Văn hóa và tộc người: Mặt trời với nghi lễ trên nương của người Mãng ở Tây Bắc Việt Nam
Hai mươi năm đã trôi qua, tôi còn nhớ mãi ngày ấy, khi Thanh Thiên và tôi là những chàng trai đầy sôi nổi và nhiệt huyết.
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
mÆt trêi víi nghi lÔ trªn nÖ¬ng
cña ngÖêi m·ng (m¹ng Ö)
ë T©y B¾c ViÖt Nam*
Hai mö¬i nh¨m n¨m ®· tr«i qua, t«i cßn nhí m·i ngµy Êy,
khi Thanh Thiªn vµ t«i cßn lµ nh÷ng chµng trai ®Çy s«i næi vµ
nhiÖt huyÕt. Chóng t«i nh÷ng trÝ thøc míi cña nöíc ViÖt Nam
D©n chñ Céng hoµ, h¨m hë víi nh÷ng böíc ®Çu tiªn trªn con
®öêng cña ngµnh d©n téc häc non trÎ. Ngµy Êy do duyªn nî xa
x«i t«i ®· chän Möêng lµm miÕng ®Êt t×m hiÓu. Cßn ngöêi b¹n
t«i - anh Thanh Thiªn - chän ngöêi M·ng (M¹ng ¦) ®Ó ®iÒn d·.
NÕu nhö víi ngöêi Möêng t«i gÆp biÕt bao trë ng¹i ®Ó vöît qua
“phßng tuyÕn” cña ngöêi ®i tröíc (Bµ J.Cuisinier) th× b¹n t«i,
anh Thanh Thiªn (ngöêi Ba Na) ®· gÆp may. V× qua hai ®ît ®iÒn
d· vµo nh÷ng n¨m 1960 ®· thu ®öîc nhiÒu tö liÖu quý, mµ anh
lµ mét nhµ d©n téc häc tµi hoa, nªn chØ cÇn ®«i chót d÷ kiÖn lµ
cã thÓ hoµn tÊt c«ng viÖc mµ viÖn D©n téc häc giao cho anh.
Trong ®¸m tö liÖu ngæn ngang mµ Thanh Thiªn ®em vÒ tõ
T©y B¾c xa x«i, t«i chöa gióp anh ®öîc bao l¨m, nhöng lµ b¹n
th©n víi nhau, anh cho t«i biÕt nh÷ng tö liÖu cña anh vÒ ngöêi
M·ng.
Lóc ®Çu, khi xem tµi liÖu cña anh, t«i thÊy ngê ngî, nhöng
chØ thÕ th«i th× chöa ®ñ, vèn hay tß mß, t«i xem kü h¬n, chît b¾t
gÆp mét d÷ liÖu mµ t«i thÊy hay, ®¸ng kÓ h«m nay, nhö nhiÒu
456
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tröêng hîp ®· x¶y ra, t«i ph¶i c«ng bè tµi liÖu Êy mµ chöa xin
phÐp chñ nh©n cña nã, còng lµ cùc ch¼ng ®·. Giê ®©y chóng ta
cïng xem chuyÖn Êy nhö lµ chuyÖn ®· råi.
§äc kü tµi liÖu cña Thanh Thiªn, céng víi hiÓu biÕt cña c¸
nh©n, t«i ngê sè tµi liÖu vÒ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦
thÊp tho¸ng bãng d¸ng cña nghi lÔ thê mÆt trêi. Kh«ng hiÓu c¶m
gi¸c cã chÝnh x¸c hay sai, t«i còng cø tr×nh ra ®©y vµi d÷ kiÖn gäi
lµ gãp chót Ýt vµo c«ng viÖc nghiªn cøu mµ nhiÒu ngöêi ®ang rÊt
quan t©m.
Tõ l©u, ®· cã nhiÒu bµi nghiªn cøu cho t«i biÕt nghi lÔ trªn
nö¬ng còng gièng nhö nghi lÔ trªn ruéng nöíc, phô thuéc vµo
bèn kh©u lín:
Chän gièng, ®èt nö¬ng
Chäc lç, tra h¹t
Lµm cá (trong tröêng hîp cã l¾m cá)
Thu ho¹ch
Tö liÖu tá lé r»ng ngöêi M¹ng ¦ kh«ng cã lµm cá, tøc chØ
chñ yÕu cã hai kh©u ®Çu vµ cuèi, trong ®ã c¸c kh©u chÝnh ®öîc
®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ. Trong c¸c nghi lÔ Êy, c¸ch thÓ hiÖn râ cã
lÏ lµ ë kh©u hai vµ kh©u bèn (nghÜa lµ kh©u chäc lç tra h¹t vµ
kh©u thu ho¹ch). NÕu nhö trong hai kh©u Êy nghi lÔ ®ông kh¸
râ ®Õn mÆt trêi th× kh©u chän gièng vµ ®èt nö¬ng cßn lµ ®iÒu cÇn
ph¶i ®iÒu tra thªm, v× ®èt nö¬ng theo chç t«i biÕt tõ c¸c téc ngöêi
kh¸c còng ph¶i cã mét ho¹t ®éng t«n gi¸o nµo ®ã mµ tµi liÖu cña
Thanh Thiªn chØ ®Æt ra mét dÊu hái, dÊu hái Êy t«i chöa cã ®iÒu
kiÖn x¸c minh(1).
§i vµo kh©u chäc lç tra h¹t, tµi liÖu cho biÕt ngöêi M·ng
457
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
phÇn lín lµm nö¬ng ë xa nhµ. Muèn ®i lµm nö¬ng, mäi ngöêi
ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhµ vµo lóc nöa ®ªm ®Ó mê s¸ng ®Õn nö¬ng.
Do ®Æc ®iÓm ngöêi M¹ng ¦ kh«ng chuyÓn n¬i cö tró theo nö¬ng
nhö mét sè téc ngöêi kh¸c, nªn cµng nhiÒu n¨m, nö¬ng cña hä
cµng xa n¬i ë.
ë ngöêi M¹ng ¦ mçi tiÓu gia ®×nh lµm mét nö¬ng, nªn tr¶i
qua nhiÒu ®êi nö¬ng rÊt réng. MÆt kh¸c, nö¬ng cña ngöêi M¹ng
¦ n»m trªn triÒn nói cao, rÊt dèc. ChÝnh v× nö¬ng réng, xa nhµ
nªn ngöêi M¹ng ¦ ph¶i thùc hiÖn chäc lç tra h¹t xong trong mét
ngµy. Yªu cÇu Êy mét tiÓu gia ®×nh kh«ng lµm næi, nªn ®· tõ l©u
l¾m råi, ngöêi trong lµng ph¶i tö¬ng trî nhau. Trong ho¹t ®éng
tö¬ng trî Êy, hä ®· ph©n c«ng nhau, ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra
h¹t.
Cø tõng cÆp ®µn «ng - ®µn bµ nhö vËy, v× nö¬ng rÊt to vµ
dèc nªn tõ tê mê s¸ng, b¾t ®Çu chäc lç tra h¹t lµ hä xÕp thµnh
tõng ®«i döíi ch©n nö¬ng, nö¬ng h×nh ch÷ nhËt. NÕu ®øng tõ
döíi ch©n nö¬ng nh×n lªn, hä xÕp hµng tõng cÆp mét ë gãc nö¬ng
bªn tr¸i phÝa döíi råi cø thÕ l©n ®i. §iÓm më ®Çu lµ chç dµnh cho
cÆp vî chång «ng chñ nö¬ng råi tiÕp ®Õn c¸c cÆp kh¸c theo chiÒu
tõ tr¸i qua ph¶i. Cã tröêng hîp nh÷ng ngöêi chöa vî chöa chång
th× thÝch ®øng víi ai thµnh cÆp tuú ý, v× nhÊt thiÕt mçi cÆp ph¶i
cã mét nam vµ mét n÷. Nh÷ng cÆp ®øng cuèi vÒ phÝa bªn ph¶i
cña hµng gåm nh÷ng ngöêi vî ®i lµm chång kh«ng ®i hoÆc ngöîc
l¹i (chøng tá cùc ch¼ng ®· ph¶i thÕ). Nhö vËy v« h×nh chung cã
yÕu tè phån thùc trong ®ã, còng gièng nhö sù kiÖn ®µn «ng chäc
lç, ®µn bµ tra h¹t.
Tröíc khi xÕp cÆp, chñ nö¬ng ®øng ë gãc tr¸i döíi d·y,
kh«ng bao giê b¾t ®Çu tõ tay ph¶i cña ngöêi ®øng döíi nói nh×n
lªn nö¬ng cho dï trªn ®öêng ngöêi ta ®Õn gãc ph¶i cña nö¬ng
458
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tröíc còng ph¶i ®i qua gãc tr¸i ®Ó xÕp hµng. LÔ ®Çu tiªn ph¶i
lµm lµ ë chç Êy. Lóc ®Çu «ng chñ nö¬ng trång mét c¸i c©y cã søc
sèng khoÎ, cao, nhiÒu h¹t(?) (tiÕng M¹ng ¦ gäi c©y nµy lµ g× t«i
kh«ng cßn nhí râ) vµo chç Êy. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng trång c©y
Êy trªn nö¬ng lµ mong cho c©y lóa còng mäc xanh tèt, khoÎ, cao,
nhiÒu h¹t nhö thÕ. Xong lÔ nµy míi s¾p xÕp c¸c ®«i nhö võa kÓ
trªn. Khi c¸c cÆp ®· ®øng vµo vÞ trÝ nhö quy öíc lµ b¾t ®Çu chäc
lç tra h¹t. Trong kh©u thao t¸c nµy cña ngöêi M¹ng ¦, thÕ ®øng
cña tõng cÆp h¬i kh¸c so víi bè trÝ chäc lç tra h¹t cña ngöêi
Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Thöîng. NÕu nhö ë c¸c téc ngöêi nµy,
ngöêi ®µn «ng cÇm gËy chäc lç ®i tröíc, ngöêi ®µn bµ ®i theo sau
tra h¹t. Th× ë ngöêi M¹ng ¦ hai ngöêi cña cÆp ®øng ®èi diÖn víi
nhau. Ngöêi ®µn «ng ®øng x©y löng l¹i phÝa nói nhö nh×n xuèng
thÊp, ngöêi ®µn bµ nh×n lªn. Ngöêi ®µn «ng lïi ®Ó chäc lç, ngöêi
®µn bµ tiÕn ®Ó tra h¹t. Do c¸ch lµm nhö vËy nªn c«ng ®o¹n chäc
lç tra h¹t cã vÎ chËm h¬n so víi c¸c téc ngöêi kh¸c. §Ó xö lý chç
yÕu nµy cña thãi quen, ngöêi ®µn «ng chäc lç theo hµng ngang,
chäc n¨m lç trªn mét mÐt, thø tù chäc tõ tr¸i qua ph¶i. Ngöêi
®µn bµ quú xuèng chÜa h¹t vµo n¨m lç Êy. Ngöêi ®µn «ng lïi mét
böíc, ngöêi ®µn bµ tiÕn lªn, cø thÕ ®Õn gãc nö¬ng bªn ph¶i th×
nghØ.
Nh÷ng dßng tö liÖu trªn khiÕn t«i chó ý ®Õn nh÷ng chi tiÕt:
c¸c cÆp nam n÷ ®øng ®èi diÖn nhau, h×nh ¶nh cña thao t¸c chäc
lç tra h¹t lÆp ®i lÆp l¹i biÓu töîng cho sù giao phèi, nh»m vµo sù
sinh s«i, n¶y në. Tröêng hîp nh÷ng cÆp ®øng cuèi cïng ph¶n
¸nh c¸i tinh thÇn phån thùc Êy.
Khi nghØ, nh÷ng ngöêi tham gia chäc lç tra h¹t muèn ®ïa
giìn c¸i g× còng ®öîc, kh«ng cÇn kiªng c÷, chØ trõ mét ®iÒu, gËy
chäc lç ph¶i ®Æt ®Ó xu«i theo bãng mÆt trêi ë phÝa trªn rÉy,
459
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
kh«ng ®öîc c¾m. Hµnh ®éng Êy ngô ý gËy chäc lç lµ mét vËt
thiªng. Mµ vËt thiªng trong t«n gi¸o n«ng nghiÖp s¬ khai lµ cã
thÓ truyÒn n¨ng lùc mÆt trêi, nªn bao giê còng thÕ, ph¶i ®Ó gËy
chäc lç xu«i theo tia s¸ng mÆt trêi, ®Çu tµy hÊp thu n¨ng lùc
truyÒn vÒ ®Çu nhän, v× khi c¾m gËy chäc lç xuèng ®Êt ®Ó tra h¹t
lµ ®· truyÒn ®i mét chót n¨ng löîng, nªn cÇn ph¶i tÝch thªm.
Sau khi nghØ, mäi ngöêi l¹i tôt xuèng döíi nö¬ng tiÕp tôc
®i lªn, kho¶ng n¨m, s¸u lÇn nhö thÕ th× tra h¹t kÝn nö¬ng, con
sè nµy cã thÓ thay ®æi tuú nö¬ng to hay nö¬ng nhá. Thöêng hä
ph¶i tÝnh to¸n sao cho c«ng viÖc xong tröíc hai, ba giê chiÒu ®Ó
kÞp vÒ nhµ v× ®öêng ®i kh¸ xa.
NÕu nhö lóc b¾t ®Çu tõ ®iÓm ®Çu gãc nö¬ng bªn tr¸i cã mét
nghi lÔ nhá, th× khi kÕt thóc t¹i ®iÓm cuèi t¹i gãc nö¬ng bªn ph¶i
còng b»ng mét nghi lÔ. Mäi ngöêi xÕp gËy chäc lç theo mét thø
tù ®· ®öîc quy öíc tõ thuë xa xöa ë bªn ngoµi nö¬ng, riªng gËy
cña «ng chñ nö¬ng ®öîc c¾m t¹i ®iÓm cuèi cïng cña gãc nö¬ng,
mäi ngöêi tham gia trong buæi chäc lç tra h¹t ngåi vßng trßn
quanh c©y gËy ®ã. Tröíc ®ã «ng chñ nö¬ng lÊy mét sè cá, d©y
buéc lªn ®Çu tï cña gËy (c©y cá g× còng ®öîc, chø kh«ng b¾t buéc
theo mét quy c¸ch nµo c¶). Mäi ngöêi nh×n lªn c©y gËy vµ thÇm
cÇu khÊn trong lßng “mong cho c©y lóa ph¸t triÓn cao tèt nhö
c©y gËy chäc lç”.
Cã thÓ nãi lÇn ®Çu tiªn ta thÊy mét nghi lÔ n«ng nghiÖp s¬
khai, ®Õn møc kh«ng cÇn cã nghi thøc t¸ch khái ho¹t ®éng lao
®éng, mµ thÊm vµo quy c¸ch, tö thÕ, ®éng t¸c lao ®éng. Kh«ng
cã ®éng t¸c, tö thÕ, vÞ trÝ ®Ó thùc hiÖn nghi lÔ, kh«ng ®ßi hái mét
bµi khÊn nµo c¶. C¸ch s¾p xÕp tõng cÆp nam n÷ trªn nö¬ng theo
vî chång vµ nh÷ng cÆp cuèi ë xa chç c©y phån thùc võa dùng lµ
cÆp cùc ch¼ng ®· t«i ph¶i chÊp nhËn anh, v× ®©y lµ biÓu töîng
460
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cña hµnh ®éng nam n÷ giao tiÕp, c¸c cÆp nµy chÝnh lµ nh÷ng
biÖt lÖ kh¼ng ®Þnh quy luËt chung. BiÓu töîng cña sù phån thùc
còng thÓ hiÖn ë tö thÕ cña ngöêi nam vµ ngöêi n÷ khi chäc lç tra
h¹t. C¸ch ®Æt c©y gËy trªn ®Çu nö¬ng ®Ó lÊy n¨ng löîng mÆt trêi
còng nhö sù di chuyÓn tæng thÓ cña ngöêi lao ®éng theo höíng
ngöîc chiÒu kim ®ång hå cho phÐp nghÜ ®Õn tÝn ngöìng thê
phông mÆt trêi. Nhö vËy trong kh©u chäc lç tra h¹t cña ngöêi
M¹ng ¦ cã Ýt nhÊt s¸u nghi lÔ phån thùc.
Böíc sang kh©u thu ho¹ch, vai trß chÝnh trong lÔ thøc lµ
bµ vî «ng chñ nö¬ng, ngöêi M¹ng ¦ gäi lµ M¹ Ngä (tøc mÑ lóa).
Bµ MÑ lu¸ ë mçi téc ngöêi cã nh÷ng vai trß kh¸c nhau, cã bµ MÑ
lóa xuÊt hiÖn trong nghi lÔ cña kh©u chäc lç tra h¹t, cßn bµ MÑ
lóa cña ngöêi M¹ng ¦ xuÊt hiÖn trong kh©u thu ho¹ch.
Muèn lµm MÑ lóa ë ngöêi M¹ng ¦ ph¶i ®¸p øng mét sè
®iÒu kiÖn, thø nhÊt bµ MÑ lóa ph¶i lµ bµ chñ nö¬ng, ngöêi ®µn
bµ ®Õn tuæi nµo ®ã mµ kh«ng cã con th× kh«ng ®öîc lµm MÑ lóa,
®ang thÊy th¸ng, bÈn m×nh còng kh«ng ®öîc phÐp lµm MÑ lóa.
Trong tröêng hîp bµ chñ kh«ng lµm ®öîc MÑ lóa ngöêi thay thÕ
lµ mét ngöêi phô n÷ bªn nhµ chång. Tèt nhÊt lµ chÞ em ruét cña
«ng chñ nö¬ng (v× ngöêi M¹ng ö quan hÖ theo phô hÖ, tiÓu
n«ng). NÕu kh«ng cã chÞ em ruét hoÆc chÞ em kh«ng ®Õn ®öîc,
th× chÞ em hä cña «ng chñ nö¬ng, thËm chÝ con g¸i cña «ng còng
cã thÓ thay thÕ mÑ, tèt nhÊt lµ ngöêi ®«ng con c¸i. Ngöêi ®öîc
chän lµm MÑ lóa ph¶i kiªng kþ mét sè mãn ¨n tröíc ba ngµy, sè
ngµy h×nh nhö thay ®æi theo tõng lµng. Suèt trong thêi gian hai
ba ngµy ®ã MÑ lóa ph¶i ¨n kiªng, ë riªng kh«ng ®öîc n»m chung
víi chång con, h¹n chÕ nãi, nÕu cã nãi th× còng chØ nãi thÒu thµo,
kh«ng ®öîc nãi to. Nhö thÕ cã nghÜa ngöêi ®µn bµ ®ã ®· ®ãng vai
trß MÑ lóa mÊy ngµy tröíc khi thu ho¹ch.
461
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
H«m gÆt lóa ph¶i chän giê ®Ó lªn nö¬ng, thöêng xuÊt ph¸t
vµo nöa ®ªm, MÑ lóa bao giê còng ®i tröíc mäi ngöêi mét chót,
kh«ng bao giê ®i chung. Mäi ngöêi ¨n mÆc xuÒnh xoµng, riªng
MÑ lóa mÆc ®å lÔ ®Ñp ®Ï. Khi ®Õn nö¬ng trêi cßn chöa s¸ng,
ngöêi ta c¾m vµo lèi ®i mét dÊu cÊm ®Ó b¸o cho mäi ngöêi ë
ngoµi nö¬ng biÕt kh«ng ®öîc ®Æt ch©n vµo. DÊu cÊm nµy còng
tö¬ng tù c¸i Ta Leo cña ngöêi Th¸i, Goaleo cña ngöêi Möêng lµ
mét h×nh thøc thê mÆt trêi. Kho¶ng gi÷a nö¬ng cña ngöêi M¹ng
¦ thöêng cã hai c¸i lÒu, mét lµ vùa thãc, mét cho ngöêi canh
nö¬ng ngñ.
Nghi lÔ trong thu ho¹ch cña ngöêi M¹ng ¦ lÊy vùa thãc
lµm trung t©m, tröíc vùa thãc ngöêi ta còng c¾m mét dÊu cÊm
n÷a, dÊu cÊm ®ã còng n»m ë trung t©m cña nghi lÔ. Ngay khi
mÆt trêi míi hÐ lµ b¾t ®Çu nghi lÔ thu ho¹ch. C¹nh dÊu cÊm, bµ
MÑ lóa dïng hai tay kÐo xuèng chÝn bã lóa kh¸c nhau ë xung
quanh. Mçi bã lóa Êy t¸ch rêi nhau, ®öîc xÕp gÇn nhö mét vßng
trßn, ngän lóa ®Òu ®æ xuèng bªn döíi. Bµ ®Æt mét c¸i nia con
mang s½n lªn trªn, tay tr¸i gi÷ nia, tay ph¶i bµ vÝt chÝn ngän
cña chÝn bã lóa lªn nia sao cho ngän cña c¶ chÝn b«ng lóa Êy ®Òu
höíng vÒ phÝa mÆt trêi ®ang mäc. Råi bµ lÊy viªn ®¸ thiªng
chÆn lªn trªn(2) (trong nghi lÔ cña ngöêi Bana còng cã mét hßn
®¸ thiªng, gäi lµ T’moon). Trong khi tiÕn hµnh nghi thøc Êy bµ
cã khÊn mét c©u ®¹i ý mêi hån lóa vÒ. Sau khi lµm xong nghi lÔ
nµy mÆt trêi ®· lã lªn, ngöêi ta b¾t ®Çu thùc hiÖn phÇn gÆt lóa.
Bµ MÑ lóa ®i ®Çu ®oµn, gÆt tõ chç ®Æt bµn thê (chiÕc nia) theo
vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå, cø thÕ ®i theo h×nh xo¸y èc ra.
§oµn ngöêi ®i sau dµn hµng ngang theo höíng ®i cña bµ MÑ lóa.
Qua nghi lÔ nµy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña
sù cÇu phån thùc vµ nghi lÔ thê mÆt trêi ®· nªu ë phÇn trªn. Mäi
462
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ngöêi c¾t lóa thµnh löîm råi ®Æt xuèng ®Êt, bao giê b«ng còng ë
phÝa tröíc höíng vÒ mÆt trêi. Ngöêi ta ®iÒu chØnh thÕ nµo ®Ó
trªn nö¬ng cã mét ®öêng viÒn kh«ng gÆt ngay, réng kho¶ng mét
s¶i tay. Lóc ®ã ngöêi ta míi chia nhau ®i ngöîc chiÒu kim ®ång
hå ®Ó gÆt, c¸c löîm lóa còng ®öîc ®Æt theo ®öêng viÒn. Theo tËp
qu¸n ngöêi M¹ng ¦, dÔ dµng ph©n biÖt ®öîc ®©u lµ nh÷ng löîm
lóa gÆt ban ®Çu theo ®öêng trßn ë gi÷a vµ ®©u lµ löîm lóa gÆt
sau trªn ®öêng viÒn.
Khi ®öa thãc vµo vùa ngöêi ta cè g¾ng lµm mét ngµy cho
xong, còng cã khi ph¶i kÐo qua ngµy h«m sau tuú theo löîng
thãc nhiÒu hay Ýt. Cho dï mét hay hai ngµy, sau lóc gi÷a tröa,
kho¶ng möêi ba giê ph¶i thùc hiÖn ®éng t¸c ®öa thãc vµo vùa.
Tuú theo sè nh©n c«ng mµ ngöêi ta tæ chøc c¸ch ®öa thãc vµo
vùa. Hä l¹i ®i theo vßng trßn, nh÷ng bã lóa nµo gÆt tröíc ®öîc
®öa vµo vùa tröíc, cuèi cïng nh÷ng löîm lóa n»m trªn ®öêng
viÒn ®öîc ®Æt thµnh líp riªng trong vùa. Thø tù Êy nãi lªn r»ng
nh÷ng löîm nµo ®öîc gÆt tröíc th× n»m döíi, nh÷ng löîm nµo
gÆt sau th× n»m trªn. Nãi mét c¸ch kh¸c cã phÇn nghi thøc h¬n,
nh÷ng löîm lóa nµo n»m gÇn bµn thê trung t©m vµ ®¸ thiªng
th× n»m döíi, cµng xa th× n»m trªn, líp xa nhÊt n»m trªn cïng.
Sau khi ®öa lóa vµo vùa, bµ MÑ lóa míi ra c¾t chÝn löîm
lóa ban ®Çu, b©y giê bµ kh«ng ®Ó theo höíng cò, bµ cho b«ng
chÜa vµo gi÷a, cÊt hßn ®¸ ®i, cø thÕ ®öa chÝn löîm lóa vµo vùa
vµ ®Ó trªn cïng. NÕu ta chÊp nhËn r»ng hßn ®¸ thiªng truyÒn
sinh lùc cña mÆt trêi tíi chÝn b«ng lóa, tõ ®ã sinh lùc lan ra xung
quanh, gÇn nhËn ®öîc nhiÒu, xa nhËn ®öîc Ýt. Khi ®öa lóa vµo
vùa, kh«ng cßn nghi lÔ gäi hån lóa n÷a. VËt tiÕp thu ®öîc nhiÒu
sinh lùc mÆt trêi nhÊt tøc lµ c¸i nia ®ùng chÝn löîm lóa ®Ó ë trªn
cïng cña vùa lóa, s¸t víi nh÷ng löîm lóa tröíc ®ã n»m ë xa, nhê
463
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®ã hÊp thu ®öîc nhiÒu sinh lùc cña nã lan ra. §éng t¸c ®ã mang
tÝnh ®iÒu hoµ, n¬i xa nhÊt tröíc kia nay thµnh gÇn nhÊt(3).
Tuy ®· gÆt xong nhöng bµ MÑ lóa vÉn cßn lµ MÑ lóa nªn
vÉn ph¶i kiªng kþ, mäi ngöêi cßn chöa ®öîc ¨n lóa míi nÕu chöa
thùc hiÖn nèt mét nghi lÔ cuèi cïng gäi lµ lÔ ®öa lóa xuèng. Tuú
theo gia c¶nh, lÔ ®öa lóa xuèng cã thÓ thùc hiÖn ngay h«m sau,
nÕu nhµ kh«ng cßn g× ¨n, nÕu chñ nhµ dö d¶ cã thÓ ®Ó vµi h«m
cho MÑ lóa cã thêi gian nghØ ng¬i.
S¸ng h«m Êy MÑ lóa l¹i lªn nö¬ng ®Ó lµm lÔ, «ng chñ
nö¬ng ®i theo ®Ó gióp mÑ lóa chø kh«ng cßn vai trß g× trong nghi
thøc cuèi cïng nµy. Cã lÏ ngöêi M¹ng ¦ quan niÖm cho ®Õn lóc
nµy søc to¶ n¨ng löîng cña chÝn bã lóa ®· ®Õn møc ®iÒu hoµ cho
toµn bé vùa lóa, nªn theo nghi thøc bµ MÑ lóa ph¶i ¨n hÕt sè
c¬m nÊu tõ g¹o cña chÝn bã lóa ®ã. Tröíc “thö th¸ch” nµy, ch¾c
r»ng ngay tõ h«m ®Çu bµ MÑ lóa ®· ph¶i tÝnh lµm sao ®Ó lùa ra
chÝn bã lóa võa ®ñ ®Ó ®Æt hßn ®¸, ®ñ ®Ó bµ ¨n hÕt trong mét b÷a,
theo ngöêi M¹ng ¦ quan niÖm nÕu bµ MÑ lóa ph¶i ¨n sang b÷a
thø hai míi hÕt sè c¬m nÊu tõ chÝn bã lóa th× sÏ chËm xuèng lóa.
Trong lÔ thøc cuèi cïng nµy ngöêi chñ nö¬ng ®i theo ph¶i lÊy
chÝn bã lóa ra ®¹p b»ng ch©n s¸t vá vµ nÊu b»ng èng nøa theo
kiÓu c¬m lam cho MÑ lóa ¨n, trong khi s¸t vá cè g¾ng kh«ng lµm
r¬i v·i. VÒ phÇn «ng chñ nö¬ng ph¶i mang s½n g¹o ë nhµ ®i theo
cho m×nh, nÊu b»ng nåi vµ ¨n riªng. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng khi
lóa chöa xuèng kh«ng ®öîc ¨n thãc trong vùa.
Sau khi mÑ lóa ¨n hÕt c¬m nÊu tõ chÝn bã lóa, kÓ nhö lµ
lóa ®· xuèng, tõ lóc Êy míi ®öîc phÐp ¨n g¹o trong vùa.
Nghi thøc ®öa lóa xuèng cho thÊy MÑ lóa ®· thÓ hiÖn hµnh
®éng hÊp thu hån lóa, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ sinh khÝ cña mÆt trêi
464
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ph¶i ®öîc ®öa vµo MÑ lóa, th«ng qua MÑ lóa ®Ó ®öa sinh lùc cña
mÆt trêi vµo ®Êt, ®ã l¹i lµ mét biÓu hiÖn cña quan niÖm phån
thùc. MÑ lóa trong quan niÖm t«n gi¸o s¬ khai còng ®ång nghÜa
víi MÑ ®Êt, ®ã chÝnh lµ lý do bµ ph¶i im lÆng trong suèt thêi gian
thùc hiÖn lÔ thøc.
______________
* Håi ®Çu nh÷ng n¨m 80, t«i (NguyÔn Quèc Hïng) míi ra tröêng
tuy rÊt h¨m hë, nhöng gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc t×m höíng ®i cho
riªng m×nh, v× tröíc mÆt ®Çy dÉy c¸c phßng tuyÕn lín cña nh÷ng ngöêi
®i tröíc. Do mét sù t×nh cê trong chuyÕn ®i c«ng t¸c t¹i ThÇn Sa (Th¸i
Nguyªn) t«i ®öîc gÆp anh Tõ, kÓ tõ ®ã cho ®Õn khi anh mÊt, t«i vµ
nhiÒu ngöêi b¹n vong niªn kh¸c cña anh ®· ®öîc anh d×u d¾t, trao
truyÒn nhiÒu kinh nghiÖm, bµi häc quý b¸u trong c¸c thao t¸c cña c«ng
viÖc nghiªn cøu, tõ kh©u t×m ®Ò tµi, ®Þnh höíng nghiªn cøu, ®iÒn d·
lÊy tµi liÖu, xö lý tµi liÖu, ®äc tµi liÖu tham kh¶o cho ®Õn c¸ch tö duy,
c¸ch nãi, c¸ch viÕt... MÆt trêi vµ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M·ng
(hay cßn gäi lµ ngöêi M¹ng ¦) lµ mét trong nh÷ng c©u chuyÖn anh Tõ
nãi víi t«i qua tµi liÖu ®iÒn d· cña Thanh Thiªn mét ngöêi b¹n cña anh
mµ t«i chöa cã duyªn gÆp mÆt. Cã lÇn nh©n mét cuéc héi th¶o vÒ trèng
®ång t«i ®· kh«ng xin phÐp anh, ngÇm ch¾p nèi l¹i nh÷ng ®iÒu anh nãi
thµnh mét bµi viÕt lÊy tªn anh vµ ®öa anh xem. Lóc Êy anh cßn ®ang
khoÎ m¹nh, vµ v× cßn mét vµi ®iÒu anh chöa nhí râ, nªn anh hÑn t«i
mét ngµy nµo ®ã sÏ gÆp Thanh Thiªn ®Ó hái l¹i, råi ®¨ng còng kh«ng
muén. Nay anh ®i xa ®· nhiÒu n¨m, Thanh Thiªn b¹n anh còng ®· vÒ
phö¬ng trêi vÜnh cöu, kh«ng biÕt ®Õn bao giê míi cã c¬ héi lµm râ
nh÷ng ®iÒu nghi vÊn dï rÊt nhá trong ý töëng cña anh. §öîc sù
khuyÕn khÝch cña PGS, TS TrÇn L©m BiÒn vèn còng lµ mét ngöêi b¹n
vong niªn rÊt t©m ®¾c cña anh Tõ, chóng t«i m¹nh d¹n c«ng bè bµi viÕt
trªn ®Ó mäi ngöêi thÊy thªm mét ý töëng cña anh vÒ nghi lÔ thê mÆt
trêi, ý töëng Êy gãp phÇn gi¶i m· trèng ®ång, mét biÓu töîng cña nÒn
465
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
v¨n minh §«ng S¬n thêi ®¹i c¸c vua Hïng; ®ång thêi còng nãi lªn tÊm
lßng ngöìng mé cña chóng t«i ®èi víi anh. NÕu cã g× s¬ xuÊt mong anh
réng lßng tha thø nhö ngµy nµo cßn ë n¬i trÇn thÕ.
1. Läc tõ tµi liÖu cña Thanh Thiªn thÊy ngöêi M¹ng ¦ ®èt nö¬ng
b»ng c¸ch mét ngöêi chñ nö¬ng cÇm mét bã ®uèc ®i vßng ®èt xung
quanh rÉy nhöng chöa biÕt ®i theo chiÒu nµo.
2. Viªn ®¸ còng nhö c©y gËy chäc lç lµ mét vËt thiªng truyÒn dÉn
n¨ng lùc siªu nhiªn nhö dÉn ®iÖn, chØ dïng vµo nghi thøc nµy nªn mçi
gia ®×nh ®Òu cã mét viªn. Trong quan niÖm t«n gi¸o râ rµng sinh lùc
cña mÆt trêi ®Ó truyÒn ®öîc vµo ®©u còng ph¶i th«ng qua mét vËt g×
®ã, nh÷ng vËt liÖu cã chÊt linh, cæ kÝnh, thöêng ®öîc t«n gi¸o sö dông.
VÝ dô ë ngöêi Naga ë vïng Asam ®«ng b¾c Ên §é thuéc hÖ ng«n ng÷
T¹ng - MiÕn lµ téc ngöêi l¹c hËu nhÊt mµ ta ®öîc biÕt, hä ®· biÕt lµm
ruéng. Hä cïng ngöêi ë vïng BornÐo cã tôc ®i s¨n ®Çu ngöêi. Ngöêi
Naga cã nhiÒu ngµnh, tõ ngµnh nµy sang ngµnh kia tôc s¨n ®Çu ngöêi
cã kh¸c nhau, nhöng ®Òu trong chiÕn tranh. NÕu giÕt ®öîc kÎ thï
nhöng kh«ng ®em ®öîc ®Çu vÒ lµ coi nhö thÊt b¹i. Theo ngöêi Naga,
®Çu ngöêi lµ n¬i chøa hån, hån lµ mét chÊt bµng b¹c, lÊy ®öîc ®Çu cña
kÎ thï tøc lµ mang thªm liÒu löîng sinh khÝ vÒ lµng. Cã mét ngµnh cña
ngöêi Naga, trªn c¸c xø ®ång ®ãng mét cét ®¸, khi lÊy ®öîc ®Çu cña kÎ
thï vÒ hä ®Ó trªn cét ®¸ Êy, nh»m lµm cho sinh lùc tõ ®Çu kÎ thï th«ng
qua hßn ®¸ mµ truyÒn cho ®Êt. §èi víi mét sè téc ngöêi cæ, ®¸ ®· trë
thµnh vËt thiªng chuyªn chë ®öîc khÝ thiªng cho nªn nÕu ®em ®Çu kÎ
thï ®Æt ngay döíi ®Êt lµ kh«ng ®öîc v× ph¶i cã vËt thiªng, míi chuyªn
chë ®öîc khÝ thiªng. V× vËy, viªn T’Moong ë ngöêi Bana vµ viªn ®¸ cña
ngöêi M¹ng ¦ dïng trong nghi lÔ cña MÑ lóa còng thÕ. ë nöíc ta tôc
s¨n ®Çu ngöêi chØ ®Ó l¹i mét vÕt mê nh¹t, qua tµi liÖu kh¶o cæ häc, ta
thÊy trªn trèng ®ång lo¹i I Heg¬ cã ®óc næi nh÷ng h×nh ngöêi chiÕn sÜ
®i theo vßng trßn, trong sè ®ã cã nh÷ng ngöêi tay cÇm ®Çu ngöêi. Tµi
liÖu d©n téc häc cho hay ngöêi Katu vïng Qu¶ng Nam cã tôc cø s¾p
466
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®Õn mïa ®i lµm rÉy, trai tr¸ng lµng Êy nÊp trong rõng ®Ó giÕt mét
ngöêi ë lµng kh¸c kh«ng cã quan hÖ th©n thuéc víi lµng m×nh.
3. Viªn ®¸ ®ã lµ vËt thiªng, cã kh¶ n¨ng hót n¨ng löîng mÆt trêi
truyÒn cho lóa, v× vËy theo tö duy liªn töëng ngöêi ta cho r»ng cµng
gÇn viªn ®¸ cµng nhËn ®öîc nhiÒu sinh lùc.
467
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Th¨m “nhµ m¶” ba na vµ gia rai*
Mét chuyÕn ®i th«i. ChØ kh«ng ®Çy hai th¸ng. Mµ ®· b¶y
n¨m nay råi. Nhöng t«i cø nhí m·i...
Ngöêi ®öa t«i ®i lÇn Êy lµ anh TrÇn Phong, mét nhµ nhiÕp
¶nh cña Së V¨n hãa Th«ng tin tØnh Gia Lai - Kom Tum(1). BÊy
giê anh cßn trÎ l¾m. Nhöng vèn ®· ë ®©y tõ tÊm bÐ, anh thuéc
®öêng ®i lèi l¹i, biÕt ®©u cã “nhµ m¶” ®Ñp(2)... Vµ cø thÕ, anh d¾t
t«i ®i hÇu kh¾p tØnh, ®Õn nhiÒu vïng cö tró cña ngöêi Ba Na vµ
ngöêi Gia Rai(3). Ngµy, lÇn löît th¨m c¸c nghÜa trang lµng kh¸c
nhau, cã khi kh¸ xa nhau. §ªm, vÒ ngñ nhµ d©n ë ®©u ®ã, ®Ó
uång “röîu cÇn”(4) vµ hái chuyÖn c¸c cô. TrÇn Phong cã nhiÖm
vô râ rµng: chôp ¶nh “nhµ m¶” cho Së V¨n hãa Th«ng tin. Cßn
t«i, ®öîc Së cho phÐp, chØ theo Phong, cã thÓ nãi lµ chØ ®i ch¬i,
v¨n chö¬ng h¬n mét tÝ lµ ®i “thöëng thøc”...
Nãi vËy, ®Ó b¹n nµo ®ang cÇm cuèn söu tËp trong tay
th«ng c¶m cho r»ng tÊt c¶ ë ®©y lµ sè ¶nh do TrÇn Phong chôp,
®öîc chän ra tõ rÊt nhiÒu ¶nh kh¸c cña anh. Cßn nhö “lêi giíi
thiÖu” ng¾n gän nµy ch¼ng qua chØ lµ vµi c¶m gi¸c cña ngöêi
®öîc may m¾n theo Phong trong chuyÕn ®i n¨m Êy.
“C¶m gi¸c” ®Çu tiªn, mµ còng lµ c¶m xóc tæng hîp qua c¶
chuyÕn ®i, nhÊt lµ ®èi víi mét ngöêi nhö t«i, tröíc ®©y chöa hÒ
gÆp “nhµ m¶” cña c¸c téc Thöîng, cã thÓ ®öîc tãm vµo mét ch÷:
§Ñp. §Ñp “viÕt hoa”. §Ñp l¹! C¸i ®Ñp trong mèi tö¬ng quan võa
531
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®èi lËp võa hµi hoµ gi÷a nghÖ thuËt cña con ngöêi vµ thiªn
nhiªn cßn Ýt nhiÒu hoang d· bao quanh.
ChØ cÇn xem vµi ¶nh mÇu cña cuèn söu tËp nµy, trong ®ã
“nhµ m¶” dï Ba Na hay Gia Rai, ®öîc ngöêi chôp ¶nh ghi l¹i
trong thÕ t¹m gäi lµ “hoµn chØnh” cña nã, t«i muèn nãi kh«ng
thiÕu chi tiÕt lín nµo, lµ ®· cã thÓ böíc ®Çu möêng töîng ra c¸i
§Ñp Êy. Nh÷ng m¶ng m¸i nhµ tr¾ng hay vµng nh¹t, cã khi chøa
®Çy ®å ¸n, thöêng lµ h×nh häc, cã khi ®an, cã khi vÏ, loÐ lªn võa
ph¶i gi÷a mµu xanh ®¬n ®iÖu cña rõng c©y. Nh÷ng cét gç kh¸
cao, víi gÇn suèt th©n nhiÒu h×nh trang trÝ, hoÆc vÏ, hoÆc kh¾c,
cã khi ®öîc t¹o thµnh khèi, vöît qua m¸i nhµ nhiÒu, töëng nhö
muèn chäc lªn trêi xanh, nhöng cuèi cïng l¹i ªm ®Òm dung th©n
döíi vßm c©y l¸. Råi th× nh÷ng töîng gç bao quanh, ngoµi m¸i
“nhµ m¶”, dï lµ ®«i trai g¸i, ngöêi «m mÆt khãc, kÎ bÕ con hay
gi· g¹o..., ®ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng töîng míi ra ®êi gÇn ®©y,
nhö ngöêi mÆc ¢u phôc, cã khi ®i xe g¾n m¸y, thËm chÝ anh bé
®éi: dï lµ töîng t¹o, tõng pho vÉn cã thÓ ®öîc ngöêi xem dùa vµo
h×nh thÓ ®· ra ®êi döíi tay ngöêi nghÖ sÜ, mµ quy nã vÒ khèi
th©n c©y trßn vèn lµ chÊt liÖu ban ®Çu. NghÖ thuËt ra ®êi tõ
thiªn nhiªn, vöît lªn thiªn nhiªn, nhöng ë ®©y, cuèi cïng l¹i trë
vÒ víi thiªn nhiªn, hoµ vµo thiªn nhiªn...
§Ó råi ®©y ®i vµo ®«i ®å ¸n trang trÝ, mong tõ ®ã t¹o ra
®öîc mét ý niÖm ban ®Çu vÒ nh÷ng g× mµ ngöêi Ba Na vµ ngöêi
Gia Rai g¸n cho “nhµ m¶”, cho ®¸m tang, cho c¸i ChÕt vµ c¸i
Sèng, h·y nãi mét lêi vÒ lÔ thøc tang ma. Mét lêi hÕt søc ng¾n
gän, kh«ng ph¶i v× kh«ng ®ñ chç ®Ó viÕt, mµ bëi v× t«i chØ biÕt cã
thÕ th«i, qua vµi ®ªm l¾ng nghe c¸c cô nãi vÒ tang lÔ Ba Na.
Ngöêi Ba Na tin r»ng tõng ngöêi sèng, dï nam hay n÷,
®Òu cã hån (p¬ngol): mét hån chÝnh ë trªn ®Çu, n¬i xo¸y tãc; mét
hån phô ë tröíc tr¸n; mét hån phô kh¸c ë bªn trong c¬ thÓ. Con
532
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ngöêi chÕt ®i, s¸c ®öîc ch«n vµo “nghÜa trang” lµng (bxat), mét
c¸nh rõng nhá tiÕp s¸t khu cùc cö tró, mµ ngöêi ta gäi lµ “lµng
ma míi” (ploi at©u nao)(5). Tho¸t khái x¸c, ba hån còng ë l¹i
“nghÜa trang”, nhöng chØ vµi th¸ng sau hån phô ®· tan ra thµnh
sö¬ng mãc. Nhö vËy, tinh linh cña ngöêi chÕt, hay “ma” (at©u),
chØ gåm mçi mét hån chÝnh.
Dï sao, “lµng ma míi” kh«ng ph¶i lµ n¬i vÜnh viÔn dµnh
cho ngöêi chÕt. §Êy chØ lµ mét tr¹m dõng ch©n, vÉn trong thÕ
gian nµy th«i, tuy ngoµi lµng dµnh cho ngöêi sèng. V× chØ sau
ch«n cÊt ®öîc mét n¨m, cã khi h¬n thÕ(6), ngöêi chÕt míi ra ®i
mét chuyÕn dµi, lÇn nµy ®Ó vÜnh viÔn ®Õn cö tró t¹i “lµng ma”
(ploi at©u), mµ ngöêi Ba Na còng gäi lµ “cöa tèi” (mang lung),
thÕ giíi cña ngöêi chÕt. §ã lµ dÞp ngöêi sèng lµm lÔ “bá ma”. Vµ
qua lÔ nµy næi bËt lªn vai trß cña ng«i “nhµ ma”, mµ t«i ®öîc
Phong d¾t ®i xem c¸ch ®©y ®· b¶y n¨m..
Còng nhö “bá m¶”, tõ “nhµ m¶” chØ lµ mét hiÓu lÇm cña
ngöêi Kinh: ngöêi Ba Na b¶o r»ng ®Êy lµ “nhµ ma” (hnem at©u).
Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn lÔ “bá m¶”, n¬i ch«n ngöêi chÕt míi
®öîc che ch¾n b»ng mét ng«i nhµ. Ngay tõ khi míi ch«n ngöêi
th©n xuèng mét m¶nh ®Êt nhá thuéc “nghÜa trang” lµng, ngöêi
ta ®· che ng«i mé b»ng mét nãc nhµ ®¬n s¬ nhöng ch¾c ch¾n, vµ
bao quanh m¶nh ®Êt Êy lµ mét hµng rµo ®ñ v÷ng ch¾c ®Ó ng¨n
thó hoang vµo ph¸ ph¸ch. RÊt tiÕc r»ng cho ®Õn nay t«i vÉn chöa
biÕt ng«i nhµ ®ã mang tªn g×, vµ cã ®eo ®uæi môc ®Ých t«n gi¸o
nµo kh«ng, ngoµi chøc n¨ng che möa che n¾ng. Dï sao, “nhµ
ma” thùc sù, víi ®Çy ®ñ c¸c chi tiÕt trang trÝ cña nã, chØ ra ®êi
ngay tröíc lÔ “bá ma”, nh»m thay thÕ ng«i nhµ cò. Mµ kh«ng
ph¶i chØ ra ®êi döíi tay ngöêi cña ngöêi gia ®×nh chÞu tang: cã
thÓ nãi r»ng ®©y lµ c«ng tr×nh tËp thÓ, trong chõng mùc mµ vÏ,
®an, ®Ïo, t¹c ®Òu ®ßi hái søc ®ãng gãp cña nh÷ng ngöêi khÐo tay
533
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
trong lµng, ®«i khi c¶ mét sè ngöêi kh¸c ®öîc mêi tõ vµi lµng l©n
cËn ®Õn.
Ch¼ng cã thÓ nãi nhiÒu vÒ lÔ “bá ma”, mµ t«i chØ ®öîc dù cã
mçi mét lÇn trong hai th¸ng ®i n¨m Êy. Cã nghe c¸c cô nãi ®iÒu
g×, t«i sÏ cè tãm l¹i b»ng mét hai c©u. Cßn nhö giê ®©y, ®Ó chuÈn
bÞ ®i vµo “nhµ ma”, nÕu cã cÇn còng chØ cÇn mét ý rÊt chung th«i:
“bá ma” kh«ng chØ lµ lÔ, ,mµ cßn lµ héi, héi - lÔ lín nhÊt cña
ngöêi Ba Na cã lÏ, vµ v× lµ héi nªn thêi gian “bá ma”, tröíc kia
cã thÓ kÐo dµi ®Õn n¨m ngµy ®ªm hoÆc h¬n n÷a, l¹i lµ dÞp lín ®Ó
cho sè ®«ng ngöêi dù héi biÓu diÔn nghÖ thuËt: ca - móa - nh¹c...
Mét chi tiÕt míi ch¼ng quan träng mÊy, mµ ®Õn nay vÉn
chöa ®öîc x¸c minh cho ch¾c, nhöng l¹i cã thÓ liªn quan ®Õn ý
nghÜa cña nghi lÔ: theo lêi mét vµi cô, cã thêi (?) mµ c¸c ®ªm “bá
ma” chÝnh lµ nh÷ng ®ªm hoµn toµn tù do ®èi víi trai g¸i chöa vî
chöa chång. Vµ cuèi cïng, mét hiÖn töîng ngì nhö ®Çy m©u
thuÉn. “Nhµ ma” ®öîc dùng lªn tröíc lÔ “bá ma” víi bao c«ng
phu nhö ta võa thÊy, nhöng l¹i bÞ “bá” ®i ngay tõ khi võa kÕt
thóc, kh«ng cßn ®öîc ngöêi nhµ ch¨m lo b¶o döìng: m¸i sËp, rµo
xiªu, cét ng·, hoa v¨n mê ®i..., mÆc, cho ®Õn khi toµn bé kiÕn
tróc Êy tiªu tan h¼n. Ta sÏ cßn dÞp quay vÒ trong chíp nho¸ng
víi hai m©u thuÉn võa nªu, sau khi ®· ®iÓm qua vµi ®å ¸n trang
trÝ trªn “nhµ ma”.
H¬n mét th¸ng ®i, ngµy nµo còng xem, còng ng¾m, tuy hái
®öîc Ýt th«i, nhö thÕ hoµn toµn chöa ®ñ ®Ó tõ ®Êy rót ra tÝ g× vÒ
ý nghÜa cña hoa v¨n ®· gÆp. Cã thÓ nãi lªn c¶m xóc t¹i chç, còng
cã thÓ t¹m ®öa ra mét b¶ng thèng kª c¸c ®å ¸n kh¸c nhau, cßn
nhö ý nghÜa, tröíc hÕt lµ ý nghÜa t«n gi¸o, th×...! Mµ thiÕu nã,
cßn lµm sao hiÓu ®öîc “nhµ ma” trong khung cña tang lÔ? Nãi
thÕ, ®Ó ngöêi ®äc th«ng c¶m cho r»ng nh÷ng g× t«i viÕt ra ngay
sau ®©y chØ lµ c¶m gi¸c ban ®Çu.
534
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Chç tËp trung hoa v¨n nhiÒu nhÊt trªn “nhµ ma”, c¶ Gia
Rai vµ Ba Na, theo t«i lµ ®öêng nãc.
Trong tröêng hîp Ba Na, trªn ®öêng Êy, mét ®å ¸n h×nh
häc thöêng hiÖn lªn ë vÞ trÝ trung t©m, cã khi ë nhiÒu n¬i, ®Æc
biÖt hai ®Çu nãc: ®ã lµ mét vßng trßn, thöêng thñng ë gi÷a, bao
quanh lµ nh÷ng tia nhá. ChØ nh×n qua thÕ th«i, dï chöa kÞp hái
han g×, ai còng cã thÓ t¹m ®o¸n r»ng ®ã lµ h×nh mÆt trêi: mµ qu¶
thÕ thùc, ngöêi Ba Na gäi ®å ¸n nµy lµ “mÆt trêi” (mÆt anar).
Trong kh«ng Ýt tröêng hîp, kÌm theo “mÆt trêi” lµ mét hay nhiÒu
h×nh liÒm, mµ ngöêi b¶n ®Þa gäi lµ “mÆt tr¨ng” (mÆt khoi)(7).
Còng g¾n víi ®öêng nãc, mÆt trêi cßn hiÖn lªn döíi mét
d¹ng cã phÇn kh¸c. Tõ hai ®Çu cïng cña ®öêng Êy, nh« ra ngoµi
nh÷ng m¶nh gç cã phÇn cong vµ vÓnh lªn, ®«i khi vÓnh lªn nhö
th¼ng ®øng, thöêng mang tªn “tia mÆt trêi” (x®r¨ng mÆt anar),
v× kÕt thóc mçi m¶nh Êy lµ vßng trßn cã tia ®· nãi trªn, cã ®iÒu
r»ng c¸c tia nµy kh«ng tù h¹n chÕ quanh vßng, mµ cßn ®öîc c¾m
vµo däc hai ®öêng biªn cña m¶nh gç (8), khiÕn ngöêi xem cã c¶m
gi¸c ®ang ®øng tröíc mét con vËt bß s¸t lín: mµ qu¶ thÕ thùc, v×
tªn gäi “tia mÆt trêi” cã khi ®öîc thay b»ng mét tõ kÐp kh¸c,
“®u«i rång” (ti«ng prao).
Ngoµi “mÆt trêi”, vµ ®«i khi c¶ “mÆt tr¨ng”, ®öêng nãc cña
“nhµ ma” Ba Na cßn ph« ra mét sè hoa v¨n h×nh häc n÷a, mµ t«i
ngê còng lµ “mÆt trêi”, dï cho chóng mang tªn kh¸c. Trong sè
Êy, næi bËt nhÊt, v× gÇn víi h×nh mÆt trêi nhÊt, lµ ba ®å ¸n sau
®©y: “khiªn”(9) (khªl); “hoa möíp”(pkao diªm); “lín”, hay “chÝnh”
(brëng).
“Nhµ ma” Gia Rai (xang at©u)(10) cã thÓ ®a d¹ng h¬n, so
víi còng ng«i nhµ Êy cña ngöêi Ba Na. Cµng ®a d¹ng, khi mµ
mét mé th«i cã thÓ lµ n¬i ch«n nhiÒu ngöêi chÕt. Cßn vÒ trang trÝ
535
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
trªn ®öêng nãc, th× trong tröêng hîp Gia Rai l¹i cã nh÷ng c¶nh
sinh ho¹t cña con ngöêi, chñ yÕu c¶nh uèng röîu cÇn, mµ ng«i
nhµ Ba Na cã thÓ Ýt cã h¬n. Nhöng kh¸c biÖt chÝnh gi÷a hai bªn,
theo t«i, l¹i lµ mÆt trêi kh«ng hÒ cã mÆt trong kho trang trÝ Gia
Rai. Qua chuyÕn ®i ng¾n nµy theo Phong, t«i ®· mét lÇn b¾t gÆp
trªn ®öêng nãc “nhµ ma” Gia Rai mét vßng trßn nhá cã tia bao
quanh: mét ngöêi ®Þa phö¬ng t×nh cê qua nghÜa trang vµo lóc Êy
cho biÕt r»ng ®ã lµ “mÆt trêi” (hr¬i). Nghe nãi cã mét sè tröêng
hîp tö¬ng tù t¹i nh÷ng vïng tiÕp xóc gi÷a hai téc. Ngoµi ra, “tia
mÆt trêi” Ba Na (x®r¨ng mÆt anar) còng cã mÆt trong kiÕn tróc
thuéc nghÜa trang Gia Rai, dï mang tªn kh¸c: tªn “(rau) gi¬ng”
(ktoanh), khi nh« ra tõ ®Çu cïng cña ®öêng nãc “nhµ ma”; tªn
“tay thÇn” (tngan yang), khi xuÊt hiÖn thµnh nhiÒu cÆp tröíc
phÇn cao cña th©n cét lÔ(11).
Dï sao, gi÷a hai ®å ¸n “mÆt trêi” vµ “mÆt tr¨ng” cña ngöêi
Gia Rai, th× “mÆt tr¨ng” lµ chÝnh yÕu, vµ ph« ra hai d¹ng “tr¨ng
khuyÕt” (mlan bang) vµ “tr¨ng trßn” (mlan tmi). Nã cã ë nh÷ng
ba n¬i: trªn ®öêng nãc “nhµ ma”; trªn cét lÔ chÝnh nh« lªn cao tõ
gi÷a ®öêng nãc; vµ ®«i khi c¶ trªn c¸c cét phô øng víi bèn gãc
cña ®öêng c¹nh cña ng«i nhµ(12).
Mét chi tiÕt chung cho c¶ Ba Na vµ Gia Rai: trªn ®öêng nãc
hoÆc trªn m¸i cña ng«i “nhµ ma”, thöêng xuÊt hiÖn, cã khi ®«i
ba lÇn, mét h×nh töîng ®¬n gi¶n, nhöng lµ lo¹i mét ®öêng, víi
chiÒu ngang kh¸ dµy, ®Òu ®Æn cong lªn cong xuèng vµi lÇn. §å
¸n Êy, ngöêi c¶ hai téc ®Òu gäi lµ “th©n (con) tr¨n” (Ba Na: kh¨n
tung; Gia Rai: kh¨n ®«ng).
MÆt trêi hay mÆt tr¨ng nãi lªn thÕ giíi bªn trªn cña vò trô,
con tr¨n, vËt bß s¸t, lµ biÓu töîng cña thÕ giíi bªn döíi. Sù cã
mÆt da diÕt cña c¶ “mÆt trêi” - “mÆt tr¨ng” vµ “th©n tr¨n” trªn
c¸c kiÕn tróc g¾n víi nghÜa trang Gia Rai vµ Ba Na khiÕn t«i ngê
536
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
r»ng nh÷ng ®å ¸n trang trÝ ë ®©y muèn nh¾c l¹i mét quan niÖm
cæ truyÒn vÒ vò trô, tõ ®ã h¼n cã thÓ läc ra mét sè ®iÓm tö¬ng
®ång gi÷a c¸ch nh×n cña hai téc ngöêi. Cµng thÕ, khi mµ trªn
“nhµ ma” kiÓu m¸i cao cña ngöêi Gia Rai, thöêng hiÖn lªn h×nh
vÏ mét c©y to, khã ph©n ®Þnh, mµ t«i cø t¹m cho lµ c©y vò
trô(13).
Cßn cét lÔ chÝnh, mµ t«i chöa hÒ ®öîc c¸c cô gi¶ng cho mét
lêi, ph¶i ch¨ng ®Êy còng lµ trôc vò trô, trong chõng mùc mµ
th©n nã ch×a ra, trªn phÇn cao, nh÷ng cÆp h×nh mÆt trêi (“tia
mÆt trêi”, hay “c¸nh tay thÇn”)? Trong mét tröêng hîp duy nhÊt,
khi theo Phong ghÐ vµo mét nghÜa trang Gia Rai, t«i ®· mõng rì
nhËn ra mét võng tr¨ng löìi liÒm trªn ®Ønh cao cña cét Êy.
Vò trô cæ truyÒn ®öîc nh¾c l¹i trong ®¸m tang, gi÷a c¶nh
chÕt. §iÒu ®ã kh«ng cã g× l¹, tr¸i l¹i, phæ biÕn hÇu kh¾p mäi téc.
V× ®¸m tang kh«ng chØ lµ ChÕt, mµ lµ Sèng n÷a. Ngöêi Möêng ë
miÒn B¾c nöíc ta, ch¼ng h¹n, tin r»ng ngöêi chÕt l¹i quay vÒ
tuæi th¬, vµ chÝnh v× thÕ mµ trong mét sè tröêng hîp, gia ®×nh
chÞu tang ph¶i treo mét ®å ch¬i tröíc bµn thê ngöêi võa mÊt(14).
H¬n thÕ n÷a, theo hä, ngöêi Êy cßn ph¶i lªn trêi chÞu mét lÇn xÐt
xö cña “Vua trêi”, tröíc khi vÜnh viÔn vÒ n¬i cö tró cuèi cïng cña
m×nh. Nhö vËy, câi ChÕt vÉn liªn quan ®Õn câi sèng, cßn liªn
quan ®Õn c¸c vïng kh¸c ngoµi trÇn thÕ. Kh«ng l¹ r»ng “§Î ®Êt
®Î nöíc”, mét tang ca lín cña ngöêi Möêng, l¹i dµnh phÇn më
®Çu cho viÖc kÓ l¹i, chuyÖn khai thiªn lËp ®Þa vµo buæi khëi
nguyªn cña vò trô, qua ®ã mµ cã dÞp dÉn ra mét sè thÕ giíi kh¸c
nhau. Cßn vÒ c¸c téc Thöîng, trong sè ®ã cã ngöêi Ba Na vµ
ngöêi Gia Rai, th× c¸c nhµ nghiªn cøu cña ta, tõ 1975 ®Õn nay,
chöa ®i vµo khÝa c¹nh nµy trong cuéc sèng cña hä. Dï sao, Ýt
nhÊt ta còng biÕt r»ng, döíi m¾t c¸c téc Êy, cã hai thÕ giíi ®èi
lËp, nhöng vÉn song song víi nhau: mét dµnh cho ngöêi sèng, vµ
537
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
mét cho ngöêi chÕt. §ã lµ chöa nãi ®Õn mét quan niÖm cña ngöêi
Ba Na, mµ cã nhµ nghiªn cøu thêi tröíc ®· ®öa ra: ngöêi chÕt
bÊt ®¾c kú tö bÞ thÇn linh b¾t vÒ thÕ giíi bªn trªn lµm t«i tí cho
c¸c vÞ(15).
C¸i chÕt, nhö vËy, chØ lµ mét trong nh÷ng nh¸t c¾t nhá liªn
tôc nèi tiÕp nhau trªn dßng s«ng bÊt tËn. Cho nªn, kh«ng cã g×
®¸ng ng¹c nhiªn, nÕu nhö nh÷ng ®ªm “bá ma”, Ýt nhÊt còng theo
lêi mét vµi cô, tõng lµ nh÷ng ®ªm hoµn toµn tù do, nhö ta ®·
biÕt, ®èi víi trai g¸i chöa vî chöa chång: ®©y lµ thêi ®iÓm giao
thoa gi÷a ChÕt vµ Sèng, tõ ChÕt trë vÒ víi Sèng, gi÷a c¶nh chÕt
mµ chuÈn bÞ cho cuéc sèng. Còng nhö vËy, vÒ ®«i nam n÷ trÇn
truång thöêng chiÕm vÞ trÝ quan träng nhÊt gi÷a c¸c töîng gç
bao quanh “nhµ ma”.
Chi tiÕt cuèi cïng mµ c¸c cô cho biÕt cã thÓ gióp ta hiÓu
thªm “nhµ ma” vµ héi lÔ “bá ma”. Trong nh÷ng ngµy ®ªm héi lÔ,
mäi ngöêi, kÓ c¶ c¸c cô giµ, ®Òu vui ch¬i nh¶y móa, chØ mçi mét
ngöêi kh«ng ®öîc tham gia vµo ®ã: chång gãa hay vî gãa cña
ngöêi chÕt. Ph¶i chê ®Õn chiÒu ngµy cuèi, sau khi ®· ®öîc c¸c cô
lµm lÔ tÈy uÕ cho, qua mét cuéc t¾m röa bªn bê suèi, ngöêi Êy
míi ®öîc kÓ nhö kh«ng cßn g¾n bã g× víi ngöêi ®· mÊt n÷a, vµ
b¾t ®Çu cã mÆt l¹i trong cuéc vui chung. Råi lÔ héi kÕt thóc.
Ngöêi chÕt ra ®i vÒ thÕ giíi kh¸c. “Nhµ ma” bÞ “bá” ngay tõ lóc
®ã. ChÝnh v× thÕ mµ t«i ngê r»ng kiÕn tróc Êy, víi bao chi tiÕt cÇu
kú, c¶ víi sè cña c¶i cã gi¸ trÞ mµ ngöêi sèng chia cho ngöêi th©n
cña m×nh ®· mÊt, tõ phót héi lÔ chÊm døt, kh«ng cßn ®öîc xem
lµ vËt thÓ cña thÕ gian n÷a, tr¸i l¹i, chØ cßn lµ h×nh ¶nh cña n¬i
ngöêi chÕt ®Õn cö tró ë thÕ giíi bªn kia. Nã ®· cïng ngöêi chÕt
vÒ thÕ giíi bªn kia (!?!).
Nhö ®· nãi tõ ®Çu, trªn ®©y chØ lµ vµi “c¶m gi¸c” dÊy lªn
tõ chót Ýt thÊy ®öîc, nghe ®öîc, qua mét chuyÕn ®i ch¬i ng¾n
538
