, nhất là ở các vùng xa ta chỉ
gặp ba hình ảnh: Giao hoan, đàn bà chửa và hài nhi. Vì để thể hiện một hình tượng, một ý
niệm, nên những con người ở lớp tượng mồ cổ không phải là một con người cụ thể mà là
"con người chung" "con người khái quát" hay "con người vũ trụ", còn ngôn ngữ của điêu
khắc là ngôn ngữ gợi chứ không tả. Một điều khá đặc biệt và đáng lưu ý nữa của lớp
tượng mồ thứ nhất này là bố cục đồng hiện ý - ba hình ảnh hay ba hành động diễn ra
trong ba thời gian kế tiếp nhau: giao hợp, chửa, hình hài nhi, được thể hiện cùng một lúc
trên một mặt phẳng của lối rào quanh nhà mồ. Do vậy, chúng tôi gọi phong cách đầu của
tượng nhà mồ Tây Nguyên là phong cách biểu tượng gợi tả - đồng hiện ghi ý. Không phải
ngẫu nhiên mà người Tây Nguyên gọi những tượng mồ lớp xưa này là "hình" chứ không
phải "tượng" (tiếng Giarai là rup, tiếng Bahnar là mêu).
Nếu thống kê hết tên gọi rồi xếp vào một bảng danh mục, ta sẽ phải ngạc nhiên
trước sự phong phú và đa dạng về nội dung của tượng nhà mồ Tây Nguyên, vì hầu như
toàn bộ cuộc sống của con người đều được nghệ nhân dân gian thể hiện lên các tác phẩm
của mình. Thế nhưng cả bức tranh cuộc sống sinh động đó lại nhằm phục vụ cho người
chết. Người Tây Nguyên tạc những tượng mồ ở nhà mồ để những người đó đi hầu cho
người chết ở thế giới bên kia. Tuy nội dung hay ý nghĩa của các hình tượng thì phong phú
như vậy, nhưng đồng bào các dân tộc Tây Nguyên lại gọi gộp tất cả những tượng mồ loại
này vào một nhóm - những người hầu (tiếng Giarai - hlun, tiếng Bahnar - đích). Rất có
thể, cũng như ở nhiều nơi khác trên thế giới, xưa kia ở Tây Nguyên, người hầu hay tù
binh đã bị chôn theo các tù trưởng lớn. Chính dấu ấn của thời "chiến tranh bộ lạc" xa xưa
mà các truyện cổ và sử thi Tây Nguyên thường nói tới, đã còn để lại dấu ấn lên nội dung
nhà mồ. Giờ đây, người Tây Nguyên tạc lên tượng nhà mồ những con người hay những
con vật với một ước muốn là những người mà vật đó sẽ theo hầu hạ người chết ở thế giới
bên kia. Những con người, những con vật ở lớp tượng mồ thứ hai này tuy cụ thể rồi
những cũng vẫn là những con người hay những con vật chung chung: người đánh trống,
phụ nữ giã gạo, thợ rèn, lính Pháp, người thợ chụp ảnh, chàng thanh niên, cô gái, cầu thủ
đá bóng, con voi, con chim, con cú... Tất cả những hình tượng đó nhấp nhô quanh nhà mồ
và tạo ra cả một bức tranh sinh động về cuộc sống để người chết sẽ mang đi sau lễ bỏ mả.
Dần dà, theo thời gian, nội dung của lớp tượng mồ thứ hai đã lấn dần để rồi át hẳn
cả lớp nội dung trước đó. Ơở nhiều nhà mồ, những tượng đáng lý phải thể hiện ý niệm về
sự sinh thành, đã phải "chuyển mình" thành hình ảnh những người theo hầu người chết:
những cặp trai gái giao hoan biến thành những chàng trai, cô gái, hay đàn ông, đàn bà,
những hình ảnh hài nhi biến thành tượng người buồn, người khóc...
Do nội dung trở nên phong phú hơn, sinh động hơn, gần cuộc sống hơn, nên ngôn
ngữ tạo hình của lớp tượng thứ hai cũng bớt trừu tượng đi để đến với ngôn ngữ của tả.
Nếu tượng mồ lớp cũ trừu tượng và mang tính chất khái quát bao nhiêu thì tượng mồ mới
hiện thực và sinh động bấy nhiêu. Nếu ở các tượng mồ lớp trước tính biểu tượng là chính
thì ở tượng mồ lớp sau lại là tính hiện thực. Thế nhưng, cái thực của tượng mồ lớp thứ
hai vẫn được thể hiện chủ yếu bằng các nét, các khối mang tính gợi và tính khái quát chứ
không bằng ngôn ngữ tả đến từng chi tiết. Chính những đặc tính khái quát chứ không
bằng ngôn ngữ tả đến từng chi tiết. Chính những đặc tính khái quát và gợi cảm của ngôn
ngữ tại hình cũng như của hình tượng tạo ra nét hoành tráng của tượng nhà mồ Tây
Nguyên. Những pho tượng mồ, mặc dầu không lớn vì phải khuôn vào thân cây gỗ, cứ
như nở tung ra và vươn cao lên trong không gian.
Dựa vào những đặc trưng của nội dung hình tượng và ngôn ngữ tạo hình, chúng
tôi tạm gọi phong cách thứ hai của tượng nhà mồ Tây Nguyên là phong cách tả thực -
trần thuật - một phong cách gần với phong cách của sử thi.
Trong những thập niên gần đây, những thay đổi trong cuộc sống sinh hoạt và
những tiếp xúc mới rộng rãi hơn đã có những tác động không nhỏ vào tượng mồ Tây
Nguyên. Những người thợ tạc tượng dân gian Tây Nguyên hiện nay thích làm cho tượng
của mình giống như thực hơn, cầu kỳ chi tiết hơn. Vì vậy, tượng nhà mồ mất dần tính
trầm tư, khái quát và hoành tráng vốn có của mình. Nội dung tượng thì ngày càng nhiều
thêm, trong khi đó, tính nghệ thuật thì ngày một mất đi. Bởi thế mà giờ đây lên Tây
Nguyên, dù vào mùa đẽo tượng, ta không còn gặp nhiều tác phẩm nghệ thuật tượng mồ
đẹp như xưa nữa.
Theo phong tục của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, tượng mồ được làm ra để
phục vụ cho lễ bỏ mả và chỉ có tác dụng trong những ngày hội lễ mà thôi. Sau lễ bỏ mả,
thì ngôi nhà mồ cùng những tượng mồ cũng bị bỏ luôn. Năm tháng, nắng mưa sẽ dần dà
làm hư hỏng rồi tan biến những tác phẩm nghệ thuật tượng mồ vào với đất...
