Văn hóa và tộc người: Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ
Tìm hiểu làng Việt cổ truyền, dù cố tình tự hạn chế lại trong vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ, và chủ yếu trong phạm vi cho phép của tài liệu điền dã dân tộc học
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt
cæ truyÒn ë B¾c Bé
T×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn, dï cè t×nh tù h¹n chÕ l¹i
trong vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, vµ chñ yÕu trong
ph¹m vi cho phÐp cña tµi liÖu ®iÒn d· d©n téc häc, lµ mét con
®öêng dµi, trªn ®ã t«i ®ang cè ®i nèt chÆng ®Çu: chÆng tËp hîp
tµi liÖu. Trong hoµn c¶nh Êy, kh«ng thÓ ®öa ra mét m« thøc
chung, cµng kh«ng thÓ tr×nh bµy nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau t¹i
nh÷ng khu vùc kh¸c nhau.
§iÒu duy nhÊt lµm ®öîc trong lóc nµy lµ nªu lªn, theo mét
trËt tù nµo ®ã (dï cã phÇn vò ®o¸n), nh÷ng c©u hái mµ t«i ®· vÊp
ph¶i trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu trªn thùc ®Þa, ®ång thêi thö gi¶i
®¸p chóng trong khung mét bøc tranh chung, víi ®iÒu kiÖn ®õng
quªn r»ng mçi cè g¾ng gi¶i ®¸p chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc,
mµ råi ®©y ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ cã dÞp thay thÕ döíi ¸nh s¸ng cña
tµi liÖu míi.
Mét tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò, dï ®öîc tr×nh bµy döíi d¹ng
nµo, kh«ng ph¶i lµ mét hå s¬ lu«n lu«n cô thÓ, vµ kh«ng khái
nh¾c nhë ®Õn mét ®Ò cö¬ng, mµ tÝnh s¬ löîc ¾t sÏ lµm cho nhiÒu
ngöêi kh«ng võa lßng. ChÝnh v× thÕ mµ ngay tõ giê ngöêi viÕt
224
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cÇn ®Õn tÊt c¶ tÊm lßng réng löîng cña ngöêi ®äc.
I. M¶ng c¬ cÊu tæ chøc trong bøc tranh
toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn
C¬ cÊu tæ chøc lµ mét khÝa c¹nh cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh
trÞ. Nh×n trªn mét b×nh diÖn kh¸c, ®Êy còng lµ mét thµnh phÇn
cña kiÕn tróc thöîng tÇng. Bëi nh÷ng lý do dÔ hiÓu, khÝa c¹nh
Êy cña lµng ViÖt cæ truyÒn tõng ®öîc mét sè t¸c gi¶ Ph¸p ë §«ng
Dö¬ng löu ý, mµ löu ý ngay tõ khi c«ng cuéc b×nh ®Þnh vïng ®Êt
míi chiÕm chöa hoµn toµn chÊm døt(1). Tuy nhiªn, sèng vµ viÕt
trong kh«ng khÝ häc thuËt cña ®o¹n cuèi thÕ kû tröíc vµ ®o¹n
®Çu thÕ kû nµy, kh«ng cã trong tay mét khung quy chiÕu nµo lín
h¬n c¸c x· héi Hy La thêi viÔn cæ, vµ, ®èi víi nh÷ng ngöêi cÇm
bót vµo nöa sau thÕ kû tröíc th× lµ Phuyxten ®¬ Cul¨ngi¬
(Fustel de Coulanges) vµ m« h×nh “thµnh bang cæ ®¹i”(2) hä
quan t©m ®Õn c¸c c¬ cÊu “duy lý” (lµng, x·, bé m¸y chÝnh quyÒn
ë cÊp x·...), h¬n lµ ®Õn c¸c c¬ cÊu tö¬ng ®èi Èn tµng (nh÷ng tæ
chøc “d©n gian” nhö gi¸p, phe...). Mét ®iÒu cÇn nãi ngay, ®Ó
tr¸nh mäi hiÓu lÇm v« Ých, lµ sè lín nh÷ng t¸c gi¶ gäi lµ “§«ng
Dö¬ng” nµy, dï dÝnh chÆt vµo sù kiÖn vµ bé m¸y thuéc ®Þa,
nhöng cã lÏ chÝnh bëi vai trß cña hä trong bé m¸y Êy, ®· cã nhiÒu
cè g¾ng ®Ó nh×n mét c¸ch kh¸ch quan lµng x· ViÖt cæ truyÒn, mµ
hä kh«ng tiÕc lêi ca ngîi, vÝ chóng víi mét sè thiÕt chÕ “d©n chñ”
cña phö¬ng T©y ®ö¬ng ®¹i. Dï sao, con m¾t cña ngöêi sÜ quan
®· tham gia c«ng cuéc b×nh ®Þnh, cña vÞ viªn chøc cao cÊp ë
thuéc ®Þa, cña nhµ truyÒn gi¸o... kh«ng thóc ®Èy hä quan t©m
®óng møc ®Õn c¬ së kinh tÕ cña lµng ViÖt cæ truyÒn, cµng kh«ng
t¹o ®iÒu kiÖn cho hä ®Æt kiÕn tróc thöîng tÇng (trong ®ã cã c¬
cÊu tæ chøc) lªn trªn c¬ së kinh tÕ mµ xem xÐt. §iÒu ngé nghÜnh
225
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®¶ kÝch th¼ng vµo c¬ cÊu cæ truyÒn cña
lµng x· ViÖt, ®Æc biÖt lµng x· ViÖt ë B¾c Bé, mµ ®¶ kÝch l¾m lóc
s©u cay, l¹i chÝnh lµ mét sè trÝ thøc ViÖt Nam ®öîc ®µo t¹o tõ
tröêng häc Ph¸p. KÓ ra, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn: döíi m¾t
cña tÇng líp ngöêi Ýt nhiÒu ®· ¢u hãa vÒ mÆt tö töëng vµ cã xu
höíng c¶i lö¬ng nµy, lµng x· cæ truyÒn, víi c¸c cæ tôc cña nã,
trong ®ã kh«ng thiÕu g× nh÷ng hñ tôc, lµ mét trong nh÷ng
chöíng ng¹i vËt lín nhÊt trªn con ®öêng c¶i c¸ch (nghÜa lµ ¢u
hãa) mµ hä mong mái yªu cÇu(3).
Tõ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn nay, dï ®· dÇn dÇn
thÊy ®öîc vai trß cña lµng x· trong lÞch sö nãi chung, vµ lÞch sö
chèng ngo¹i x©m nãi riªng cña d©n téc, c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt
Nam quan t©m ®Õn x· héi cæ truyÒn chØ míi dµnh ®öîc th× giê
vµ c«ng søc ®Ó böíc ®Çu ®i vµo c¬ së kinh tÕ, vµ mét phÇn cña c¬
cÊu x· héi, phÇn hîp thÓ giai cÊp. Néi dung cña cuéc th¶o luËn
mµ ViÖn Sö häc ®Þnh tæ chøc quanh chñ ®Ò lµng x· ViÖt Nam cæ
truyÒn vµo ®Çu nh÷ng n¨m 70 lµ mét b»ng chøng(4).
Nhö vËy, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, trong mèi
quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp, vÉn cßn
cã thÓ ®öîc xem lµ mét kho¶ng trèng cÇn lÊp dÇn. Mµ còng ®·
®Õn lóc ph¶i b¾t tay vµo lÊp, Ýt nhÊt còng v× nh÷ng môc ®Ých sau
®©y:
1. TiÕn ®Õn mét bøc tranh toµn c¶nh lµng ViÖt cæ
truyÒn
§©y lµ môc ®Ých chÝnh, cã thÓ nãi lµ ®Þnh ®Ò më ®Çu, mµ
c¸c môc ®Ých kh¸c chØ lµ hÖ qu¶. “Lµng” lµ tÕ bµo sèng cña x· héi
ViÖt, lµ “s¶n phÈm tù nhiªn tiÕt ra tõ qu¸ tr×nh ®Þnh cö vµ céng
cö cña ngöêi ViÖt trång trät”(5). HiÓu ®öîc lµng ViÖt lµ cã trong
tay c¬ së tèi thiÓu vµ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn lªn t×m hiÓu x· héi ViÖt
226
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nãi riªng, vµ x· héi ViÖt Nam nãi chung, trong søc n¨ng ®éng
lÞch sö cña nã, trong øng xö céng ®ång vµ t©m lý tËp thÓ cña nã,
trong c¸c biÓu hiÖn v¨n hãa cña nã, c¶ trong nh÷ng ph¶n øng
cña nã tröíc t×nh huèng mµ lÞch sö ®ö¬ng ®¹i ®Æt nã vµo. §iÒu
®ã ®· râ rµng. Nhöng, nhö võa nãi trªn, bøc tranh lµng ViÖt cæ
truyÒn cña chóng ta cßn thiÕu nhiÒu m¶ng, trong ®ã, thuéc lo¹i
quan träng nhÊt, cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
§µnh r»ng c¬ cÊu tæ chøc chØ ra ®êi trªn mét c¬ së kinh tÕ
nhÊt ®Þnh. Vµ trong khu«n khæ cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ
chung mµ nã chØ lµ mét bé phËn. Tuy nhiªn, víi tö c¸ch mét
thµnh phÇn cã tÝnh ®éc lËp tö¬ng ®èi cña kiÕn tróc thöîng tÇng,
nã ¶nh höëng trë l¹i c¬ së kinh tÕ vµ nh÷ng bé phËn kh¸c cña c¬
cÊu x· héi - chÝnh trÞ. ChÝnh v× vËy mµ chóng ta kh«ng mong g×
hiÓu ®öîc c¬ së kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ cña “lµng
x·”(6) cho tö¬ng ®èi trän vÑn, nÕu chöa kÞp nãi ®Õn c¬ cÊu tæ
chøc vµ t¸c ®éng ngöîc l¹i cña nã. MÆt kh¸c, c¬ cÊu tæ chøc cña
lµng ViÖt cæ truyÒn (víi yÕu tè biÓu hiÖn vµ Èn tµng häp thµnh
nã) l¹i lµ khung c¶nh diÔn biÕn, h¬n thÕ n÷a, lµ ®iÒu kiÖn t©m
lý rÊt phøc t¹p, mµ chØ riªng c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp
chöa ®ñ ®Ó minh gi¶i.
2. Gãp phÇn soi s¸ng thªm lÞch sö d©n téc döíi c¸c
triÒu ®¹i xöa
Cµng ngöîc dßng vÒ nh÷ng triÒu ®¹i xöa, ch¼ng h¹n tõ thÕ
kû XVIII trë vÒ tröíc, lÞch sö ViÖt Nam cµng dung qu¸ nhiÒu
vïng t¨m tèi. Biªn niªn sö vµ c¸c v¨n b¶n ch÷ H¸n hiÕm hoi cßn
sãt l¹i ®Õn h«m nay thöêng chØ cung cÊp ®öîc nh÷ng sù kiÖn lín
vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, th¶ng hoÆc mét vµi biÕn cè x· héi. Cã vËn
dông khÐo lÐo ®Õn mÊy tö töëng lÞch sö hiÖn ®¹i, ngöêi viÕt sö
còng chØ cã thÓ hiÓu râ h¬n b¶n chÊt cña tõng sù kiÖn hay biÕn
227
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cè ®öîc ph¶n ¸nh, qu¸ l¾m lµ nèi liÒn c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy
l¹i thµnh mét s¬ ®å tiÕn hãa Ýt nhiÒu ®¸ng tin cËy. Cßn nhö h×nh
dung sao cho cô thÓ h¬n m«i tröêng diÔn biÕn cña c¸c sù kiÖn vµ
biÕn cè Êy, ®Æt gi¶ thuyÕt ®Ó bæ sung thªm nh÷ng khÝa c¹nh míi
cho c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, gi¶i thÝch nh÷ng kh¸i niÖm mµ thö
tÞch cæ chØ nªu tªn gäi ®ö¬ng thêi chø kh«ng tr×nh râ néi
dung(7)..., tröíc nh÷ng nhiÖm vô ®ã chóng ta ®µnh bã tay, giái
l¾m th× còng cã thÓ ®öa ra mét vµi øc ®o¸n thiÕu c¬ së, mµ c¶
ngöêi viÕt lÉn ngöêi ®äc ®Òu liÖu tröíc r»ng cã lÏ sÏ ch¼ng bao
giê minh x¸c næi. Mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn
sÏ cung cÊp cho ngöêi viÕt lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa
mét c«ng cô tham kh¶o tèt, ®Ó lÊy c¶m høng tõ ®Êy, mµ thö
th«ng nh÷ng chç t¾c võa nªu.
Lµng ViÖt “cæ truyÒn” nãi ®©y, mµ chóng ta ®ang mong
muèn ®öîc ng¾m trªn mét bøc tranh toµn c¶nh, tÊt nhiªn kh«ng
thÓ lµ lµng ViÖt “cæ”, kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt döíi nh÷ng triÒu ®¹i
xöa. Phö¬ng ph¸p d©n téc häc kh«ng cho phÐp ngöîc dßng thêi
gian qu¸ xa nhö thÕ. Tuy nhiªn, lµng ViÖt cæ truyÒn, dï chØ cæ
truyÒn döíi d¹ng ®öîc ®Þnh h×nh trong thêi NguyÔn, triÒu ®¹i
cuèi cïng (thÕ kû XIX), vµ nhÊt lµ trong chÕ ®é thuéc ®Þa, nghÜa
lµ vµo h«m tröíc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vÉn thùc sù
“cæ truyÒn” trong chõng mùc nã lµ tÕ tµo cña mét x· héi §«ng
phö¬ng tiÒn c«ng nghiÖp, mµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lín lµ
tÝnh ngöng ®äng tö¬ng ®èi. Trªn bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng
ViÖt cæ truyÒn, ¾t sÏ cã nhiÒu m¶ng, nhiÒu nÐt rÊt “míi”, nh÷ng
yÕu tè ra ®êi kh«ng bao l©u tröíc mèc thêi gian mµ ta chän lµm
chuÈn khi th¨m hái d©n téc häc. Nhöng, tõ tµi liÖu ®iÒn d· (kÕt
hîp víi thö tÞch cæ) ch¾c ch¾n chóng ta còng sÏ läc ra ®öîc mét
®«i nÐt ®äng l¹i (chÝ Ýt còng väng l¹i) tõ nh÷ng thêi xa xöa h¬n.
Nh÷ng dÊu tÝch (hay håi ©m) Êy, ®èi víi ngöêi viÕt cæ sö, cã thÓ
228
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ nh÷ng gîi ý kh«ng thõa, thËm chÝ nh÷ng ®iÓm quy chiÕu bæ
Ých, khi mµ tµi liÖu cô thÓ do biªn niªn sö cung cÊp ®· ®öîc dïng
hÇu c¹n. Dï sao, c«ng viÖc tröíc m¾t lµ hoµn chØnh bøc tranh
toµn c¶nh nãi trªn, b»ng c¸ch bæ sung thªm nh÷ng m¶ng cßn bá
trèng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
3. Gãp thªm tµi liÖu thùc tÕ cho cuéc th¶o luËn chöa
chÊm døt vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸
Dï ®öîc ®Æt tªn lµ g×, th× cuéc th¶o luËn vÒ lµng x· ë ViÖt
Nam, do ViÖn Sö häc ®Ò xöíng c¸ch ®©y kho¶ng möêi n¨m(8)
vÉn thùc tÕ xoay quanh trôc phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸. Trªn
®Êt ViÖt Nam, cã tõng tån t¹i phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ hay
kh«ng? NÕu cã, th× phö¬ng thøc Êy, ë ViÖt Nam, ®· kho¸c thªm
nh÷ng ®Æc ®iÓm g×? NÕu kh«ng, th× c¸i gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n”
hay “c«ng x· l¸ng giÒng”, ë ViÖt Nam, thùc ra lµ c¸i g×, vµ b»ng
c¸ch nµo ®ã vÉn löu l¹i nh÷ng dÊu tÝch, cßn nhËn ra ®öîc, c¬
tÇng x· héi döíi c¸c triÒu ®¹i ®öîc xem lµ “phong kiÕn”.
Nh÷ng c©u hái c¬ b¶n Êy chöa ®öîc gi¶i ®¸p cho døt kho¸t,
th× cuéc tranh luËn ®· t¾t ®i trong löng l¬, phÇn nµo cã lÏ v×
thiÕu nh÷ng tµi liÖu sèng ®em vÒ tõ thùc ®Þa. Nh÷ng tµi liÖu
th«ng sö, rót tõ thö tÞch cæ ra, tõ ®ã soi s¸ng b»ng c¸c c«ng tr×nh
vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ cña nhiÒu nhµ sö häc quèc tÕ
®ö¬ng thêi, míi cã kh¶ n¨ng gióp ®Æt vÊn ®Ò vµ gîi lªn nhiÒu c©u
hái míi, chöa ®ñ søc nÆng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Ngµnh kh¶o cæ
häc trong nöíc, bÊy giê ®ang bËn rén tröíc nh÷ng ph¸t hiÖn míi
vÒ thêi s¬ sö, kh«ng tham gia cuéc th¶o luËn. Ngµnh d©n téc häc,
cßn trøng nöíc, chØ d¸m tham gia tõ xa b»ng mét hai b¶n tham
luËn e dÌ. Nhö vËy, chöa thÓ nãi lµ cuéc tranh luËn ®· chÊm døt.
Nã chØ t¹m ngõng..., h¼n ®Ó chê ®îi tµi liÖu míi. Råi ®©y, sÏ cã
lóc l¹i bïng lªn, t«i tin thÕ, dï chØ v× hµnh tr×nh cña ý thøc ViÖt
229
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Nam tõ trªn ba mö¬i n¨m nay lµ mét cuéc tù t×m tröêng kú, tù
t×m kh«ng mái mÖt, ®Ó cßn tiÕn lªn n÷a. Ph¶i gãp tµi liÖu cÇn gãp
vµo, cã bøc tranh thùc sù lµ toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ
ngµnh d©n téc häc ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm bæ sung thªm mét
sè m¶ng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
4. Gãp phÇn vµo c«ng cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó x©y
dùng n«ng nghiÖp lín
V« vµn lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé lµ nh÷ng
tÕ bµo sèng, vèn sinh thµnh mét c¸ch tù nhiªn, ra ®êi mµ kh«ng
ph¶i th«ng qua bµn tay nÆn t¹o cña chÝnh quyÒn trung ö¬ng,
tõng tån t¹i l©u dµi víi mét diÖn m¹o vµ c¸ tÝnh riªng biÖt cho
tõng lµng, nªn ®öîc c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau trªn ®Êt ViÖt
Nam xem nhö nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n”: “... Mçi triÒu ®¹i, tïy
nhu cÇu tæ chøc hµnh chÝnh - x· héi cña m×nh, l¾p ghÐp (c¸c cÊu
kiÖn Êy) l¹i theo thiÕt kÕ nµy hay thiÕt kÕ kia, x©y nªn nh÷ng
®¬n vÞ phøc hîp h¬n: nhÊt x· nhÊt th«n, nhÊt x· nhÞ th«n, nhÊt
x· tam th«n...”(9). Nhö vËy, hîp thÓ vµ diÖn m¹o cña x· cã thÓ
®æi thay, lµng ch¼ng v× thÕ mµ thay ®æi, nÕu ta kh«ng tÝnh ®Õn
nh÷ng biÕn chuyÓn nhá nhÆt vµ khã nhËn diÔn ra hµng giê
trong tõng tÕ bµo mét. Tõ 1945 ®Õn nay, qua hai cuéc kh¸ng
chiÕn, qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, råi phong trµo hîp t¸c hãa, ®èi
víi sinh mÖnh cña lµng cò, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng xö sù kh«ng
kh¸c tröíc lµ bao: “VÒ mÆt ph©n chia ®Þa vùc vµ tæ chøc c¸c ®¬n
vÞ tô cö, lµng cò vÉn tån t¹i”(10). Dï ®öîc gäi lµ th«n vµ ®ãng vai
mét thµnh phÇn cÊu thµnh cña “®¹i x·” míi(11), dï ®· hãa th©n
thµnh mét hîp t¸c x·, thËm chÝ mét ®éi s¶n xuÊt ho¹t ®éng
trong khu«n khæ hîp t¸c x· toµn x·, tõng lµng cò, cho ®Õn nay,
vÉn gi÷ l¹i diÖn m¹o c¬ b¶n cña mét tÕ bµo, víi mét khu ®Êt tô
cö riªng, mét tªn gäi riªng, vµ Ýt nhiÒu truyÒn thèng riªng.
230
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ChØ víi chñ trö¬ng x©y dùng n«ng nghiÖp lín x· héi chñ
nghÜa trªn n«ng th«n toµn quèc, do §¹i héi §¶ng Céng s¶n ViÖt
Nam lÇn thø IV ®Ò ra, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc, sù tån
t¹i cña lµng cò míi ®öîc ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Thùc ra, chöa mét
nghÞ quyÕt nµo cña nhµ nöíc nªu lªn viÖc gi¶i thÓ lµng cò. ë c¬
së, ®¬n vÞ liªn hîp c«ng - n«ng nghiÖp cña n«ng th«n x· héi chñ
nghÜa sÏ lµ huyÖn. Nhöng, xung quanh thÞ trÊn huyÖn, víi c¸c
trô së chÝnh trÞ, v¨n hãa xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp cña nã, mét vïng
n«ng th«n réng lín sÏ cÇn ®öîc cÊu tróc hãa l¹i, sao cho thÝch
hîp víi phö¬ng thøc lao ®éng vµ sinh ho¹t cña n«ng nghiÖp lín.
Nãi ®©u xa, mét trong nh÷ng nhu cÇu tröíc m¾t, Ýt nhÊt còng
theo ý kiÕn cña mét sè chuyªn viªn, lµ dån nh÷ng ®iÓm tô cö lÎ
tÎ l¹i, biÕn thæ cö cò thµnh ®Êt canh t¸c, nh»m më réng diÖn tÝch
trång trät. Trong tröêng hîp ®ã, ch¼ng h¹n, cßn nªn cè gi÷ diÖn
m¹o cña tõng lµng cò trªn ®Êt tô cö míi, hay ph¶i ch¨ng cÇn gi¶i
cÊu tróc nh÷ng lµng cò? Gi¶i ph¸p thø nhÊt cã lîi ®Õn ®©u, cã
h¹i ®Õn ®©u? Trong chõng mùc nµo “t×nh lµng nghÜa nöíc”,
trong khung céng c¶m cña lµng cò, cã thÓ h¹n chÕ tÇm nh×n cña
ngöêi n«ng d©n míi, k×m ch©n hä l¹i, l«i hä trë vÒ víi nh÷ng ¶o
väng hµi hßa quen thuéc cña thÕ giíi n«ng th«n cò? NÕu thùc
tiÔn cña n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay ®ßi hái gi¶i ph¸p thø hai,
th× ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó t¹o l¹i, b»ng nh÷ng h×nh thøc d©n téc
quen thuéc víi ngöêi n«ng d©n ViÖt Nam, mét sîi d©y céng c¶m
míi, trªn vïng ®Êt tô cö míi?
§Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn, vµ nhiÒu c©u hái kh¸c cïng
lo¹i (tÊt sÏ lÇn löît n¶y ra trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng nghiÖp
lín), chØ qui chiÕu vµo nhu cÇu tröíc m¾t cña ®öêng lèi, hay vËn
dông lý luËn chÝnh trÞ chung th«i, h¼n lµ chöa ®ñ. Cßn ph¶i hiÓu
biÕt lµng cò trong c¸c thµnh phÇn cña nã, trong c¸ch g¸ l¾p c¸c
thµnh phÇn Êy l¹i víi nhau, trong phö¬ng thøc vËn hµnh cña
231
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tæng thÓ, trong øng xö t©m lý cña nh÷ng con ngöêi ®· sèng hµng
thÕ kû liÒn trong lßng tæng thÓ ®ã. ë ®©y h¬n ë ®©u c¶, mét bøc
tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn lµ rÊt cÇn thiÕt, trong ®ã
tÊt nhiªn kh«ng thÓ thiÕu m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
II. Nh÷ng chiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ
truyÒn
Mét trong nh÷ng ®iÒu g©y cho¸ng tröíc tiªn cho ngöêi ®i
t×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn trªn thùc ®Þa lµ tÝnh chÊt phøc t¹p
cña c¬ cÊu tæ chøc. Trong giíi h¹n cña mét lµng, cö d©n n«ng
th«n tù tËp hîp l¹i b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau, mçi
h×nh thøc cã chøc n¨ng riªng, tiªu chuÈn nhËn thµnh viªn riªng.
Nhöng, b»ng ho¹t ®éng cña m×nh, tõng h×nh thøc, dï Ýt nhiÒu,
®Òu gãp phÇn vµo vËn hµnh cña lµng, xem nhö mét tæng thÓ.
Nhö vËy, vÊn ®Ò c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ®ßi hái
ngöêi nghiªn cøu nã ph¶i lÇn löît dß vµo tõng h×nh thøc tæ chøc,
tröíc khi l¾p r¸p c¸c h×nh thøc Êy l¹i ®Ó thÊy cho ®öîc vËn hµnh
cña tæng thÓ. Nªu lªn tröíc sau tõng lo¹i h×nh mét, dõng l¹i
tröíc néi dung cã thÓ s¬ ®o¸n cña tõng lo¹i h×nh, bµn qua mét
hai vÊn ®Ò mµ néi dung Êy tÊt yÕu ®Æt ra, t«i muèn nh©n thÓ lµm
mét c«ng ®«i viÖc: khoanh dÇn c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu
tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, ®ång thêi, öím tröíc ®öêng ®i
lèi l¹i cña dßng lËp luËn.
A. Ba th«ng sè c¬ b¶n
Ba th«ng sè nµy cã liªn quan ®Õn c¬ së kinh tÕ vÒ hîp thÓ
giai cÊp cña lµng ViÖt cæ truyÒn. Chóng, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i
lµ nh÷ng h×nh thøc tæ chøc, nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña c¬
cÊu tæ chøc. Tuy nhiªn, nhö ®· nãi trªn, chØ cã thÓ hiÓu ®öîc c¬
cÊu tæ chøc “trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ
hîp thÓ giai cÊp”. Hai nÒn t¶ng Êy, ®Ó t×m hiÓu lµng ViÖt cæ
232
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
truyÒn, thùc ra, ®· ®öîc böíc ®Çu biÕt ®Õn, ®Æc biÖt lµ qua
nh÷ng tµi liÖu vµ sè liÖu rót ra tõ cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®·
thµnh c«ng c¸ch ®©y h¬n hai mö¬i n¨m, vµ qua nh÷ng c«ng
tr×nh gÇn ®©y h¬n vÒ th«ng sö ViÖt Nam thêi gäi lµ “phong
kiÕn”. MÆc dÇu nh÷ng d÷ kiÖn do c¸c tµi liÖu vµ c«ng tr×nh nãi
trªn cung cÊp cßn xa møc hoµn chØnh, cßn chøa qu¸ nhiÒu vïng
tranh tèi tranh s¸ng, c¸c nhµ chÝnh trÞ vµ chuyªn viªn vÒ cæ sö
còng ®· tõ ®Êy läc ra ®öîc mét sè nhËn xÐt c¬ b¶n. H·y ghi l¹i
®©y Ýt nhÊt lµ ba ®iÒu cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¬ cÊu cña lµng
ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé.
1. ChÕ ®é ruéng ®Êt tö, vµ sù tån t¹i cña c«ng ®iÒn
c«ng thæ
Ruéng ®Êt cña lµng, vèn lµ c«ng h÷u, nhö chóng ta cã
quyÒn gi¶ thiÕt, ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh tö h÷u hãa l©u dµi.
Qu¸ tr×nh nµy më mµn tõ bao giê, vµ diÔn ra döíi nh÷ng h×nh
thøc cô thÓ nµo? Kh«ng râ. VÒ mÆt nµy, biªn niªn sö cña ta còng
kh¸ m¬ hå. C¨n cø vµo lêi gi¶ng cña c¸c chuyªn viªn vÒ cæ sö
(xem Phô lôc I), t«i xin ghi l¹i sau ®©y mét sè mèc nèi tiÕp nhau
®¸nh dÊu qu¸ tr×nh nãi trªn:
- ThÕ kû XII: Vua Lý ThÇn T«ng quy ®Þnh mét sè thÓ thøc
ph¸p lý vÒ viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n.
§iÒu ®ã chøng tá r»ng, tõ tröíc ®Êy, ®· cã ruéng ®Êt tö (h¼n
chöa nhiÒu) vµ hiÖn töîng mua b¸n ruéng tö;
ThÕ kû XIII: Vua TrÇn Th¸i T«ng, kh«ng râ v× lý do g×, b¸n
mét sè “quan ®iÒn” (mµ cã nhµ sö häc hiÓu lµ ruéng c«ng cña
lµng) cho tö nh©n;
- §Çu thÕ kû XV: §Ó phôc håi n«ng nghiÖp sau chiÕn tranh
gi¶i phãng d©n téc, vua Lª Th¸i Tæ cho nhËp ruéng hoang v¾ng
chñ vµo ruéng c«ng cña lµng (“quan ®iÒn”). ThÕ lµ mét sè ruéng
233
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®Êt tö ®öîc c«ng h÷u hãa trë l¹i;
- Tõ cuèi thÕ kû XV ®Õn cuèi thÕ kû XVIII: Ba thÕ kû nµy
®öîc ®¸nh dÊu, qua biªn niªn sö, bëi hiÖn töîng mµ c¸c nhµ viÕt
sö xöa cø gäi mét c¸ch chung chung lµ “biÕn c«ng vi tö”;
- GÇn gi÷a thÕ kû XVIII: LÇn ®Çu tiªn, mét nhµ nöíc trªn
®Êt miÒn B¾c nöíc ta (trong tröêng hîp nµy, lµ chÝnh quyÒn
cña chóa TrÞnh) ®¸nh thuÕ ruéng tö. §Õn lóc nµy, tØ lÖ mµ ruéng
®Êt tö chiÕm trªn toµn bé diÖn tÝch canh t¸c h¼n ®· ®¹t ®Õn mét
møc kh¸ cao, khiÕn triÒu ®×nh nhËn thÊy r»ng, nÕu tiÕp tôc
kh«ng ®¸nh thuÕ vµo ruéng ®Êt tö, th× c«ng quü sÏ rÊt thiÖt thßi;
- §Çu thÕ kû XIX: Nh÷ng §Þa b¹ Gia Long (ra ®êi döíi
triÒu vua NguyÔn ®Çu tiªn), mµ mét sè Ýt cßn ®Õn tay ta h«m
nay, cho thÊy r»ng sè löîng ruéng ®Êt tö t¹i tõng x· ë ®ång
b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Õn lóc bÊy giê, ®· ¸t h¼n sè löîng
ruéng c«ng. RÊt tiÕc r»ng chöa cã mét c«ng tr×nh nµo s¬ kÕt
nh÷ng sè liÖu do c¸c v¨n b¶n nãi trªn cung cÊp. Dï sao, öu thÕ
cña ruéng ®Êt tö vµo thêi Êy Ýt nhÊt còng ®öîc nãi lªn qua sù
kiÖn sau ®©y: Minh MÖnh, vua thø hai triÒu NguyÔn, ®· cã lóc
®Þnh gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn x· héi trong n«ng th«n b»ng
c¸ch biÕn mét sè ruéng tö trë l¹i thµnh ruéng c«ng.
Qu¸ tr×nh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng mèc võa nªu trªn,
nhö vËy, ®· diÔn ra qua h¬n s¸u thÕ kû. §ã lµ chöa tÝnh ®Õn thêi
gian (cã thÓ dµi d»ng dÆc) mµ ruéng tö lÎ tÎ xuÊt hiÖn dÇn tröíc
khi cã nh÷ng quy ®Þnh cña Lý ThÇn T«ng. Vµ tÊt nhiªn, qu¸
tr×nh ®· kÐo dµi h¬n s¸u thÕ kû ®ã vÉn chöa thÓ chÊm døt víi
nh÷ng n¨m ®Çu triÒu NguyÔn, mµ, vÒ sau döíi thêi Ph¸p thuéc,
cßn ®ßi hái ®öîc ®Èy m¹nh thªm trong khung c¶nh mét thÞ
tröêng ®· ®æi míi (dï cho thÞ tröêng thuéc ®Þa chØ lµ “ga xÐp” cña
m¹ng löíi trao ®æi tö b¶n chñ nghÜa). DiÔn biÕn hÕt søc chËm
234
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ch¹p cña qu¸ tr×nh “biÕn c«ng vi tö” ¾t h¼n b¾t nguån tõ nhiÒu
nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi, mµ råi ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cæ
sö sÏ dÇn dÇn bãc ra cho chóng ta thÊy. Riªng ®èi víi t«i, mét
trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cã thÓ lµ sù v¾ng mÆt cña
nguån bu«n b¸n n¨ng ®éng, ®Æc biÖt lµ mét luång ngo¹i thö¬ng
thöêng xuyªn. Nhöng ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c.
Giê ®©y, ®iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi c©u chuyÖn ®ang bµn,
lµ: bªn c¹nh ruéng ®Êt tö, m·i ®Õn rÊt gÇn ®©y, ngay tröíc cuéc
C¶i c¸ch ruéng ®Êt håi 1953- 1956, lµng nµo còng cßn l¹i mét sè
ruéng ®Êt c«ng, nhiÒu Ýt tïy ®Þa phö¬ng, tïy tröêng hîp cô thÓ,
nhöng kh«ng lµng nµo kh«ng cã. Sau ®©y lµ mét thèng kª tæng
qu¸t rót ra tõ cuéc ®iÒu tra håi cè do ñy ban C¶i c¸ch ruéng ®Êt
trung ö¬ng tiÕn hµnh vµo n¨m 1953 t¹i 3.653 x· ë miÒn B¾c
ViÖt Nam, vÒ t×nh h×nh ph©n bè ruéng ®Êt gi÷a c¸c thµnh phÇn
x· héi kh¸c nhau tröíc ngµy bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m
235
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
1945.
BiÓu I(12)
Tõ thèng kª trªn, ta h·y t¹m thêi läc ra mét sè liÖu th«i:
ruéng ®Êt c«ng (“b¸n c«ng b¸n tö”)(13) chØ chiÕm 25% cña tæng
diÖn tÝch canh t¸c. KÓ ra, vÒ kho¶n nµy, vµ còng trong thêi gian
Êy, b¸o chÝ cßn lÎ tÎ ®öa ra nh÷ng con sè kh¸c kh«ng khíp víi tû
lÖ trªn, thËm chÝ rÊt xa tû lÖ trªn (5%; 4,1%...). Kh«ng cã g× l¹:
®Êy lµ nh÷ng sè liÖu håi cè; ®· thÕ, chóng l¹i ®öîc ®óc tõ nh÷ng
cuéc ®iÒu tra tiÕn hµnh t¹i nhiÒu vïng kh¸c nhau. Dï sao, ®iÒu
cã thÓ ghi nhËn, nhö mét hiÖn töîng kh¸ch quan, lµ tû lÖ thÊp
hay tö¬ng ®èi thÊp cña ruéng ®Êt c«ng. TÝnh c«ng h÷u cña toµn
bé ®Êt ®ai canh t¸c lµ ®Æc tröng sè mét cña c¸i c«ng x· n«ng th«n
xöa mµ c¸c nhµ kinh ®iÓn thöêng nh¾c ®Õn. Víi lµng ViÖt cæ
truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chóng ta kh«ng thÓ nu«i
¶o töëng gÆp l¹i c¸i c«ng x· Êy, mµ, tr¸i l¹i, ®øng tröíc mét x·
héi n«ng th«n trong ®ã quyÒn tö h÷u vÒ ®Êt ®ai canh t¸c ®· ®öîc
x¸c lËp qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Nhö vËy, nÕu nhö c¬ cÊu tæ
chøc cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn cßn dïng mét sè nÐt “d©n chñ”
nµo ®ã, kÓ c¶ trong sinh ho¹t chÝnh trÞ, th× còng khã lßng mµ gi¶i
thÝch chóng thuÇn b»ng dÊu tÝch ®Ëm ®µ cña c«ng x· n«ng th«n
xöa.
2. Sù ph©n hãa giai cÊp
Còng víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt, tÇng líp ®Þa chñ
xuÊt hiÖn, lín m¹nh lªn, tù x¸c lËp dÇn thµnh giai cÊp, thay thÕ
c¸c vö¬ng hÇu n¾m th¸i Êp lín thêi Lý - TrÇn ë vÞ trÝ nÒn mãng
x· héi cña tËp ®oµn l·nh ®¹o nhµ nöíc qu©n chñ: m·i ®Õn tröíc
cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt cña thêi hiÖn ®¹i (1953 - 1956), giai cÊp
nµy vÉn tån t¹i gi÷a lµng x· ViÖt víi tö c¸ch chñ nh©n kinh tÕ
236
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cña x· héi n«ng th«n. §Æc tÝnh cña nã, nhö ®· lé râ qua C¶i c¸ch
ruéng ®Êt, kh«ng chØ lµ diÖn tÝch chiÕm h÷u cña tõng hé, mµ
tröíc hÕt lµ phö¬ng thøc khai th¸c ruéng ®Êt. Vµ c¶ hÖ qu¶ cña
phö¬ng thøc Êy, tøc quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi ®· h×nh thµnh
trong khung khai th¸c nãi trªn. Vèn chiÕm h÷u nhiÒu diÖn tÝch
canh t¸c h¬n, so víi tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c
trong cïng lµng x· (tÝnh theo b×nh qu©n nh©n khÈu), mçi hé ®Þa
chñ kh«ng chñ yÕu khai th¸c ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña
m×nh b»ng c¸ch trùc tiÕp lao ®éng, mµ tröíc hÕt th«ng qua h×nh
thøc ph¸t canh cña ®Þa chñ, tøc t¸ ®iÒn, trªn vïng ®ång b»ng vµ
trung du B¾c Bé, chñ yÕu lµ bÇn n«ng, tÇng líp ngöêi mµ quyÒn
tö h÷u qu¸ h¹n hÑp ®èi víi ruéng ®Êt, kh«ng thÓ ®¶m b¶o cho
tõng hé mét cuéc sèng t¹m no ®ñ, buéc lßng ph¶i lÜnh canh cña
ngöêi chñ ruéng. BÇn n«ng bÞ rµng buéc vµo ®Þa chñ bëi ®Þa t«,
mµ h×nh thøc phæ biÕn trong n«ng th«n cæ truyÒn B¾c Bé: lµ “t«
rÏ”, mét lo¹i ®Þa t« hiÖn vËt qua ®ã chñ ruéng vµ t¸ ®iÒn chia
nhau hoa lîi cña m¶nh ruéng ph¸t canh theo mét tû lÖ ®öîc tËp
qu¸n ®Þa phö¬ng Ên ®Þnh s½n (thöêng mçi bªn lÊy mét nöa: “t«
rÏ ®«i”).
Quan hÖ ®Þa chñ, bÇn n«ng hay ph¸t canh - lÜnh canh víi
®Þa t« lµm dÊu nèi gi÷a hai vÕ, lµ quan hÖ kinh tÕ - x· héi chÝnh,
t«i muèn nãi lµ ®öêng viÒn ph¸c nªn diÖn m¹o c¬ b¶n cña x· héi
cæ truyÒn ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. MÆc dÇu nhö
vËy, nã kh«ng lo¹i trõ khái ®êi sèng mét sè quan hÖ kh¸c gi÷a
ngöêi vµ ngöêi trªn b×nh diÖn kinh tÕ: gi÷a phó n«ng vµ cè
n«ng; gi÷a trung n«ng víi nhau; gi÷a trung n«ng vµ mäi thµnh
phÇn x· héi kh¸c. Vèn cã d«i ra Ýt nhiÒu ruéng ®Êt ngoµi diÖn
tÝch trùc canh cña m×nh, tõng hé phó n«ng ph¶i viÖn ®Õn søc lao
®éng lµm thuª. Cung cÊp søc lao ®éng nµy cho c¸c hé phó n«ng
237
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ tÇng líp cè n«ng, gåm nh÷ng ngöêi hÇu nhö “kh«ng m¶nh ®Êt
c¾m dïi”, do ®ã mµ “khè r¸ch ¸o «m”, ®· thÕ l¹i thöêng thuéc
diÖn “tø c« v« th©n”, kh«ng hä hµng lµm n¬i nö¬ng tùa. Chen
vµo gi÷a hai ®èi cùc cña tõng mèi quan hÖ, ®Þa chñ vµ bÇn n«ng,
gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng, lµ tÇng líp trung n«ng kh¸ ®«ng ®¶o,
mµ thµnh viªn lµ nh÷ng hé sèng b»ng søc lao ®éng cña b¶n th©n
triÓn khai trªn ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña chÝnh quan hÖ
gi÷a tõng hé trung n«ng vµ c¸c hé kh¸c trong lµng, trong xãm,
dï thuéc thµnh phÇn x· héi nµo, trªn c¬ b¶n, chØ cã thÓ lµ quan
hÖ céng cö, vµ tö¬ng trî khi cÇn thiÕt.
KÓ ra, nh÷ng nÐt “ký häa” trªn ®©y vÒ ®Æc thï cña tõng
giai cÊp hay tÇng líp trong x· héi n«ng th«n cæ truyÒn ë ®ång
b»ng vµ trung du B¾c Bé còng cÇn ®öîc bæ sung cho ®Çy ®ñ s¾c
®é h¬n. §Þa chñ lÊy ®Þa t« lµm nguån sèng chÝnh, nhöng còng
thöêng thuª möín nh©n c«ng. Phó n«ng bãc lét søc lao ®éng cña
ngöêi lµm thuª, nhöng Ýt nhiÒu còng ph¸t canh thu t«. Ngöîc
l¹i, c¶ phó n«ng lÉn ®a sè ®Þa chñ nhá, dï chñ yÕu sèng b»ng bãc
lét, vÉn dµnh mét phÇn cña diÖn tÝch chiÕm h÷u ®Ó trùc canh.
Trung n«ng kh«ng bãc lét ai, vµ kh«ng bÞ ai bãc lét, nhöng th¶ng
hoÆc còng ph¸t canh vµ thuª nh©n c«ng, ®Æc biÖt vµo nh÷ng lóc
neo tóng søc lao ®éng. BÇn n«ng quanh n¨m cµy rÏ cho ®Þa chñ,
nhöng gÆp lóc n«ng nhµn, còng cã thÓ v¸c cuèc ®i lµm thuª vµi
buæi... Lîi dông ®êi sèng thiÕu thèn cña ®a sè hé n«ng d©n lao
®éng, nh÷ng ®Þa chñ s½n tiÒn mÆt vµ thãc g¹o thÆng dö nhÊt cßn
lµm giµu thªm b»ng c¸ch cho vay nÆng l·i. Tãm l¹i, chóng ta
®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n ®Ých thùc, ®· ph©n hãa giai cÊp,
trong ®ã ®· xuÊt hiÖn nhiÒu h×nh thøc bãc lét, dï cho, trªn thùc
tiÔn, ranh giíi gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi cã phÇn nhße
ra, mµ nguyªn nh©n lµ quyÒn tö h÷u ®èi víi ®Êt ®ai canh t¸c.
238
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Nhöng ®iÒu ®ã, ta sÏ bµn sau.
Dï sao, còng v× lý do Êy mµ ngöêi n«ng d©n sèng trong
lµng x· xöa kia kh«ng hÒ ph©n biÖt c¸c thµnh phÇn x· héi mét
c¸ch rµnh rät nhö trªn c¸c biÓu thèng kª cô thÓ cña tõng hé
chung sèng víi hä trong ngâ, trong xãm, trong lµng. Nhöng, vÒ
mÆt ph©n lo¹i, döíi m¾t hä, gi÷a hai cùc dÔ nhËn cña x· héi
n«ng th«n - mét nhóm nhá vµi “«ng bµ”, “«ng ch¸nh”, vµ mét sè
®«ng h¬n nh÷ng ngöêi “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi” - , lµ c¶ mét
phæ réng gåm bao th©n phËn kinh tÕ ch¼ng kh¸c nhau lµ mÊy
mµ tù ph©n khái nhau chØ b»ng s¾c ®é. Tuy nhiªn, còng kh«ng
thÓ v× vËy mµ nãi, nhö mét sè t¸c gi¶ nöíc ngoµi, r»ng viÖc ph©n
®Þnh thµnh phÇn giai cÊp trong n«ng th«n ViÖt Nam, håi C¶i
c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn x· héi kinh tÕ, mµ
chØ nh»m tháa m·n häc thuyÕt ®Êu tranh giai cÊp. Ph¶i ch¨ng
ngöêi tr¸ch cø ®· bÞ ¸m ¶nh bëi diÖn tÝch chiÕm h÷u h¹n hÑp cña
tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn bÞ quy lµ bãc lét, mµ kh«ng quan
t©m ®óng møc ®Õn then chèt cña vÊn ®Ò, phö¬ng thøc khai th¸c
®Êt ®ai?
3. Mét x· héi tiÓu n«ng
§Ó cã mét ý niÖm vÒ diÖn chiÕm h÷u ruéng ®Êt tö cña tõng
thµnh phÇn x· héi trong n«ng th«n cæ truyÒn ViÖt B¾c Bé, ngoµi
biÓu thèng kª sè I ra, chóng ta cã thÓ tham kh¶o thªm nh÷ng sè
239
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
liÖu sau ®©y. Còng nhö biÓu sè I, c¸c biÓu sè II(14) vµ sè III(15)
®Òu ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn
hµnh håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, vµ ®Òu ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®ªm
tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
BiÓu II
BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp
®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt
t¹i 68 x· ë B¾c ViÖt Nam.
biÓu III
BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp
®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt
t¹i 39 x· vµ 31 th«n ë B¾c ViÖt Nam.
MÆc dÇu mçi biÓu mang mét tÝnh chÊt riªng, v× nh»m mét
môc ®Ých kh¸c víi môc ®Ých cña c¸c biÓu kia, c¶ ba biÓu (I, II,
III) ®Òu héi tô víi nhau ®Ó Ýt nhiÒu minh häa cho tÝnh chÊt ph©n
t¸n cña quyÒn tö h÷u ®èi víi ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du
B¾c Bé. §iÓn h×nh vÒ mÆt nµy, trong thêi Ph¸p thuéc, lµ tØnh
B¾c Ninh cò (nay lµ mét phÇn cña tØnh Hµ B¾c). T¹i ®Êy, gi÷a
lóc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®ang ®öîc tiÕn hµnh, t«i tõng gÆp
mét ®Þa chñ mµ quyÒn tö h÷u ®èi víi tö liÖu s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp chØ trïm lªn kh«ng ®Çy n¨m mÉu B¾c Bé ruéng ®Êt, víi
240
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
“mét ch©n tr©u” (tøc mét phÇn tö con tr©u, v× y chung tr©u víi
mét vµi hé lèi xãm). §©y ®©u ph¶i lµ mét tröêng hîp qu¸ ®Æc
biÖt: cø xÐt sè löîng vµ tØ lÖ c¸c hé ®Þa chñ cïng lo¹i Êy trªn biÓu
II th× râ. Tãm l¹i, v× nhiÒu lý do - mµ chöa mét nhµ nghiªn cøu
nµo ®Æt vÊn ®Ò phanh phui cho thËt kü - trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn
tÝnh chÊt c¾t vôn g¾n víi phö¬ng thøc trång lóa nöíc, råi th× Ýt
nhiÒu truyÒn thèng c«ng x·, phÇn nµo ®ã c¶ ¸p lùc d©n sè cµng
vÒ sau cµng ®Ì lªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé..., nhöng cã lÏ
tröíc hÕt do v× tèc ®é chËm ch¹p ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn
cña ®Êt ®ai canh t¸c tõ c«ng sang tö nhö ®· nªu trªn kia, mµ
quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®©y cø vôn ra nhö thÕ. Nhö vËy,
trong tõng lµng mét, ®Þa chñ lín (chiÕm h÷u tõ 50 mÉu B¾c Bé
trë lªn) kh«ng nhiÒu, l¾m khi v¾ng mÆt h¼n, ®Þa chñ nhá (chiÕm
h÷u tõ 20 mÉu B¾c Bé trë xuèng, cho ®Õn 5 mÉu), cïng víi trung
n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn (t«i muèn nãi nh÷ng hé trung
n«ng kh¸ gi¶, tröíc hÕt, v× ®ñ diÖn tÝch ®Ó tù canh nu«i th©n),
häp thµnh mét bé phËn d©n cö kh¸ ®«ng ®¶o vµ rÊt n¨ng ®éng
vÒ mäi mÆt. C¸c biÓu sè II vµ sè III, tuy chØ míi cung cÊp ®öîc
mét vµi sè liÖu cã gi¸ trÞ chØ sè (indicateurs) th«i, nhöng trong
mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, cã nãi lªn ®iÒu ®ã.
Víi t×nh h×nh nãi trªn vÒ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®ång
b»ng vµ trung du B¾c Bé, mÆc cho hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp
g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa c«ng ®iÒn c«ng thæ, chóng ta
vÉn ®øng tröíc mét x· héi tiÓu n«ng ®óng víi tªn gäi cña nã,
trong ®ã diÖn chiÕm h÷u cña ®a sè ®Þa chñ kh«ng ®ö¬ng næi sù
so s¸nh víi ®iÒn s¶n cña tõng chñ tr¹i (fermier, farmaer) th«ng
thöêng ë ¢u - Mü.
Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng löu ý cña c¸i x· héi tiÓu n«ng nµy:
ngöêi ViÖt vÉn cã tËp qu¸n chia ruéng ®Êt tö cho con trai, kh«ng
chØ cho con c¶, mµ c¶ cho c¸c con thø, diÖn tÝch chiÕm h÷u tö
241
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nh©n cø vôn ra sau nh÷ng lÇn thõa kÕ: diÖn tÝch tö h÷u cµng
thu hÑp, ngöêi chiÕm h÷u cµng dÔ ph¸ s¶n, ph¶i b¸n hay cÇm cè
ruéng ®Êt ®i. Víi quyÒn tù do mua b¸n tö liÖu s¶n xuÊt trong
chÕ ®é tö h÷u ruéng ®Êt tö dÔ dµng bÞ chuyÓn dÞch tõ tay gia
®×nh nµy qua tay gia ®×nh kia, mµ chØ trong vßng vµi thÕ hÖ.
Ph©n t¸n - tËp trung - ph©n t¸n... §ã lµ qui luËt biÕn chuyÓn cña
ruéng ®Êt tö ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, döíi chÕ ®é cò.
C©u nãi ®Çu miÖng cña n«ng d©n “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai
khã ba ®êi” lµ thÕ.
Tãm l¹i, tõng lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du
B¾c Bé, cã thÓ nãi nãi lµ mét “biÓn” tiÓu n«ng tö h÷u, trong ®ã
tõng hé n«ng d©n tù do, dï thuéc giai cÊp hay thµnh phÇn x· héi
nµo, vÉn lµ mét tÕ bµo kinh tÕ ®éc lËp, víi “lý töëng” vö¬n lªn
riªng rÏ cña nã. Vö¬n lªn vÒ mÆt kinh tÕ, ®· ®µnh. Nh÷ng hé
nghÌo nhÊt vö¬n lªn ®Ó cã mét “gia s¶n”: chót Ýt ruéng tö, vµ mét
m¶nh thæ cö víi mét ng«i nhµ. Nh÷ng hé kh¸ h¬n vö¬n lªn ®Ó
më réng thªm gia s¶n: thªm ruéng ®Êt tö, vµ cã “nhµ ngãi c©y
mÝt”... Vö¬n lªn c¶ vÒ mÆt x· héi n÷a, v× râ rµng, cho dï cã lµ
mét tiÓu thÕ giíi, víi lòy tre vµ ch©n trêi riªng cña nã, th× lµng
ViÖt cæ truyÒn còng ®· bÞ tÝch hîp tõ l©u ®êi råi vµo thang t«n ti
cña mét nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn. §Ó thÊy cho
hÕt tÝnh dai d¼ng cña søc vö¬n lªn Êy, cã lÏ còng cÇn nh¾c l¹i
quan niÖm vÒ thêi gian cña ngöêi n«ng d©n sèng trong mét x·
héi tröíc c«ng nghiÖp, ®· thÕ l¹i kh«ng chÞu nh÷ng t¸c ®éng bÊt
ngê hµng ngµy cña mét thÞ tröêng thùc sù n¨ng ®éng: trong vßng
quay ®Òu ®Òu vµ khÐp kÝn cña “bèn mïa, xu©n l¹i, thu qua” tõng
ngöêi cã c¶ cuéc ®êi ®Ó thùc hiÖn “lý töëng” riªng rÏ cña m×nh;
h¬n thÕ n÷a, cã thÓ göi g¾m kú väng cña m×nh cho c¸c thÕ hÖ con
ch¸u vÒ sau.
TÊt c¶ t×nh h×nh kÓ trªn buéc chóng ta ph¶i dõng l¹i trong
242
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
chèc l¸t tröíc trung n«ng vµ ®Þa chñ nhá, hai mÉu ngöêi ®iÓn
h×nh cña x· héi tiÓu n«ng. VÒ mÆt tiÓu sö kinh tÕ, ngöêi trung
n«ng, kÓ c¶ trung n«ng líp trªn, chöa quªn ®öîc tiÒn kiÕp bÇn
cè n«ng cña gia ®×nh m×nh. Nhöng, vÒ mÆt ý thøc x· héi, ngöêi
trung n«ng, nhÊt lµ trung n«ng líp trªn, vö¬n mét c¸ch cã hÖ
thèng lªn ®Þa vÞ kinh tÕ cña phó n«ng vµ ®Þa chñ, mét ®Þa vÞ mµ
ngöêi trong cuéc c¶m thÊy kh«ng qu¸ xa tÇm tay cña m×nh. VÞ
trÝ trung gian Êy khiÕn ngöêi trung n«ng dÔ tiÕp xóc víi tÊt c¶
nh÷ng tÇng líp trªn, lÉn tÇng líp döíi. MÆt kh¸c, tuyÖt ®¹i ®a
sè ®Þa chñ trong tõng lµng x·, nhö ta ®· biÕt, vèn lµ ®Þa chñ nhá,
tröêng hîp mét b¸ hé mµ diÖn tÝch chiÕm h÷u qu¸ lín, cho phÐp
ph¸t huy ¶nh höëng c¸ nh©n ®Õn møc lÊn ¸t uy thÕ cña c¸c ®Þa
chñ kh¸c cïng lµng x·, lµ tröêng hîp hiÕm. Gi÷a ®Þa chñ nhá víi
nhau, vÉn x¶y ra kh«ng thiÕu g× m©u thuÉn, nhöng thöêng lµ
m©u thuÉn lÆt vÆt, ©m thÇm vµ kÐo dµi, khiÕn hä cã thÓ sèng
chung lµng, chung xãm trong thÕ “b»ng mÆt, kh«ng b»ng lßng”
bÒ ngoµi th× xëi lëi, nhöng bªn trong l¹i gÇm ghÌ lÉn nhau, cho
®Õn khi nhiÒu m©u thuÉn nhá tÝch tô l¹i, lµm bïng næ mét m©u
thuÉn lín, ®Çu mèi cña nh÷ng vô kiÖn cã khi d©y döa tõ n¨m
nµy qua n¨m kh¸c. C¸c m©u thuÉn nhá, lín Êy lµ nh÷ng kÏ hë,
qua ®ã mét sè trung n«ng líp trªn n¨ng ®éng nhÊt l¸ch mòi dao
cña hä vµo, cã thÓ ®Ó kiÕm lêi (vÝ nhö mua l¹i b»ng gi¸ tö¬ng ®èi
hêi nh÷ng ruéng ®Êt nµo mµ ®Þa chñ b¸n ra ®Ó ®ñ tiÒn theo
kiÖn), nhöng chñ yÕu lµ ®Ó tù n©ng cao uy thÕ tröíc mÆt d©n
lµng. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®a sè “thÇy dïi” trong n«ng th«n B¾c
Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ trung n«ng líp trªn, mµ
nÐt ®Æc biÖt nhÊt trªn diÖn m¹o vµ trong øng xö ®· ®öîc ng«n
ng÷ b×nh d©n ®óc kÕt l¹i döíi mét h×nh thøc c« ®äng: “®©m bÞ
thãc, chäc bÞ g¹o”. Råi ®©y chóng ta sÏ cßn thÊy r»ng tuyÖt ®¹i
®a sè ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp lµng x· còng lµ
trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn. §iÒu nµy ®· ®öîc x¸c
243