Bệnh Cây Đại Cương
Benh cây đại cương là phân trang bị những kiên thức cơ bản, các khái niem, định
nghĩa, các noi dung chủ yêu của khoa học benh cây, là môn học cơ sơ cho phân benh cây chuyên khoa của môn học benh cây (Phytopathology). Môn học giúp sinh viên nắm vững các đặc điểm sinh vật học và sinh thái học của các nguyên nhân gây bệnh và những hướng phòng trừ, hạn chế bệnh hại
B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P I - HÀ N I
Ch biên : GS.TS. VŨ TRI U MÂN
GIÁO TRÌNH
B NH CÂY ð I CƯƠNG
(Chuyên ngành B o v th c v t)
HÀ N I - 2007
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương -------------------------------------------
L i nói ñ u
B nh cây ñ i cương là ph n trang b nh ng ki n th c cơ b n, các khái ni m, ñ nh
nghĩa, các n i dung ch y u c a khoa h c b nh cây, là môn h c cơ s cho ph n b nh cây
chuyên khoa c a môn h c b nh cây (Phytopathology). Môn h c giúp sinh viên n m v ng
các ñ c ñi m sinh v t h c và sinh thái h c c a các nguyên nhân gây b nh và nh ng hư ng
phòng tr , h n ch b nh h i. N i dung ch y u c a môn h c g m:
1. Khái ni m chung v b nh cây.
2. Sinh thái b nh cây.
3. Phòng tr b nh cây.
4. B nh cây do môi trư ng.
5. N m gây b nh cây.
6. Vi khu n gây b nh cây.
7. Virus gây b nh cây.
8. Phytoplasma gây b nh cây.
9. Viroide gây b nh cây.
10. Tuy n trùng gây b nh cây.
11. Protozoa gây b nh cây.
12. Th c v t thư ng ñ ng gây b nh cây.
Tham gia vi t giáo trình này g m các tác gi :
1. GS.TS. Vũ Tri u Mân: chương I, chương II, chương III, chương IV, chương VII,
chươngVIII, chương IX.
2. PGS.TS Lê Lương T : ph n phân lo i n m - chương V, ph n tri u ch ng b nh
cây - chương I, ph n nhưng thay ñ i c a cây sau khi b b nh -chươngI.
3. PGS.TS Nguy n Kim Vân: chương V.
4. TS. ð T n Dũng: chươngVI, chương XII.
5. TS. Nguy n Ng c Châu: chương X.
6. TS. Ngô Th Xuyên: chương XI.
7. TS. Nguy n Văn Viên: ph n bi n pháp hoá h c - chương III.
8. GS.TS Vũ H u Yêm: ph n b nh do thi u dinh dư ng - chương IV.
9. PGS.TS Ngô Bích H o: ph n phân lo i và phòng tr - chương VII.
Giáo trình này ch y u dùng cho sinh viên năm th c 3 ngành B o v th c v t. Giáo
trình ñã ñư c so n th o v i vi c b sung nhi u tư li u m i vì v y có th làm tài li u tham
kh o cho các k sư ñã ra trư ng và nh ng cán b k thu t quan tâm t i môn h c b nh lý
th c v t.
CÁC TÁC GI
2
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
Ch−¬ng I
Kh¸i niÖm chung vÒ bÖnh c©y
I. BÖNH C¢Y Vµ S¶N XUÊT N¤NG NGHIÖP
1.1. LÞch sö khoa häc bÖnh c©y
Khoa häc bÖnh c©y ®−îc h×nh th nh tõ nhu cÇu cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Thêi
th−îng cæ, víi ®êi sèng h¸i l−îm sau ®ã tiÕn bé h¬n l du canh, du c−. Con ng−êi kh«ng
ph¸t hiÖn ®−îc sù ph¸ ho¹i cña bÖnh c©y m lu«n cho r»ng viÖc c©y bÞ hÐo, bÞ chÕt, s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp bÞ t n ph¸ l do trêi, v.v... kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc nguyªn nh©n g©y bÖnh.
Tõ thÕ kû thø 3 tr−íc c«ng nguyªn v o thêi cæ Hy L¹p, Theophraste ® m« t¶ bÖnh gØ s¾t
h¹i c©y v hiÖn t−îng nÊm kÝ sinh ë gèc c©y. §Õn thÕ kû 16 chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn
ph¸t triÓn m¹nh, c¸c vïng s¶n xuÊt chuyªn canh víi h ng ng n hÐcta xuÊt hiÖn. BÖnh c©y
ng y c ng g©y nhiÒu t¸c h¹i lín cho s¶n xuÊt v nhËn thøc vÒ bÖnh ng y c ng râ rÖt h¬n.
Tíi thÕ kû 18, kinh tÕ thÕ giíi ® chuyÓn tõ c¸c c«ng tr−êng thñ c«ng sang nöa c¬ khÝ v
c¬ khÝ ho¸. C¸c quèc gia t− b¶n h×nh th nh khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn m¹nh. B−íc ®Çu
® cã nh÷ng biÖn ph¸p ®¬n gi¶n phßng trõ bÖnh c©y ®−îc thùc hiÖn: M. Tillet (1775) v B.
Prevost (1807) l nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn nghiªn cøu vÒ bÖnh than ®en lóa m×. T i liÖu
nghiªn cøu vÒ bÖnh c©y cña Anton de Bary (1853) ®−îc xuÊt b¶n ® t¹o nÒn mãng cho sù
ph¸t triÓn cña khoa häc bÖnh c©y sau n y. Hallier (1875) ph¸t hiÖn vi khuÈn g©y thèi cñ
khoai t©y. A. Mayer (1886), D. Ivanopski (1892), M. Bayerinck (1898) t×m ra virus kh¶m
thuèc l¸. Nocar v Roux (1898) ph¸t hiÖn Mycoplasma ë ®éng vËt.
Schulrt v Folsom (1917 - 1921) t×m thÊy bÖnh cñ khoai t©y cã h×nh thoi nh−ng
kh«ng x¸c ®Þnh râ nguyªn nh©n. Nh−ng ph¶i tíi nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû 20 khi khoa häc
thÕ giíi ph¸t triÓn nhiÒu n−íc t− b¶n c«ng nghiÖp ra ®êi, nÒn c«ng nghiÖp c¬ khÝ ho¸
chuyÓn sang ®iÖn khÝ ho¸ nhanh chãng cho ®Õn nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû 20 tin häc, ®iÖn
tö, tù ®éng ho¸ ® ph¸t triÓn m¹nh, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu bÖnh c©y ® chuyÓn sang
mét b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc. N¨m 1895 - 1980, E.F. Smith ® nghiªn cøu mét c¸c hÖ
thèng vÒ vi khuÈn g©y bÖnh c©y. RÊt nhiÒu nh vi khuÈn häc ® cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu cña Branes J.A Wdrey L.V.A, Bosh S.E, Boucher C.A., Chang M.L, Cook D., N.W.
Schaad, J.B. Jones v W. Chun vÒ vi khuÈn häc nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 20 c¸c nh khoa
häc H Lan, Ph¸p, Anh, NhËt B¶n ® cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu. Cuèn "BÖnh virus
h¹i thùc vËt" (Plant virology) cña R.E.F Mathew l t i liÖu c¬ b¶n ®−îc xuÊt b¶n nhiÒu lÇn;
cuèn "Ph©n lo¹i virus" (Virus Taxonomy) cña nhiÒu t¸c gi¶ l mét t i liÖu rÊt chi tiÕt v
hiÖn ®¹i vÒ virus häc bÖnh c©y v virus nãi chung.
Dienier v W. Raymer (1966) ® x¸c ®Þnh ®−îc viroide l nguyªn nh©n g©y ra bÖnh
khoai t©y cã cñ h×nh thoi ë Mü.
3
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
J. Doi v céng t¸c viªn (1967) lÇn ®Çu tiªn ® x¸c ®Þnh bÖnh Phytoplasma h¹i thùc
vËt ë NhËt B¶n. T i liÖu "BÖnh c©y nhiÖt ®íi" cña H. David v Thurston; "BÖnh c©y" (Plant
pathology) cña George N. Agrios ®−îc xuÊt b¶n nhiÒu lÇn l nh÷ng t i liÖu cã gi¸ trÞ cho
viÖc ph¸t triÓn v nghiªn cøu bÖnh c©y. §Æc biÖt, m«n sinh häc ph©n tö ph¸t triÓn ® mang
l¹i sù ph¸t triÓn v−ît bËc cña khoa häc bÖnh c©y cuèi thÕ kû 20 - ®Çu thÕ kû 21. C¸c héi
bÖnh lý thùc vËt cña c¸c n−íc th nh lËp tõ rÊt l©u trªn thÕ giíi nh−: ë H Lan (1891), Mü
(1908), NhËt B¶n (1916), Canada (1930), Ên §é (1947).
Héi nghÞ nghiªn cøu bÖnh c©y lÇn thø nhÊt ® tËp hîp rÊt nhiÒu nh nghiªn cøu bÖnh
c©y t¹i Lu©n §«n (Anh) v o 8/1968 më ®Çu cho c¸c ho¹t ®éng rÊt ®a d¹ng v phong phó
sau n y cña HiÖp héi c¸c nh nghiªn cøu bÖnh c©y thÕ giíi.
ë ViÖt Nam tõ thêi Lª Quý §«n, trong cuèn “V©n § i lo¹i ngò” «ng ® m« t¶ nhiÒu
ph−¬ng ph¸p ch¨m sãc c©y khoÎ, dïng v«i tro bãn ruéng - hun khãi bÕp ®Ó b¶o qu¶n h nh
tái, ng« - ®Æc biÖt l ® biÕt chän v tuyÓn lùa c¸c gièng lóa tèt, Ýt bÞ s©u bÖnh.
T×nh h×nh bÖnh c©y ViÖt Nam ®Çu thÓ kû 20 ® ®−îc ghi nhËn b»ng c¸c c«ng tr×nh
nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ ng−êi Ph¸p F. Vincens (1921) vÒ ph¸t hiÖn bÖnh ®¹o «n do nÊm
Pyricularia h¹i lóa t¹i c¸c tØnh B¹c Liªu, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng. Bougnicourt (1943) ph¸t
hiÖn bÖnh lóa von ë ViÖt Nam. Roger (1951) ph¸t hiÖn bÖnh ®¹o «n ë miÒn B¾c ViÖt Nam.
Trong cuèn "BÖnh c©y nhiÖt ®íi" (Phytopathologie des pays chaud) cña t¸c gi¶ Roger
(1954) xuÊt b¶n t¹i Paris rÊt nhiÒu bÖnh h¹i c©y ë vïng nhiÖt ®íi ®Æc biÖt l ë ViÖt Nam ®
®−îc ®Ò cËp, m« t¶ tØ mØ.
Sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p x¶y ra ¸c liÖt, kÐo d i 9
n¨m. M i tíi mïa thu 1955, lÇn ®Çu tiªn Tæ BÖnh c©y thuéc ViÖn Kh¶o cøu trång trät ®
®−îc th nh lËp tõ ®ã ng nh bÖnh c©y ViÖt Nam ® ph¸t triÓn m¹nh mÏ, tíi nay ® h×nh
th nh mét hÖ thèng nghiªn cøu, gi¶ng d¹y v qu¶n lý c«ng t¸c kiÓm dÞch v phßng trõ
bÖnh h¹i réng lín víi Côc B¶o vÖ thùc vËt, ViÖn B¶o vÖ thùc vËt (BVTV), c¸c bé m«n
BVTV ë c¸c tr−êng ®¹i häc v c¸c chi côc víi h ng ng n c¸n bé cã tr×nh ®é tõ cao ®¼ng
®Õn ®¹i häc v trªn ®¹i häc. RÊt nhiÒu cuèn s¸ch vÒ bÖnh c©y gåm s¸ch dÞch, t i liÖu dÞch
v s¸ch h−íng dÉn ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, gi¸o tr×nh bÖnh c©y, s¸ch chuyªn kh¶o, s¸ch
phæ biÕn kü thuËt cña c¸c t¸c gi¶ Vò Minh, §−êng Hång DËt, H Minh Trung, Vò Kh¾c
Nh−îng, Lª L−¬ng TÒ, Vò TriÖu M©n, NguyÔn V¨n TuÊt, Ph¹m V¨n Kim, NguyÔn Th¬,
Bïi ChÝ Böu, Ph¹m V¨n D−, NguyÔn ThÞ Thu Hång, v rÊt nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c.
Tõ th¸ng 9/2001 Héi Sinh häc ph©n tö bÖnh lý thùc vËt ViÖt Nam ® ®−îc th nh lËp
tËp hîp hÇu hÕt c¸c nh nghiªn cøu bÖnh c©y ViÖt Nam. Héi ® cã nhiÒu mèi quan hÖ
quèc gia v quèc tÕ, ph¸t triÓn sù hîp t¸c nghiªn cøu khoa häc cña c¸c nh nghiªn cøu
bÖnh c©y ViÖt Nam. Héi ® tæ chøc 5 cuéc héi th¶o khoa häc 6/2002, 10/2003, 6/2004,
10/2004, 10/2006 v ®Æc biÖt n¨m 2005 ® xuÊt b¶n cuèn s¸ch “Nh÷ng th nh tùu 50 n¨m
nghiªn cøu bÖnh c©y ViÖt Nam (1955 - 2005)” giíi thiÖu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa
häc bÖnh c©y cña ViÖt Nam trong suèt 50 n¨m qua.
4
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
1.2. Nh÷ng thiÖt h¹i kinh tÕ do bÖnh c©y
Tõ cuèi thÕ kû 20 ®Õn nay, n«ng nghiÖp thÕ giíi ® ®¹t ®−îc nh÷ng th nh tùu to lín,
s¶n l−îng v n¨ng suÊt c©y trång kh«ng ngõng æn ®Þnh v ng y mét n©ng cao. Tuy vËy, do
nh÷ng t¸c ®éng cña sù thay ®æi khÝ hËu sù biÕn ®éng cña dÞch h¹i ® dÉn ®Õn nh÷ng thiÖt
h¹i ®¸ng kÓ vÒ n¨ng suÊt v phÈm chÊt c©y trång ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi.
Theo t i liÖu cña Tæ chøc L−¬ng thùc v N«ng nghiÖp Liªn hîp quèc (FAO), thiÖt
h¹i vÒ bÖnh c©y trong nh÷ng n¨m 90 thÕ kû 20 −íc tÝnh 11,6%. Trong ®ã, bÖnh h¹i do nÊm
cã tíi h ng chôc ng n lo i, h¬n 1000 lo i virus, 600 lo i vi khuÈn,......tuyÕn trïng v rÊt
nhiÒu bÖnh h¹i kh¸c do viroide v phytoplasma, protozoa g©y ra.
Trªn thÕ giíi, trong lÞch sö ® cã rÊt nhiÒu trËn dÞch bÖnh lín ®−îc ghi nhËn nh− trËn
dÞch do bÖnh mèc s−¬ng do nÊm Phytophthora infestans g©y ra ë Aix¬len v o n¨m 1845 -
1847 l m 1 triÖu ng−êi chÕt v h¬n 2 triÖu ng−êi ph¶i di c− ®i n¬i kh¸c. TrËn dÞch bÖnh rØ
s¾t c phª ë S¬rilanca ® g©y thiÖt h¹i h¬n 150 triÖu fr¨ng Ph¸p g©y mÊt mïa ®ãi kÐm.
Nh÷ng trËn dÞch do bÖnh Greening v Tristeza g©y ra hiÖn t−îng t n lôi c©y cam ë
nhiÒu vïng thuéc B¾c Phi, Trung Mü v §«ng Nam ¸.
ë ViÖt Nam, bÖnh h¹i thùc vËt ® g©y nªn nhiÒu trËn dÞch nghiªm träng g©y thiÖt h¹i
rÊt lín cho s¶n xuÊt: n¨m 1955 - 1956 bÖnh ®¹o «n ® h¹i trªn 2000 ng n mÉu B¾c bé t¹i
H §«ng (cò). BÖnh lóa von ® ph¸ h¹i ®Õn h ng tr¨m mÉu B¾c bé ë c¸c tØnh ®ång b»ng
s«ng Hång. BÖnh lóa v ng lôi xuÊt hiÖn tõ 1910 ë Yªn Ch©u, T©y B¾c tíi nh÷ng n¨m 40,
50; bÖnh xuÊt hiÖn c¶ ë ®ång b»ng B¾c bé nh−ng tËp trung ph¸ ho¹i nÆng nhÊt tõ 1963 -
1965 trªn diÖn tÝch réng h ng tr¨m ng n ha ë ®ång b»ng B¾c bé. ChØ tÝnh riªng c¸c tØnh
Thanh Ho¸, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, H §«ng v H Nam trong n¨m 1964 ® cã 57.500 ha
lóa bÞ bÖnh v ng lôi t n ph¸ ho n to n v h ng tr¨m ng n ha bÞ nhiÔm bÖnh.
BÖnh ®¹o «n ph¸ h¹i th−êng xuyªn ë vïng ®ång b»ng B¾c bé, B¾c v Nam trung bé,
miÒn Nam. Tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 1986 ® th−êng xuyªn ph¸ h¹i trªn 10.000 ha, cã lóc tíi
160.000 ha bÞ nhiÔm ®¹o «n (1985) víi møc thiÖt h¹i nÆng, nhÑ kh¸c nhau.
C©y khoai t©y, c chua, ít, c©y cam, chanh bÞ virus, c©y hå tiªu, c phª, thuèc l¸ bÞ
tuyÕn trïng. C¸c c©y hä c bÞ hÐo xanh vi khuÈn v v« sè bÖnh h¹i rau, c©y ¨n qu¶, c©y
c«ng nghiÖp, c©y l m thuèc, hoa c©y c¶nh g©y thiÖt h¹i to lín. Trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi
khÝ mïa Êm v m−a nhiÒu quanh n¨m ë n−íc ta.
ThiÖt h¹i cña bÖnh c©y thÓ hiÖn râ rÖt ë nh÷ng mÆt sau:
- BÖnh l m gi¶m n¨ng suÊt cña c©y trång: do c©y bÞ chÕt, do mét bé phËn th©n, c nh
l¸, cñ, qu¶ bÞ huû ho¹i. C©y bÞ bÖnh sinh tr−ëng kÐm, cßi cäc...dÉn ®Õn n¨ng suÊt gi¶m.
NÕu dÞch bÖnh bïng ph¸t cã thÓ l m gi¶m s¶n l−îng trªn diÖn tÝch réng g©y thiÖt h¹i kinh
tÕ lín.
- BÖnh l m gi¶m phÈm chÊt n«ng s¶n khi thu ho¹ch v cÊt tr÷: gi¶m gi¸ trÞ dinh d−ìng
nh− gi¶m h m l−îng ®¹m, chÊt bÐo, ®−êng, c¸c vitamin, c¸c chÊt kho¸ng, v.v ë rau qu¶.
5
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
- ChÌ, thuèc l¸, c phª bÞ n¸t vôn hay mÊt h−¬ng vÞ khi chÕ biÕn, mÝa gi¶m h m
l−îng ®−êng, b«ng v ®ay sîi ng¾n v gi¶m ®é bÒn, dÔ ®øt, sîi b«ng bÞ hoen è khi vi
khuÈn ph¸ ho¹i. Nhùa cao su kÐm ® n håi khi c©y bÞ bÖnh. V× vËy, bÖnh l m gi¶m phÈm
chÊt c¸c vËt liÖu d nh cho c«ng nghiÖp thùc phÈm, c«ng nghiÖp nhÑ.
- BÖnh l m gi¶m gi¸ trÞ thÈm mü cña h ng ho¸: bÖnh loÐt cam g©y ra nh÷ng vÕt lë, loÐt
trªn qu¶. BÖnh sÑo chanh g©y ra c¸c u låi d¹ng chãp nãn trªn qu¶ chanh. BÖnh th¸n th− xo i
t¹o ra nh÷ng vÕt ®èm ®en trªn mÆt qu¶ c¸c s¶n phÈm n y khi b¶o qu¶n sÏ bÞ thèi háng.
- BÖnh l m gi¶m søc sèng hoÆc g©y chÕt hom gièng, m¾t ghÐp, gèc ghÐp, c nh ghÐp,
c¸c s¶n phÈm nu«i cÊy m« tÕ b o...., trong nh©n gièng v« tÝnh v gi¶m søc n¶y mÇm g©y
chÕt c©y con khi bÖnh nhiÔm trªn h¹t gièng.
- Vi sinh vËt trong khi g©y bÖnh c©y cßn tiÕt ra nh÷ng chÊt ®éc ¶nh h−ëng trùc tiÕp
®Õn c©y bÞ bÖnh, g©y ®éc cho ng−êi v gia sóc. NÊm mèc v ng (Aspergillus flavus) h¹i l¹c,
®Ëu t−¬ng, h¹t sen tiÕt ra Aflatoxin g©y ung th− gan ë ng−êi v ®éng vËt.
- NÊm g©y bÖnh than ®en ë lóa m× tiÕt ra ®éc tè g©y ®éc cho ng−êi v gia sóc. NÊm
g©y bÖnh mèc hång ng« Fusarium còng tiÕt ra ®éc tè ë liÒu cao cã thÓ g©y tö vong cho
ng−êi.
- NÊm g©y bÖnh ®èm vßng xu h o, b¾p c¶i Alternaria brassicae tiÕt ra ®éc tè
Alternarin.
- BÖnh c©y cßn g©y « nhiÔm ®Êt trång trät, vi sinh vËt g©y bÖnh n»m trong t n d− r¬i
xuèng ®Êt v tuyÕn trïng trong ®Êt ® l m ®Êt trë th nh mét n¬i nhiÔm bÖnh rÊt nguy hiÓm
cho vô trång trät sau. Ho¸ chÊt phßng trõ bÖnh tÝch tô l¹i trong ®Êt øc chÕ vi sinh vËt cã
Ých, l m « nhiÔm m«i tr−êng.....
1.3. §èi t−îng nghiªn cøu cña khoa häc bÖnh c©y
Khoa häc bÖnh c©y l m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ c¸c c©y bÞ bÖnh. Trong ®ã ký
sinh g©y bÖnh v m«i tr−êng lu«n l nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i quan träng ®Ó vi sinh vËt
g©y bÖnh cã thÓ ph¸t triÓn thuËn lîi hoÆc bÞ øc chÕ kh«ng ph¸t triÓn v g©y h¹i. §ång thêi
tÝnh ®éc cao hay thÊp cña vi sinh vËt g©y bÖnh ® ¶nh h−ëng râ ®Õn møc ®é nhiÔm bÖnh
cña c©y. ChÝnh v× vËy ®èi t−îng nghiªn cøu cô thÓ cña m«n bÖnh c©y l b¶n chÊt nguyªn
nh©n g©y ra bÖnh c©y, c¸c ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng tíi sù ph¸t triÓn cña bÖnh, c¸c biÖn
ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ nhÊt v b¶o vÖ m«i tr−êng.
Chi tiÕt cña c¸c néi dung trªn bao gåm:
- C¸c ®Æc ®iÓm triÖu chøng v qu¸ tr×nh bÖnh lý.
- §Æc ®iÓm nguyªn nh©n g©y bÖnh v c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh bÖnh.
- T¸c h¹i, tÝnh phæ biÕn, quy luËt ph¸t sinh v dù tÝnh bÖnh theo c¸c vïng sinh th¸i.
- Nghiªn cøu tÝnh miÔn dÞch, kh¸ng bÖnh, chÞu bÖnh v b¶n chÊt c¸c hiÖn t−îng n y
®Ó øng dông trong nghiªn cøu t¹o gièng kh¸ng bÖnh.
6
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
- §−a ra c¸c biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶ v kinh tÕ nhÊt v b¶o vÖ m«i tr−êng.
1.4. Nh÷ng biÕn ®æi cña c©y sau khi bÞ bÖnh
a. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ c−êng ®é quang hîp
C©y bÞ bÖnh nãi chung c−êng ®é quang hîp ®Òu gi¶m. Qu¸ tr×nh quang hîp gi¶m l
do diÖn tÝch l¸ cña c©y gi¶m sót râ rÖt hoÆc do l¸ bÞ biÕn v ng, h m l−îng diÖp lôc. NhiÒu
c©y bÞ bÖnh l¸ rông hoÆc c©y thÊp lïn, l¸ nhá, l¸ biÕn d¹ng xo¨n cuèn, c©y cßi cäc Ýt
l¸....trong mäi tr−êng hîp c−êng ®é quang hîp ®Òu gi¶m.
b. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ c−êng ®é h« hÊp
Sù thay ®æi c−êng ®é h« hÊp cña c©y bÖnh chñ yÕu phô thuéc v o ®Æc tÝnh cña ký sinh
vËt g©y bÖnh, ®Æc ®iÓm gièng nhiÔm hay chèng bÖnh hoÆc ®Æc ®iÓm vïng m« tÕ b o bÞ
nhiÔm bÖnh.
§a sè c¸c tr−êng hîp c−êng ®é h« hÊp t¨ng cao ë giai ®o¹n ®Çu nhiÔm bÖnh råi sau
®ã gi¶m sót dÇn hoÆc gi¶m ®i nhanh chãng tuú theo c¸c ®Æc ®iÓm kh¸ng hay nhiÔm bÖnh
cña c©y ký chñ.
Khi c−êng ®é h« hÊp t¨ng chÝnh l lóc c¸c men oxy ho¸ t¨ng ho¹t tÝnh ®ét ngét (men
catalase, peroxydase, polyphenoloxydase...). Qu¸ tr×nh n y ® t¹o c¸c s¶n phÈm oxy ho¸
nh− quinon. Quinon t¨ng nång ®é ®ét ngét cã thÓ g©y chÕt m« c©y do c¸c s¶n phÈm n y øc
chÕ ho¹t ®éng cña c¸c men khö (dehydrase) nhÊt l ë c¸c gièng cã tÝnh kh¸ng cao. HiÖn
t−îng biÕn ®æi n y l do sù ho¹t ®éng cña c©y khi cã c¸c ký sinh g©y bÖnh tÊn c«ng v
®−îc coi nh− ph¶n øng tù vÖ tÝch cùc cña c©y chèng bÖnh.
c. Ph¸ huû qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt
Khi bÞ bÖnh qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt ë c¸c c¸ thÓ, ë mét gièng c©y, lo i c©y nhiÔm
bÖnh cã thÓ cã nh÷ng thay ®æi kh¸c nhau. Tuy nhiªn, quy luËt chung l ®¹m tæng sè v
gluxit tæng sè gi¶m ®i do qu¸ tr×nh ph©n huû m¹nh h¬n. Tû sè c¸c d¹ng protein/phi protein
gi¶m xuèng. Protein cña c©y bÞ men protease cña ký sinh ph©n huû t¹o ra mét l−îng lín
axit amin tù do, nhiÒu axit amin tù do l¹i ph©n gi¶i v cuèi cïng t¹o th nh NH3, c©y bÞ mÊt
mét l−îng ®¹m lín. §−êng ®a còng thay ®æi, c¸c d¹ng ®−êng ®a ph©n gi¶i th nh d¹ng
®−êng ®¬n. C¸c d¹ng gluxit dù tr÷ ph©n gi¶i l m thay ®æi sè l−îng v chÊt l−îng cña
gluxit trong m« c©y bÖnh (nh− tr−êng hîp bÖnh mèc s−¬ng khoai t©y, bÖnh virus thùc vËt).
ë c¸c c©y bÞ bÖnh cã hiÖn t−îng sù vËn chuyÓn, ph©n bè, ®iÒu ho c¸c chÊt ®¹m,
gluxit bÞ ph¸ vì.
d. Sù biÕn ®æi chÕ ®é n−íc
N−íc l m«i tr−êng quan träng ®Ó thùc hiÖn c¸c c¬ chÕ cña sù sèng trong c¬ thÓ.
N−íc quyÕt ®Þnh sù ho¹t ®éng cña men v c¸c ph¶n øng cña sù sèng nh−ng khi c©y bÞ
bÖnh lu«n lu«n x¶y ra t×nh tr¹ng mÊt n−íc cña c©y bÞ bÖnh.
7
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
C−êng ®é tho¸t h¬i n−íc t¨ng m¹nh l m c©y mÊt n−íc. Së dÜ x¶y ra hiÖn t−îng n y
l do ký sinh ® ph¸ huû hÖ rÔ v m¹ch dÉn n−íc ë c©y. Mét sè ký sinh ph¸ vì th©n c©y
ch¶y nhùa v n−íc tõ c¸c bã m¹ch ra ngo i (hiÖn t−îng x× mñ cao su).
Ký sinh cã thÓ t¸c ®éng tíi ®é thÈm thÊu cña m ng tÕ b o, ph¸ vì m« b¶o vÖ bÒ mÆt
l¸, c nh,v.v...l m tª liÖt kh¶ n¨ng ®ãng më cña khÝ khæng v thuû khæng.
Ký sinh g©y h¹i ë bã m¹ch dÉn th−êng l m bã m¹ch bÞ vÝt t¾c, c¸c chÊt g«m, c¸c s¶n
phÈm ph©n gi¶i pectin, hoÆc t¹o c¸c khèi u l m t¾c bã m¹ch (bÖnh sïi c nh chÌ). BÖnh cã
thÓ g©y hÐo v ng (c¸c lo¹i nÊm Fusarium) hay g©y hÐo xanh (vi khuÈn Ralstonia
solanacearum).
e. BiÕn ®æi cÊu t¹o cña tÕ b o
Khi nhiÔm bÖnh, ®é thÈm thÊu cña m ng nguyªn sinh thay ®æi, ph¸ vì tÝnh b¸n thÈm
thÊu cña m ng tÕ b o, ph¸ huû ¸p lùc thÈm thÊu v tÝnh tr−¬ng cña tÕ b o.
§é keo nhít cña chÊt nguyªn sinh gi¶m sót. Thay ®æi vÒ sè l−îng v ®é lín cña l¹p
thÓ, ty thÓ, nh©n tÕ b o...v nhiÒu th nh phÇn kh¸c cña tÕ b o. Nh÷ng biÕn ®æi trªn ®©y dÉn
®Õn sù thay ®æi h×nh th¸i tÕ b o v m« thùc vËt: §ã l sù s−ng tÕ b o, t¨ng kÝch th−íc tÕ b o
bÊt b×nh th−êng (nh− bÖnh phång l¸ chÌ) t¹o khèi u so tÕ b o sinh s¶n qu¸ ®é (nh− bÖnh
s−ng rÔ b¾p c¶i, sïi c nh chÌ) g©y chÕt m« v ®¸m chÕt trªn nh− c¸c bÖnh h¹i l¸, th©n, c nh,
cñ qu¶.
Nh÷ng t¸c h¹i vÒ sù hao hôt mét l−îng lín c¸c chÊt dinh d−ìng cña c©y bÞ bÖnh, ph¸
vì ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng. Qu¸ tr×nh tæng hîp v trao ®æi chÊt cña c©y nh−: trao ®æi
®¹m, gluxit, chÊt kho¸ng, chÊt ®iÒu ho sinh tr−ëng còng bÞ rèi lo¹n v ph¸ vì.
Ph¸ huû chÕ ®é n−íc l m ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh ®ång ho¸, sù sinh tr−ëng, ph¸t
triÓn v tÝch luü vËt chÊt cña c©y. L m thay ®æi chøc n¨ng sinh lý - thay ®æi cÊu t¹o cña tÕ
b o v m«. Cuèi cïng trong nh÷ng tr−êng hîp bÖnh nÆng cã thÓ dÉn ®Õn c©y chÕt.
1.5. §Þnh nghÜa bÖnh c©y
§Ó hiÓu râ nh− thÕ n o l c©y bÞ bÖnh, tr−íc hÕt chóng ta cÇn cã kh¸i niÖm vÒ mét
c©y khoÎ. Víi quan ®iÓm sinh th¸i häc v di truyÒn häc - chóng ta cã thÓ nªu lªn mét kh¸i
niÖm vÒ c©y khoÎ nh− sau:
C©y trång ®−îc trång trät trong ®iÒu kiÖn sinh th¸i khÝ hËu ®Êt ®ai v nguån dinh
d−ìng, chÕ ®é n−íc kh«ng thay ®æi gièng nh− c©y bè mÑ cña chóng v lu«n lu«n biÓu hiÖn
râ c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng vÒ lo i v gièng cña chóng th× c©y ®ã ®−îc coi l mét c©y khoÎ.
Cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa bÖnh c©y, dùa v o ®Þnh nghÜa cña c¸c nh khoa häc chóng ta
cã thÓ ®−a ra mét ®Þnh nghÜa kh¸i qu¸t nh− sau:
§Þnh nghÜa:
1. BÖnh c©y l mét ®éng th¸i phøc t¹p, ®Æc tr−ng cña mét qu¸ tr×nh bÖnh lý.
8
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
2. Do nh÷ng ký sinh vËt hay do m«i tr−êng kh«ng thuËn lîi g©y nªn.
3. DÉn ®Õn ph¸ vì c¸c chøc n¨ng sinh lý b×nh th−êng.
4. L m biÕn ®æi cÊu t¹o cña tÕ b o v m« thùc vËt.
5. L m gi¶m n¨ng suÊt v phÈm chÊt cña c©y trång.
6. Qu¸ tr×nh ®ã phô thuéc v o b¶n chÊt cña ký chñ, ký sinh v m«i tr−êng sèng.
§Þnh nghÜa n y ® gi¶i thÝch kh¸ ®Çy ®ñ c¸c ®Æc ®iÓm cña bÖnh c©y.
- ý thø nhÊt: §éng th¸i phøc t¹p ®Æc tr−ng cña mét qu¸ tr×nh bÖnh lý: ý muèn gi¶i
thÝch râ: BÖnh c©y do vi sinh vËt g©y nªn ®Òu ph¶i cã mét qu¸ tr×nh nhiÔm bÖnh, ph¸t triÓn
cña bÖnh cã thêi gian ñ bÖnh (thêi kú tiÒm dôc) hay do m«i tr−êng ph¶i cã mét giai ®o¹n
khñng ho¶ng ban ®Çu míi dÉn ®Õn hiÖn t−îng bÖnh lý râ rÖt, kh«ng thÓ x¶y ra mét c¸ch
®ét ngét.
- ý thø 2: ý n y ® ph©n ra hai lo¹i bÖnh l bÖnh truyÒn nhiÔm (do c¸c ký sinh vËt)
v bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm (do m«i tr−êng).
- ý thø 3: ® gi¶i thÝch trong phÇn b i viÕt vÒ nh÷ng thay ®æi ë c©y sau khi bÞ bÖnh
vÒ quang hîp, h« hÊp, trao ®æi chÊt, trao ®æi chÊt, trao ®æi n−íc....®ã l thay ®æi tÊt yÕu
x¶y ra khi bÞ bÖnh.
- ý thø 4: l m thay ®æi tÕ b o v m« l hËu qu¶ cña sù thay ®æi ho¹t ®éng sinh lý cña c©y.
- ý thø 5: l m gi¶m n¨ng suÊt v phÈm chÊt cña c©y. ý n y nãi lªn quan ®iÓm kinh
tÕ v sö dông cña nh nghiªn cøu bÖnh c©y. NÕu bÖnh c©y kh«ng l m gi¶m n¨ng suÊt,
phÈm chÊt th× bÖnh cã thÓ kh«ng cÇn ph¶i phßng trõ.
- ý thø 6: Qu¸ tr×nh n y phô thuéc v o ký chñ thuéc nhãm gièng kh¸ng bÖnh, chÞu
bÖnh hay nhiÔm bÖnh, phô thuéc ®é ®éc cña ký sinh v diÔn biÕn bÖnh nÆng hay nhÑ phô
thuéc m«i tr−êng sèng trong ®ã ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu, ®Êt ®ai v sinh tr−ëng, dinh
d−ìng cña c©y chñ l nh÷ng ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng râ nhÊt.
1.6. C¸c triÖu chøng do bÖnh c©y g©y nªn
TriÖu chøng bÖnh l sù biÕn ®æi m« bÖnh biÓu hiÖn ra bªn ngo i m ta cã thÓ quan
s¸t, nhËn biÕt ®−îc.
Sè l−îng bÖnh c©y rÊt nhiÒu, tuú theo tÝnh chÊt kh¸c nhau cña c¸c lo¹i bÖnh (bÖnh
to n bé hoÆc bÖnh côc bé) m triÖu chøng thÓ hiÖn ra rÊt kh¸c nhau, nh−ng cã thÓ ph©n
chia th nh c¸c nhãm lo¹i h×nh triÖu chøng c¬ b¶n th−êng gÆp nh− sau:
• VÕt ®èm: HiÖn t−îng chÕt tõng ®¸m m« thùc vËt, t¹o ra c¸c vÕt bÖnh côc bé, h×nh
d¹ng to, nhá, trßn, bÇu dôc, hoÆc bÊt ®Þnh h×nh, m u s¾c vÕt bÖnh kh¸c nhau (®en, tr¾ng,
n©u, ®á,...) gäi chung l bÖnh ®èm l¸, qu¶.
9
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
• Thèi háng: HiÖn t−îng m« tÕ b o (cñ, rÔ, qu¶, th©n chøa nhiÒu n−íc v chÊt dù
tr÷), m¶nh gian b o bÞ ph©n huû, cÊu tróc m« bÞ ph¸ vì trë th nh mét khèi mÒm nhòn, n¸t,
nh o hoÆc kh« teo, cã m u s¾c kh¸c nhau (®en, n©u sÉm, x¸m tr¾ng...), cã mïi.
• Ch¶y g«m (nhùa): HiÖn t−îng ch¶y nhùa ë gèc, th©n, c nh c©y, c¸c tÕ b o ho¸ gç
do bÖnh ph¸ ho¹i (bÖnh ch¶y g«m cam, chanh).
• HÐo rò: HiÖn t−îng c©y hÐo chÕt, c nh l¸ hÐo xanh, v ng, rò xuèng. C¸c bã m¹ch
dÉn cã thÓ bÞ ph¸ huû, th©m ®en hoÆc rÔ bÞ thèi chÕt dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thiÕu hôt n−íc, tÕ
b o mÊt søc tr−¬ng.
• BiÕn m u: Bé phËn c©y bÞ bÖnh mÊt m u xanh do sù ph¸ huû cÊu t¹o v chøc n¨ng
cña diÖp lôc, h m l−îng diÖp lôc gi¶m, g©y ra hiÖn t−îng biÕn m u l¸ víi nhiÒu h×nh thøc
kh¸c nhau: loang læ (bÖnh kh¶m l¸), v ng l¸, b¹ch t¹ng (tr¾ng lît),v.v…
• BiÕn d¹ng: Bé phËn c©y bÞ bÖnh dÞ h×nh: L¸ xo¨n, d¨n dóm, cuèn l¸, cong queo,
lïn thÊp, cao vèng, bói c nh (chæi thÇn), chun ngän...
• U s−ng: Khèi l−îng tÕ b o t¨ng lªn qu¸ ®é, sinh s¶n tÕ b o rèi lo¹n t¹o ra c¸c u
s−ng trªn c¸c bé phËn bÞ bÖnh (rÔ, c nh, cñ) nh− bÖnh tuyÕn trïng nèt s−ng (Meloidogyne
sp.), bÖnh s−ng rÔ c¶i b¾p (Plasmodiophora brassicae), bÖnh u s−ng c©y l©u n¨m (nh−
Agrobacterium tumefaciens).
• Lë loÐt: Bé phËn bÞ bÖnh (qu¶, th©n, c nh, gèc) nøt vì, loÐt, lâm nh− c¸c bÖnh loÐt
cam, ghÎ sao khoai t©y.
• Líp phÊn, mèc: Trªn bÒ mÆt bé phËn bÞ bÖnh (l¸, qu¶...) bao phñ kÝn to n bé hoÆc
tõng chßm mét líp sîi nÊm v c¬ quan sinh s¶n b o tö rÊt máng, xèp, mÞn nh− líp bét
phÊn m u tr¾ng hoÆc ®en (bÖnh phÊn tr¾ng, bÖnh muéi ®en).
• æ nÊm: VÕt bÖnh l mét æ b o tö nÊm næi lªn, lé ra trªn bÒ mÆt l¸ do líp biÓu b×
nøt vì. Lo¹i triÖu chøng n y chØ ®Æc tr−ng cho mét sè bÖnh nh− c¸c bÖnh gØ s¾t h¹i c©y,
bÖnh ®èm vßng do nÊm.
• Mumi: HiÖn t−îng qu¶, h¹t, b«ng cê bÞ ph¸ huû to n bé bªn trong chøa ®Çy khèi
sîi nÊm v b o tö nh− bét ®en gäi l bÖnh than ®en (bÖnh hoa cóc lóa, phÊn ®en ng«).
Trong c¸c d¹ng triÖu chøng trªn nÊm th−êng g©y ra c¸c hiÖn t−îng: vÕt ®èm, thèi
háng, ch¶y g«m, hÐo rò d¹ng hÐo v ng, u s−ng, lë loÐt, líp phÊn mèc, æ nÊm, mumi.
Vi khuÈn phæ biÕn g©y ra c¸c d¹ng: vÕt ®èm, thæi háng, hÐo rò d¹ng hÐo xanh u s−ng, lë
loÐt.
Virus th−êng g©y ra c¸c d¹ng: biÕn m u, biÕn d¹ng, thØnh tho¶ng cã vÕt ®èm.
Phytoplasma, viroide, tuyÕn trïng th−êng g©y ra biÕn m u, biÕn d¹ng, u s−ng.
V× vËy, triÖu chøng bÖnh c©y cã thÓ dÔ bÞ nhÇm lÉn v l m cho bÖnh c©y khi chÈn
®o¸n ph¶i dïng nhiÒu ph−¬ng ph¸p phèi hîp víi nhau míi x¸c ®Þnh ®−îc nguyªn nh©n
g©y bÖnh chÝnh x¸c ®Æc biÖt l dïng ph−¬ng ph¸p l©y bÖnh nh©n t¹o.
10
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
II. §Æc tÝnh cña ký chñ vµ ký sinh g©y bÖnh c©y
C©y th−êng bÞ nhiÔm bÖnh sau mét qu¸ tr×nh x©m nhiÔm v g©y bÖnh cña mét lo¹i
ký sinh vËt hay do sù t¸c ®éng mét thêi gian t−¬ng ®èi d i cña mét yÕu tè m«i tr−êng.
BÖnh do m«i tr−êng hay cßn gäi l bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm, bÖnh sinh lý l do yÕu tè
m«i tr−êng g©y ra sÏ ®−îc xem xÐt trong mét phÇn sau trong gi¸o tr×nh n y.
BÖnh truyÒn nhiÔm l nhãm bÖnh chóng ta ®Ò cËp ®Õn trong phÇn n y l nh÷ng bÖnh
do ký sinh vËt g©y ra. §ã l nh÷ng bÖnh do vi sinh vËt hay do nh÷ng ®éng vËt bËc thÊp g©y
h¹i. VÝ dô: bÖnh do virus, vi khuÈn, nÊm, Phytoplasma, Viroide, tuyÕn trïng, Protozoa,
thùc vËt th−îng ®¼ng ký sinh g©y ra.
2.1. Sù t¸c ®éng cña vi sinh vËt g©y bÖnh v o c©y
Nãi chung, vi sinh vËt g©y bÖnh khi tÊn c«ng v o c©y th−êng g©y ra nh÷ng hiÖn t−îng sau:
- Sö dông vËt chÊt dinh d−ìng cña c©y ®Ó nu«i sèng c¬ thÓ chóng.
- Ph¸ huû qu¸ tr×nh vËn chuyÓn v tÝch luü chÊt dinh d−ìng ë c©y l m háng bã m¹ch,
huû ho¹i bé rÔ c©y.
- Trong khi ký sinh trªn m« bÖnh, chóng th−êng sinh ra c¸c ho¹t chÊt sinh häc, thùc
chÊt l c¸c chÊt ®éc v men ®Çu ®éc, ph©n gi¶i tÕ b o c©y v l m rèi lo¹n, ph¸ vì qu¸
tr×nh trao ®æi chÊt ë c©y.
Chóng ta cã thÓ ®Þnh nghÜa:
- Vi sinh vËt g©y bÖnh: l nh÷ng sinh vËt dÞ d−ìng b»ng c¸ch lÊy dinh d−ìng cña c©y
ký chñ ®Ó sèng ph¸t triÓn v sinh s¶n.
- C©y ký chñ: l c©y m ë ®ã ký sinh sèng, ph¸t triÓn v l nguån cung cÊp dinh
d−ìng cho ký sinh.
- V× vËy, thùc chÊt mèi quan hÖ ký sinh l sù thiÕt lËp quan hÖ ký sinh v ký chñ sÏ
x¶y ra khi ký sinh x©m nhËp v g©y bÖnh ®−îc trªn c©y ký chñ - ký sinh th¾ng ®−îc mäi
sù ®Ò kh¸ng cña ký chñ ®Ó thiÕt lËp mèi quan hÖ ký sinh.
KÕt thóc cña mèi quan hÖ n y, chóng ta cã c©y bÖnh bÞ nhiÔm bÖnh.
2.2. Ph©n chia tÝnh ký sinh
Tuú theo tÝnh chÊt v ph−¬ng thøc ký sinh, chóng ta chia c¸c vi sinh vËt ký sinh mét
c¸ch ®¬n gi¶n th nh c¸c nhãm nh− sau:
a. Nhãm vi sinh vËt ký sinh chuyªn tÝnh
Ký sinh chuyªn tÝnh (ký sinh b¾t buéc) l nhãm ký sinh chØ cã kh¶ n¨ng sö dông c¸c
vËt chÊt h÷u c¬ s½n cã trong m« c©y sèng v ®ang ph¸t triÓn. Chóng kh«ng sö dông hay
kh«ng ph¸t triÓn trªn c¸c m« c©y ® chÕt (t n d− c©y trång).
11
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
VÝ dô: C¸c lo i nÊm s−¬ng mai, gØ s¾t, nÊm phÊn tr¾ng h¹i c©y, trong nhãm ký sinh
chuyªn tÝnh cßn cã thÓ kÓ ®Õn c¸c virus, phytoplasma, viroide, nh−ng cã nh÷ng quan niÖm
cho r»ng 3 ký sinh vËt n y cã møc ®é ký sinh cao h¬n cã thÓ gäi l ký sinh tuyÖt ®èi ë
møc ®é tÕ b o, khi tÕ b o ®ang ph¸t triÓn m¹nh, khi tÕ b o chÕt th× chóng míi bÞ tiªu diÖt.
b. Nhãm vi sinh vËt b¸n ký sinh (ho¹i sinh tù do cã ®iÒu kiÖn)
L c¸c ký sinh vËt chñ yÕu sèng trªn c¸c m« c©y ®ang sèng (th−êng ë bé phËn l¸
b¸nh tÎ, l¸ gi ), sinh tr−ëng v sinh s¶n b»ng c¸ch nh©n v« tÝnh (nÊm) nh−ng trong ®iÒu
kiÖn nhÊt ®Þnh n o ®ã trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸ thÓ (h÷u tÝnh) hoÆc khi kh«ng cã c©y ký
chñ trªn ®ång ruéng th× vÉn cã kh¶ n¨ng sèng v tån t¹i trªn t n d− c©y trång, trªn c¸c m«
c¾t rêi hoÆc mét sè bé phËn c©y ® chÕt h¼n. C¸c lo¹i nÊm lóa von, tiªm löa thuéc líp nÊm
tói v nhiÒu lo i nÊm kh¸c l nh÷ng lo i thuéc nhãm b¸n ký sinh ®iÓn h×nh.
c. Nhãm vi sinh vËt b¸n ho¹i sinh (ký sinh tù do cã ®iÒu kiÖn)
Nhãm n y gåm c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh trªn c¸c phÇn cña c©y ® gi , suy yÕu nh− trªn
l¸ gi , gèc th©n, cñ hay c©y con suy yÕu, chóng cã thÓ tån t¹i trªn c¸c m« ® chÕt, trªn t n
d− c©y trång trong ®Êt, trªn h¹t, qu¶, cñ,v.v... §iÓn h×nh cña nhãm n y cã thÓ kÓ ®Õn mét sè
lo i nÊm mèc nh− Aspegillus niger g©y bÖnh hÐo rò gèc mèc ®en ë c©y l¹c; hay nÊm g©y
bÖnh trªn b¾p c¶i Botrytris cinerea v nhiÒu lo i nÊm mèc kh¸c. C¸c nÊm n y cßn cã kh¶
n¨ng g©y h¹i c¶ trong b¶o qu¶n n«ng s¶n ë c¸c kho th« s¬ trong nhiÖt ®é b×nh th−êng.
d. Nhãm vi sinh vËt ho¹i sinh
Nhãm n y gåm c¸c vi sinh vËt chØ sèng trªn c¸c vËt chÊt h÷u c¬ ë m« c©y ® chÕt,
trªn c¸c t n d− c©y trång, trong ®Êt v n−íc,... Nhãm vi sinh vËt n y kh«ng cã kh¶ n¨ng
sèng ký sinh trªn c¸c c©y ®ang sèng, kÓ c¶ c¸c m« c©y ® suy yÕu.
Nhãm sinh vËt ho¹i sinh n y cã ý nghÜa rÊt quan träng trong viÖc ph©n huû chÊt h÷u
c¬ gi¶i phãng CO2 bæ xung v o bÇu khÝ quyÓn cña tr¸i ®Êt. Chóng gióp ph©n huû chÊt h÷u
c¬ v t¹o mïn cho ®Êt, trong sè ®ã cã rÊt nhiÒu lo i vi sinh vËt ®èi kh¸ng sèng ë ®Êt ®
®−îc sö dông ®Ó thùc hiÖn biÖn ph¸p sinh häc phßng chèng bÖnh c©y. Tr−íc ®©y, nhãm
n y ®−îc coi nh− ho n to n kh«ng g©y h¹i cho c©y trång, nh−ng ng y nay mét sè vi
khuÈn v nÊm ho¹i sinh còng cã thÓ ph¸ h¹i trong kho nh− nÊm mèc Mucor, Penicillium
v mét sè lo i vi khuÈn.
Sù ph©n chia bèn møc ®é cña 4 nhãm vi sinh vËt ký sinh chØ mang tÝnh t−¬ng ®èi,
khi ®iÒu kiÖn sinh th¸i m«i tr−êng thay ®æi cã thÓ mét vi sinh vËt ë nhãm n y sÏ mang ®Æc
tÝnh cña mét nhãm kh¸c v sù ph©n chia 4 nhãm trªn chØ l 4 nhãm chñ yÕu m th«i.
2.3. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña tÝnh ký sinh
Ng y nay, tÊt c¶ nh÷ng vi sinh vËt ký sinh ® ®−îc s¾p xÕp theo nhãm v ph©n lo¹i
t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ kÓ c¶ sö dông ®Õn kü thuËt sinh häc ph©n tö ®Ó s¾p xÕp c¸c ph©n nhãm
v ®¬n vÞ ph©n lo¹i nhá h¬n. Tuy vËy c¸c nh nghiªn cøu cæ sinh häc, bÖnh lý thùc vËt, di
truyÒn häc v rÊt nhiÒu ngh nh khoa häc cã liªn quan ® thÊy râ nguån gèc cña c¸c vi sinh
12
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
vËt tr¸i ®Êt hiÖn nay chñ yÕu b¾t nguån tõ ®Êt. Vi sinh vËt ®Êt (nhãm ho¹i sinh) cã hÖ
thèng men rÊt phong phó v cã nhiÒu chÊt ®éc ®Ó cã thÓ t×m thøc ¨n v tù b¶o vÖ c¬ thÓ
cña chóng khi sèng trong m«i tr−êng thiªn nhiªn. Khi tiÕp xóc víi tÕ b o c©y suy yÕu nh−
l¸ gi , rÔ c©y, gèc th©n chóng ® hót ®−îc thøc ¨n dÔ d ng h¬n v trë th nh nhãm b¸n ho¹i
sinh, lóc n y sè l−îng men v ®éc tè b¾t ®Çu gi¶m ®i. Khi c¸c lo¹i b¸n ho¹i sinh tÊn c«ng
v o c©y qua vÕt th−¬ng v c¸c m« suy yÕu, ph¸t triÓn lªn c¸c l¸ b¸nh tÎ, chóng dÇn trë
th nh vi sinh vËt b¸n ký sinh - mét lÇn n÷a thøc ¨n ® ®−îc thay ®æi víi sè l−îng dinh
d−ìng dåi d o h¬n, c¸c men v ®éc tè kh«ng cÇn dïng ®Õn l¹i gi¶m ®i ®Õn khi trë th nh
ký sinh chuyªn tÝnh lu«n ph¸ h¹i trªn c¸c bé phËn c©y non v ®ang ph¸t triÓn m¹nh, vi sinh
vËt ký sinh chuyªn tÝnh ® x©m nhËp v o c©y mét c¸ch nhÑ nh ng h¬n thËm chÝ b¶o vÖ m«
xanh t−¬i cho ®Õn lóc ký sinh ® b¾t ®Çu sinh s¶n sè l−îng lín c¸ thÓ c©y míi t n lôi.
Nhãm vi sinh vËt n y cã rÊt Ýt men v ®éc tè. §Æc biÖt c¸c vi sinh vËt nh− Virus, Viroide
v Phytoplasma hÇu nh− kh«ng cã men v ®éc tè, chØ cã virus giÕt vi khuÈn
(Bacteriophage) míi cã hÖ thèng men ®Ó tÊn c«ng tÕ b o vi khuÈn.
Tãm l¹i sù tiÕn ho¸ cña tÝnh ký sinh l :
Ho¹i sinh chuyªn tÝnh B¸n ho¹i sinh B¸n ký sinh Ký sinh chuyªn tÝnh.
Do nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn, c¸c vi sinh vËt ký sinh chuyªn tÝnh th−êng ph¸t sinh m¹nh
trªn c©y ®−îc ch¨m sãc tèt, ®iÒu kiÖn th©m canh cao, ®Æc biÖt l nh÷ng c©y ®−îc bãn thõa
®¹m, l©n v l−îng ph©n qu¸ cao mÊt c©n ®èi hay trªn c¸c gièng Ýt chÞu ph©n cã hiÖn t−îng
lèp, v.v…. Tr¸i l¹i c¸c nÊm, vi khuÈn b¸n ho¹i sinh v b¸n ký sinh th−êng ph¸ h¹i trªn c¸c
c©y ®−îc ch¨m sãc kÐm, c©y kÐm ph¸t triÓn hay ë c¸c bé phËn suy yÕu cña c©y.
2.4. Kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña vi sinh vËt g©y bÖnh c©y
Kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña vi sinh vËt g©y bÖnh: th−êng gäi l cao hay thÊp.
Vi sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh hay kh«ng phô thuéc v o kh¶ n¨ng g©y
bÖnh cña kÝ sinh, kh¶ n¨ng n y ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tÝnh x©m l−îc, tÝnh g©y bÖnh v tÝnh
®éc.
a. TÝnh x©m l−îc: l kh¶ n¨ng vi sinh vËt x©m nhËp v o bªn trong cña c©y, v−ît qua sù ph¶n
øng tù vÖ cña c©y ®Ó thùc hiÖn b−íc ®Çu cña qu¸ tr×nh thiÕt lËp mèi quan hÖ kÝ sinh.
b. TÝnh g©y bÖnh: l kh¶ n¨ng cña vi sinh vËt sau khi x©m nhËp g©y ra nh÷ng t¸c ®éng bªn
trong c©y ®Ó thùc sù thiÕt lËp mèi quan hÖ kÝ sinh, biÓu hiÖn râ rÖt cña tÝnh g©y bÖnh l
triÖu chøng bÖnh ®Æc tr−ng cña c©y kÝ chñ sau khi bÞ nhiÔm bÖnh.
c. TÝnh ®éc: TÝnh ®éc (Virulence) l kh¸i niÖm bao qu¸t c¶ hai kh¸i niÖm vÒ tÝnh x©m l−îc
v tÝnh g©y bÖnh, biÓu hiÖn ë møc ®é l©y nhiÔm nÆng hay nhÑ, møc ®é g©y h¹i nÆng hay
nhÑ. TÝnh ®éc cã nhiÒu biÕn ®éng ph©n ho¸ tuú theo ®Æc ®iÓm di truyÒn cña c¸c gièng
kh¸c nhau thuéc lo i c©y nhiÔm bÖnh. HiÖn t−îng n y cã thÓ gi¶i thÝch khi mét gièng c©y
bÞ mét chñng ®éc cña mét kÝ sinh n o ®ã g©y h¹i rÊt nÆng trong khi mét gièng kh¸c cïng
lo i hÇu nh− kh«ng bÞ chñng n y g©y h¹i.
13
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
B×nh th−êng, nÕu tÝnh x©m l−îc, tÝnh g©y bÖnh cao th× còng cã tÝnh ®éc cao, nh−ng
trong mét sè tr−êng hîp kh«ng ho n to n nh− vËy. Sù kh¸c nhau vÒ tÝnh ®éc lu«n thÓ hiÖn
theo chñng sinh lý v nßi sinh häc kh¸c nhau cña vi sinh vËt g©y bÖnh.
2.5. Ph¹m vi g©y bÖnh cña vi sinh vËt g©y bÖnh c©y (TÝnh chuyªn ho¸, chuyªn ho¸ c¬
quan, chuyªn ho¸ giai ®o¹n, ph¹m vi ký chñ)
TÝnh chuyªn ho¸ cña vi sinh vËt g©y bÖnh (th−êng gäi l réng hay hÑp).
TÝnh kÝ sinh cña vi sinh vËt th−êng thÓ hiÖn sù chän läc, mét chñng hay nßi kÝ sinh,
hay mét lo i kÝ sinh chØ cã thÓ kÝ sinh trªn mét lo i c©y hoÆc nhiÒu lo i c©y. Kh¶ n¨ng kÝ
sinh n y ®−îc gäi l ph¹m vi kÝ chñ “réng” hay “hÑp” .
a. TÝnh chuyªn ho¸ réng
VÝ dô: nÊm kh« v»n lóa Rhizoctonia cã ph¹m vi kÝ chñ trªn 180 lo i c©y.
Virus kh¶m l¸ thuèc l¸ (Tabacco mosaic virus) cã ph¹m vi kÝ chñ tíi 230 lo i c©y.
b. TÝnh chuyªn ho¸ hÑp
ThÓ hiÖn kÝ sinh chØ cã thÓ g©y bÖnh trªn mét lo i hay mét sè Ýt lo i c©y nh−: nÊm
s−¬ng mai, nÊm than ®en, nÊm gØ s¾t c phª, mét sè vi khuÈn Xanthomonas....Trong mét lo i
kÝ sinh nh− nÊm Pyricularia oryzae g©y bÖnh ®¹o «n lóa hoÆc nÊm gØ s¾t lóa mú Puccinia
graminis cã thÓ h×nh th nh nhiÒu “d¹ng chuyªn ho¸”, “chñng sinh lý”, “nßi sinh häc” kh¸c
nhau vÒ tÝnh g©y bÖnh, tÝnh chuyªn ho¸, tÝnh ®éc kh¸c nhau biÓu hiÖn trªn c¸c gièng kh¸c
nhau cña c©y.
TÝnh chuyªn ho¸ cßn thÓ hiÖn ë tÝnh “chuyªn ho¸ m«”, “chuyªn ho¸ c¬ quan”,
“chuyªn ho¸ bé phËn” : cã kÝ sinh chØ h¹i ë gèc th©n, cã kÝ sinh chØ ph¸ ë rÔ, cã kÝ sinh l¹i
tËp trung ph¸ ë hoa v qu¶ hay ë l¸....
Mét sè kÝ sinh l¹i thÓ hiÖn sù ph¸ ho¹i mang “tÝnh chuyªn ho¸ giai ®o¹n” hay tÝnh
“chuyªn ho¸ tuæi sinh lý”. BÖnh chØ ph¸ ho¹i ë c©y non hay c©y gi ...
2.6. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ký chñ
C©y ký chñ: nh− ® ®Þnh nghÜa c©y kÝ chñ l c©y m ë ®ã kÝ sinh lÊy chÊt dinh d−ìng
®Ó sèng, ph¸t triÓn v sinh s¶n. C©y kÝ chñ th−êng ®−îc gäi tªn theo c¸c kh¸i niÖm kh¸c
nhau: c©y kÝ chñ chÝnh, c©y kÝ chñ phô, c©y kÝ chñ trung gian v c©y kÝ chñ d¹i.
VÝ dô: BÖnh b¹c l¸ lóa cã thÓ h¹i trªn lóa v mét v i c©y cá, nh−ng lóa ®−îc coi l
c©y kÝ chñ chÝnh v gäi tªn l mét bÖnh lóa v× lóa l c©y cã ý nghÜa kinh tÕ cao nhÊt trong
sè c¸c c©y bÞ bÖnh. C©y cá ®−îc coi l c©y kÝ chñ d¹i. BÖnh gØ s¾t ng« sinh ra nhiÒu d¹ng
b o tö v c¸c b o tö th−êng buéc ph¶i sèng trªn c¸c c©y kh¸c nhau. Giai ®o¹n b o tö h¹ v
b o tö ®«ng sèng trªn c©y ng«, giai ®o¹n b o tö xu©n sèng trªn c©y chua me ®Êt (Oxalis
sp.). C©y chua me ®Êt ®−îc coi l c©y kÝ chñ trung gian.
14
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
Ký chñ phô th−êng dïng ®Ó chØ nh÷ng c©y trång cã gi¸ trÞ kinh tÕ thÊp h¬n nh− bÖnh
h¹i c©y lóa m× cã thÓ cã trªn c©y cao l−¬ng th× cao l−¬ng cã thÓ ®−îc coi l ký chñ phô.
III. CHÈN §O¸N BÖNH C¢Y
3.1. Môc ®Ých
ChÈn ®o¸n bÖnh c©y nh»m x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh v c¸c biÓu hiÖn bªn
ngo i cña bÖnh, ph©n biÖt râ víi c¸c hiÖn t−îng bÖnh do ký sinh kh¸c v do m«i tr−êng
g©y nªn, tõ ®ã cã biÖn ph¸p phßng trõ ®óng ®¾n.
3.2. C¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh c©y
a) Ng−êi l m c«ng t¸c chÈn ®o¸n: §Ó chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh c©y ng−êi l m c«ng t¸c
chÈn ®o¸n ph¶i l ng−êi ®−îc ® o t¹o chÝnh quy m«n bÖnh c©y v Ýt nhÊt cã 3-5 n¨m tham
gia c¸c ho¹t ®éng ®iÒu tra, nghiªn cøu bÖnh c©y.
b) Th«ng tin vÒ c©y v khu vùc cÇn chÈn ®o¸n: ph¶i biÕt râ chÊt ®Êt, chÕ ®é ch¨m
sãc, ®Ëc ®iÓm gièng c©y, giai ®o¹n sinh tr−ëng, ®iÒu kiÖn khÝ hËu thêi tiÕt, mïa vô, c¸c
biÖn ph¸p phßng trõ ® thùc hiÖn, c¸c c©y trång vô tr−íc...
c) CÇn cã nh÷ng trang thiÕt bÞ v t i liÖu tèi thiÓu ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh chÝnh x¸c nh−:
kÝnh hiÓn vi quang häc, c¸c trang thiÕt bÞ kh¸c ®Ó nu«i cÊy vi sinh vËt. Tèi thiÓu cã Kit
ELISA ®Ó x¸c ®Þnh (nÕu l bÖnh virus) cã c¸c ho¸ chÊt cÇn thiÕt gióp cho chÈn ®o¸n nhanh
v chÝnh x¸c.
3.3. Kh¸i qu¸t vÒ c¸c b−íc chÈn ®o¸n bÖnh c©y
B−íc1: Quan s¸t bao qu¸t ®ång ruéng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é phæ biÕn cña bÖnh v
gièng bÞ h¹i chñ yÕu, møc ®é h¹i v thêi gian xuÊt hiÖn bÖnh.
B−íc 2: Ph©n biÖt triÖu chøng bÖnh ®Æc biÖt kh¸c víi c¸c bÖnh do ký sinh kh¸c v
m«i tr−êng g©y ra. T×m ra ®−îc nh÷ng ®iÓm ®Æc thï cña bé phËn bÞ h¹i.
B−íc 3: X¸c ®Þnh ®−îc vi sinh vËt g©y bÖnh v ®Æc ®iÓm cña chóng ®Ó ®i ®Õn kh¶
n¨ng phßng trõ cã hiÖu qu¶ v kinh tÕ nhÊt.
ChÈn ®o¸n bÖnh kh¸ phøc t¹p, lý do chñ yÕu l v× c©y bÖnh buéc ph¶i tån t¹i v
ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn sinh th¸i m«i tr−êng lu«n biÕn ®éng. T×nh tr¹ng bÖnh lý l¹i phô
thuéc lo i, gièng, tuæi c©y v b¶n chÊt vi sinh vËt g©y bÖnh. Do ®ã, cÇn cã t¸c phong linh
ho¹t v ®Æc biÖt kh«ng bá qua c¸c chi tiÕt ®Æc biÖt thu ®−îc hiÖu qu¶ cao.
3.4. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh c©y
a. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n b»ng triÖu chøng bªn ngo i
Dï chÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p n o ®i n÷a, th× cuèi cïng kÕt luËn vÒ triÖu chøng
bªn ngo i vÉn l mét ph−¬ng ph¸p rÊt quan träng trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y. Th«ng qua
c¸c biÓu hiÖn b»ng triÖu chøng bªn ngo i, chóng ta cã thÓ hiÓu biÕt Ýt nhiÒu vÒ nguyªn
nh©n g©y bÖnh bªn trong v ng−îc l¹i. §iÒu quan träng nhÊt trong chÈn ®o¸n triÖu chøng
15
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
l ph¶i t×m ra ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña tõng lo¹i nhãm bÖnh v tõng lo¹i nguyªn nh©n g©y
bÖnh ®Ó cã thÓ so s¸nh chóng víi nhau, tr¸nh m¾c ph¶i nh÷ng nhÇm lÉn.
Lu«n lu«n ph¶i l−u ý mét hiÖn t−îng: mét nguyªn nh©n g©y bÖnh cã thÓ g©y ra
nhiÒu d¹ng triÖu chøng kh¸c nhau v ng−îc l¹i - mét triÖu chøng cã thÓ do nhiÒu nguyªn
nh©n kh¸c nhau g©y ra.
TriÖu chøng bÖnh cßn phô thuéc v o møc ®é nÆng nhÑ khi bÖnh g©y ra trªn mét c©y -
phô thuéc v o gièng c©y kh¸c nhau, ch¨m sãc kh¸c nhau v ®iÒu kiÖn sinh th¸i v khÝ hËu
kh¸c nhau v o b¶n chÊt cña nguyªn nh©n g©y bÖnh kh¸c nhau ®Æc biÖt l tÝnh ®éc cña vi
sinh vËt kh¸c nhau.
ChÈn ®o¸n b»ng triÖu chøng lu«n rÊt quan träng, rÊt kinh tÕ v mang l¹i hiÖu qu¶
cao. Tuy nhiªn, trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y nÕu chØ sö dông mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ cßn
phiÕn diÖn nªn ng−êi ta th−êng dïng nhiÒu ph−¬ng ph¸p phèi hîp nhau ®Ó kÕt luËn
nguyªn nh©n g©y bÖnh mét c¸ch chÝnh x¸c.
b. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n b»ng kÝnh hiÓn vi quang häc th«ng th−êng
Nh÷ng vi sinh vËt cã thÓ kiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi bao gåm nÊm, x¹ khuÈn, vi
khuÈn…Virus, phytoplasma, viroide kh«ng thÓ sö dông kÝnh hiÓn vi th−êng m ph¶i dïng
kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö phãng ®¹i h ng v¹n ®Õn h ng chôc v¹n lÇn ®Ó quan s¸t v× chóng rÊt
nhá bÐ. Muèn chÈn ®o¸n vi sinh vËt b»ng kÝnh hiÓn vi th−êng ph¶i cã mét sè ®iÒu kiÖn
sau:
- Ph¶i n¾m v÷ng ph−¬ng ph¸p sö dông kÝnh hiÓn vi quang häc
- Thu mÉu nÊm, vi khuÈn ë ngo i ®ång ph¶i l mÉu cã vÕt bÖnh ®ang ph¸t triÓn hoÆc
míi h×nh th nh. NÕu lÊy vÕt bÖnh ® cò dÔ nhÇm nguyªn nh©n g©y bÖnh víi c¸c vi sinh vËt
ho¹i sinh, phô sinh r¬i ngÉu nhiªn v mäc t¹p trªn bÒ mÆt vÕt bÖnh.
- NÕu vÕt bÖnh míi ch−a cã b o tö hay dÞch b o tö th× cÇn ®Ó mÉu l¸ bÖnh (th©n,
c nh, qu¶) v o hép Èm petri cã lãt giÊy Èm ®Ó trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é phßng hay trong tñ
Êm ë nhiÖt ®é Êm (300C) h ng ng y ph¸t hiÖn sîi nÊm v b o tö xuÊt hiÖn trªn bÒ mÆt vÕt
bÖnh ®Ó lÊy mÉu quan s¸t.
- Cã thÓ quan s¸t trùc tiÕp b o tö trªn vÕt bÖnh d−íi kÝnh hiÓn vi: vÒ h×nh d¹ng, m u
s¾c, ®o kÝch th−íc cña b o tö, hoÆc dïng ph−¬ng ph¸p nhuém methylen xanh, nitrat b¹c
10% tõ 3-5 phót, thÊm kh« nhÑ råi nhuém tiÕp v o dung dÞch KOH 10%, hay nhuém
KMnO4 5%, hoÆc Fucsin Fenol…®Ó ph¸t hiÖn thÓ sîi nÊm hay vi khuÈn cã trong m«
bÖnh.
- Khi quan s¸t vi khuÈn cã thÓ thùc hiÖn c¸c kü thuËt chÈn ®o¸n nhanh nh− ng©m 1
®Çu l¸ bÖnh v o dung dÞch NaCl 1% trong 15 - 30 phót v quan s¸t giät dÞch vi khuÈn xuÊt
hiÖn ë ®Çu l¸ nh« lªn mÆt n−íc. Nhuém gram, nhuém l«ng roi, xem trªn kÝnh dÇu ë ®é
phãng ®¹i h¬n 400 lÇn v m« t¶ h×nh d¹ng, m u s¾c, ®o ®Õm kÝch th−íc, vi khuÈn mét
16
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
c¸ch chÝnh x¸c. TÕ b o vi khuÈn cßn cã thÓ ®−îc quan s¸t râ trªn kÝnh hiÓn vi huúnh
quang khi dïng ph−¬ng ph¸p nhuém kh¸ng thÓ huúnh quang vi khuÈn.
c. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n sinh häc
Víi vi sinh vËt chñ yÕu l nÊm v vi khuÈn khi cÇn ph¶i ph©n lËp trªn m«i tr−êng cã
thÓ dïng mét mÈu nhá m« c©y míi nhiÔm bÖnh. C¾t phÇn l¸ gÇn vÕt bÖnh cÊy v o m«i
tr−êng, dïng ph−¬ng ph¸p pha lo ng v cÊy truyÒn ®Ó ph©n ly. C¸c lo¹i m«i tr−êng th−êng
dïng l : m«i tr−êng Water Agar (WA) (th−êng dïng 20g Agar v 1000ml n−íc cÊt). Sau
®ã l c¸c m«i tr−êng ph©n lËp nÊm (mPDA, CLA, PDA, CMA…) m«i tr−êng ph©n lËp vi
khuÈn (SPA, King’s B, TZC, Wakimoto, PS, PG, PGA…)
Trong c¸c m«i tr−êng, cã nh÷ng m«i tr−êng gäi l m«i tr−êng tæng hîp (tÊt c¶ c¸c
chÊt ®Òu biÕt râ th nh phÇn ho¸ häc, th−êng l c¸c m«i tr−êng láng). M«i tr−êng b¸n tæng
hîp l m«i tr−êng cã mét sè chÊt hoÆc mét chÊt kh«ng râ th nh phÇn ho¸ häc.
VÝ dô: m«i tr−êng PGA: Khoai t©y : 200g - ch−a râ th nh phÇn ho¸ häc
Glucose : 20g
Agar : 15g - ch−a râ th nh phÇn ho¸ häc
N−íc cÊt : 1000ml
Cã m«i tr−êng gäi l m«i tr−êng thiªn nhiªn (kh«ng biÕt th nh phÇn ho¸ häc cña
chÊt t¹o m«i tr−êng). VÝ dô : m«i tr−êng cñ khoai t©y, m«i tr−êng cñ c rèt, m«i tr−êng
khoai t©y - Agar…. vÒ tÝnh chÊt vËt lÝ. M«i tr−êng cßn cã thÓ chia th nh d¹ng m«i tr−êng
láng v m«i tr−êng ®Æc (khi dïng Agar). Nu«i cÊy vi sinh vËt trªn m«i tr−êng láng do
thiÕu oxy th−êng ph¶i dïng m¸y l¾c ®Ó t¨ng l−îng oxy cho m«i tr−êng.
d. Ph−¬ng ph¸p dïng kh¸ng huyÕt thanh chÈn ®o¸n bÖnh
Kh¸ng huyÕt thanh ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh h¹i ® ®−îc thö nghiÖm dùa trªn hiÖn t−îng
khi cã mét chÊt l¹ (kh¸ng nguyªn) v o c¬ thÓ, c¬ thÓ sÏ cã kh¶ n¨ng kh¸ng l¹i b»ng c¸ch
t¹o ®¸p øng miÔn dÞch h×nh th nh kh¸ng thÓ. Lóc ®Çu, ph−¬ng ph¸p n y sö dông cho bÖnh
virus nh−ng nay phæ biÕn c¶ trong chÈn ®o¸n vi khuÈn v mét sè bÖnh kh¸c.
Kh¸ng thÓ ®a dßng (Polyclonal antibody)
Khi ta tiªm dÞch virus ®−îc l m tinh khiÕt tõ c©y chØ thÞ bÞ nhiÔm bÖnh v o c¬ thÓ
®éng vËt, c¬ thÓ ®éng vËt sÏ thùc hiÖn ®¸p øng miÔn dÞch. Trong tr−êng hîp n y c¬ thÓ
®éng vËt ® t¹o nªn nhiÒu kh¸ng thÓ do nhiÒu dßng tÕ b o B t¹o ra. §ã chÝnh l
polyclonal antibody hay gäi l kh¸ng thÓ ®a dßng. Trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y kh¸ng thÓ
®a dßng cã hiÖu qu¶ rÊt cao trong viÖc lo¹i trõ c©y bÞ bÖnh dï chóng ë chñng n o thuéc
cïng mét lo i vi sinh vËt g©y bÖnh.
Kh¸ng thÓ ®¬n dßng (Monoclonal antibody)
L kh¸ng thÓ kh«ng nh©n lªn trong c¬ thÓ ®éng vËt m nh©n lªn trong tÕ b o ung th−
®−îc nu«i cÊy trªn 1 b¶n plastic. Tãm t¾t ph−¬ng ph¸p t¹o kh¸ng thÓ ®¬n dßng cña
17
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
Milstein v Kohler (1975) nh− sau: TÕ b o lympho B cã gen m ho¸ Ig (t¹o kh¸ng thÓ) +
tÕ b o u tuû Myecoma (nh©n nhanh) cña mét ®éng vËt bÞ ung th−. Hai tÕ b o n y dung hîp
víi nhau v ®−îc nu«i trong m«i tr−êng HAT (chøa hypoxantin, aminorperin v tomidin)
chóng t¹o ra tÕ b o lai. Thùc hiÖn nu«i cÊy ®¬n b o trªn b¶n plastic trong ®iÒu kiÖn v«
trïng tuyÖt ®èi ta thu ®−îc dßng 1, 2, 3, 4,…Tõ ®ã s¶n xuÊt ®−îc kh¸ng thÓ ®¬n dßng
(monoclonal antibody). Kh¸ng thÓ ®¬n dßng cã thÓ ph¸t hiÖn tíi chñng (strain) cña virus
hay nßi (race) cña vi khuÈn v nÊm g©y bÖnh h¹i thùc vËt.
Kh¸ng nguyªn (virus cã trong dÞch l¸ bÖnh) sÏ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ (cã trong kh¸ng
huyÕt thanh) ®Òu t¹o kÕt tña dï l kh¸ng thÓ ®¬n dßng hay ®a dßng.
Kh¸ng huyÕt thanh lu«n cã tÝnh ®Æc hiÖu cao:
- kh¸ng nguyªn A chØ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ A.
- kh¸ng nguyªn B chØ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ B.
- kh¸ng nguyªn C chØ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ C.
Kh«ng cã hiÖn t−îng kÕt tña chÐo gi÷a A, B, C, chÝnh v× vËy chóng ta cã thÓ sö dông
kh¸ng huyÕt thanh ®Ó chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh bÖnh h¹i. Trong suèt nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû
20 (1930 - 1970) kh¸ng huyÕt thanh l ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n rÊt quan träng v× ph¶n øng
x¶y ra nhanh tõ 15 - 20 phót trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm kho¶ng 20 - 250C.
Nh−ng ®Ó quan s¸t ph¶n øng ng y mét khã h¬n khi ta gÆp c¸c tr−êng hîp kÕt tña qu¸ Ýt
khã cã thÓ ph¸n ®o¸n cã hay kh«ng cã ph¶n øng (ph¶n øng ±). N¨m 1977, Clark v Adam
(Scottlen) ® dïng ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm miÔn dÞch liªn kÕt men (Enzyme linked
immunosorbent assay – ELISA) lÇn ®Çu tiªn trªn thùc vËt. Ph−¬ng ph¸p ELISA ® t¹o ra
mét sù ®æi míi trong viÖc sö dông kh¸ng huyÕt thanh l m t¨ng ®é chÝnh x¸c lªn h ng
ngh×n lÇn. B¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p vÉn l sö dông kh¸ng nguyªn v kh¸ng thÓ t¹o ra sù
kÕt hîp gi÷a chóng víi men (enzyme) liªn kÕt - nh−ng chØ thÞ cña ph¶n øng kh«ng ph¶i l
kÕt tña m l m u v ng. M¸y ®äc ELISA ® kh¾c phôc hiÖn t−îng m u v ng nh¹t dÇn v
cung cÊp cho chóng ta b¶ng sè liÖu chØ râ c¸c ph¶n øng x¶y ra ë tõng giÕng trong b¶n
ELISA.
Ph−¬ng ph¸p ELISA direct (DAS - ELISA), ph−¬ng ph¸p indirect l nh÷ng ph−¬ng
ph¸p sö dông phæ biÕn trªn thÕ giíi cho ®Õn nay, nh÷ng ph−¬ng ph¸p n y vÉn dïng réng
r i trong s¶n xuÊt v ®−îc coi l ph−¬ng ph¸p huyÕt thanh chÝnh x¸c nhÊt ®−îc sö dông
hiÖn nay. Chi tiÕt c¸c quy tr×nh cña ph−¬ng ph¸p ELISA nh− sau:
Ph−¬ng ph¸p DAS - ELISA (Double antibody sandwich - ELISA) hay cßn gäi
l ph−¬ng ph¸p ELISA trùc tiÕp
B−íc 1: Cè ®Þnh IgG ®Æc hiÖu cña virus v o b¶n ELISA.
IgG ho trong dung dÞch ®Öm carbonate, cho v o mçi giÕng 100 µl. §Æt b¶n ELISA
trong hép Èm, ®Ó v o tñ Êm ë nhiÖt ®é 370C trong thêi gian 2 - 4h. Sau khi ñ, giÕng ®−îc
röa b»ng dung dÞch ®Öm röa (PBS - T) ba lÇn, mçi lÇn trong 3 phót.
18
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
B−íc 2: Cè ®Þnh dÞch c©y v o b¶n ELISA.
NghiÒn mçi mÉu 2 g trong ®Öm chiÕt (PBS - T + 2% PVP) víi ®é pha lo ng 1/10 v
1/20. DÞch c©y ®−îc nhá v o b¶n ELISA víi l−îng 100µl /giÕng. Sau ®ã ®Æt b¶n ELISA
v o hép Èm ®Ó trong tñ l¹nh ë – 40C qua mét ®ªm hoÆc cã thÓ ñ ë 370C trong kho¶ng 2 -
4h. Trong qu¸ tr×nh n y IgG sÏ x¶y ra liªn kÕt gi÷a IgG v kh¸ng nguyªn (nÕu mÉu l mÉu
bÞ nhiÔm bÖnh). Sau khi ñ b¶n ELISA ®−îc röa nh− b−íc 1.
B−íc 3: Cè ®Þnh IgG liªn kÕt enzyme.
Ho IgG liªn kÕt enzyme (IgG - E) trong dung dÞch ®Öm liªn kÕt (PBS -T + 2% PVP
+ 0,2% Ovalbumin) theo tû lÖ cho v o giÕng víi l−îng 100 µl/giÕng. B¶n ELISA ®−îc ñ ë
370C trong 2h v röa nh− b−íc 1.
B−íc 4: Cè ®Þnh chÊt nÒn v o b¶n ELISA.
Ho chÊt nÒn NPP (nitrophenol phosphate) v o dung dÞch ®Öm substrate (theo tû lÖ
0,25 - 0,5mg/1ml dung dÞch ®Öm). Sau ®ã nhá v o mçi giÕng 100 µl. B¶n ELISA ®Ó trong
hép Èm ®−îc ®Æt ë nhiÖt ®é trong phßng thÝ nghiÖm. Sau 1h c¸c giÕng cã m u v ng l
giÕng cã ph¶n øng d−¬ng tÝnh, giÕng kh«ng m u l kh«ng cã ph¶n øng. KÕt qu¶ ®−îc ®äc
chÝnh x¸c h¬n trªn m¸y ®äc ELISA (ELISA reader) ë b−íc sãng 405 nm.
§Ó cè ®Þnh m u s¾c cña b¶n ELISA, b¶o qu¶n trong tñ l¹nh 40C nÕu cÇn xem l¹i v o
khi kh¸c cã thÓ dïng dung dÞch NaOH 3M nhá v o mçi giÕng 25 - 30 µl.
Ph−¬ng ph¸p Indirect ELISA hay cßn gäi l ph−¬ng ph¸p ELISA gi¸n tiÕp
B−íc 1: Cè ®Þnh dÞch c©y (nghi l bÞ bÖnh) cÇn kiÓm tra v o b¶n: cÇn mçi mÉu 0,2 g
l¸ cho v o tói nilon nghiÒn trong dung dÞch PBS víi tû lÖ l¸/dung dÞch ®Öm l 1/20 - 1/100,
nhá v o b¶n 100 µl /giÕng. Sau ®ã ®Ó b¶n ELISA v o hép Èm v ñ qua mét ®ªm ë nhiÖt ®é
40C.
B−íc 2: ChuÈn bÞ mÉu c©y khoÎ (c©y ® ®−îc kiÓm tra ELISA kh«ng bÞ nhiÔm)
nghiÒn trong dung dÞch ®Öm pha huyÕt thanh (PBS - T 1000ml + 2% PVP + 0,2%
Ovabumin) theo tû lÖ 1/20. Läc qua v¶i läc ta thu ®−îc dÞch c©y khoÎ. Cho kh¸ng huyÕt
thanh v o dÞch c©y khoÎ theo nång ®é ® pha lo ng tuú tõng lo¹i kh¸ng huyÕt thanh khuÊy
®Òu v ®Ó 45 phót trong ®iÒu kiÖn 370C.
B−íc 3: Röa b¶n ELISA víi ®Öm PBS - T 3 lÇn trong 3 phót.
B−íc 4: Cè ®Þnh kh¸ng huyÕt thanh v o b¶n ELISA, nhá v o mçi giÕng 100 µl kh¸ng
huyÕt thanh ® pha lo ng trong dÞch c©y khoÎ. Sau ®ã cho b¶n ELISA v o trong hép Èm v
®Ó ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 370C trong thêi gian tõ 1 - 1h 30 phót.
B−íc 5: Röa b¶n ELISA nh− ë b−íc 3.
B−íc 6: Cè ®Þnh kh¸ng huyÕt thanh cña kh¸ng nguyªn IgG thá (hay kh¸ng huyÕt
thanh B (conjugate AP) víi ®é ho lo ng 1/1000 - 1/2000. Mçi giÕng 100 µl. §Æt b¶n
19
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
ELISA v o hép v ®Ó qua mét ®ªm ë tñ l¹nh 40C (hoÆc ®Ó ë nhiÖt ®é 370C trong 1h - 1h 30
phót).
B−íc 7: Röa b¶n ELISA nh− b−íc 3.
B−íc 8: Cè ®Þnh chÊt nÒn v ®¸nh gi¸ kÕt qu¶:
- Pha 0,25 - 0,3 mg NNP/1ml ®Öm subtrate råi ho tan b»ng m¸y khuÊy tõ.
- Sau ®ã nhá dung dÞch trªn v o b¶n ELISA, 100 µl/ giÕng.
§−a b¶n ELISA v o hép Èm v ®Ó trong nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm (kho¶ng 200C)
trong thêi gian tõ 30 - 60 phót.
B−íc 9: §äc kÕt qu¶:
C¸c giÕng cã m u v ng l c¸c giÕng cã ph¶n øng (+). GiÕng kh«ng cã m u l c©y
kh«ng bÞ nhiÔm bÖnh. §äc kÕt qu¶ tiÕp b»ng c¸ch ®−a v o m¸y ®äc ELISA ë b−íc sãng
405 nm. Còng cã thÓ dõng ph¶n øng b»ng NaOH 3M víi l−îng 25 - 50 µl/giÕng nh−
ph−¬ng ph¸p DAS - ELISA.
e. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n sinh häc ph©n tö
Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n kh¸ng huyÕt thanh v ELISA l nh÷ng ph−¬ng ph¸p chÈn
®o¸n protein. Cho tíi nay (2006) vÉn l ph−¬ng ph¸p ®−îc øng dông réng r i ®Ó chÈn ®o¸n
virus ë ng−êi, ®éng vËt v thùc vËt ® ®−îng c¸c h ng Agdia, Biorad (Mü), nhiÒu h ng s¶n
xuÊt cña NhËt, §øc, Ph¸p, H Lan...th−¬ng m¹i ho¸ v ®−a ra thÞ tr−êng rÊt nhiÒu s¶n
phÈm do gi¸ trÞ cña c¸c s¶n phÈm n y rÎ v ®é chÝnh x¸c cao. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p chÈn
®o¸n sinh häc ph©n tö l ph−¬ng ph¸p ph¸t hiÖn ARN v ADN. Tõ nh÷ng n¨m 80 khi
ph−¬ng ph¸p sinh häc ph©n tö ra ®êi th× viÖc x¸c ®Þnh virus thùc vËt b¾t ®Çu ph¸t triÓn ë
møc ®é ph©n tö. Cã rÊt nhiÒu ph−¬ng ph¸p sinh häc ph©n tö ®−îc øng dông, song tíi nay
PCR (polymeraza chain reaction) l ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông réng r i v mang l¹i hiÖu
qu¶ cao nhÊt. Ph−¬ng ph¸p ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së kh¶ n¨ng t¸i tæ hîp cña ADN, ARN
invitro. Muèn thùc hiÖn kh¶ n¨ng n y cÇn cã c¸c ®iÒu kiÖn c¬ b¶n sau: T¸ch ®−îc 1 l−îng
nhá ADN nguyªn b¶n, trén víi mét tËp hîp c¸c chÊt trong m«i tr−êng muèi ®Öm gåm Taq
Polymeraza, dNTPs (Deoxyribonucletit triphophates), MgCl2. Mét hoÆc hai ®o¹n nucleotit
l m måi (primer).
Tãm t¾t c¸c b−íc cña ph−¬ng ph¸p PCR gåm:
- B−íc 1: Sîi ADN kÐp ®−îc xö lý ë 940C trong 5 phót t¹o th nh 2 sîi ®¬n.
- B−íc 2: §o¹n bæ sung sîi ®¬n ADN v ®o¹n måi ghÐp cÆp ë 30 - 650C trong 3
gi©y.
- B−íc 3: Tæng hîp sîi ®¬n míi ADN ë 65 – 750C trong 2 - 5 phót.
- B−íc 4: Quay trë l¹i b−íc 2 sau khi ADN kÐp l¹i t¸ch th nh 2 sîi ®¬n ë 940C trong
30 gi©y….s¶n phÈm PCR ®−îc ®iÖn di trªn gel Agarose hoÆc gel Polyacrylamide.
20
Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñ i cương ---------------------------------------------------
