Văn hóa tộc người - Dân chủ làng xã
Đặt mấy chữ "dân chủ làng - xã" vào ngoặc kép, vì đây không phải là dân chủ theo nghĩa thường dùng, không phải là một biểu hiện, chẳng hạn, của chế độ chính trị ra đời từ cuộc cách mạng tư sản bên Âu-Mỹ.
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
“D©n chñ lµng - x·”
§Æt mÊy ch÷ “d©n chñ lµng - x·” vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y
kh«ng ph¶i lµ d©n chñ theo nghÜa thöêng dïng, kh«ng ph¶i lµ
mét biÓu hiÖn, ch¼ng h¹n, cña chÕ ®é chÝnh trÞ ra ®êi tõ cuéc
c¸ch m¹ng tö s¶n bªn ¢u - Mü.
Còng cã thÓ nghÜa r»ng “d©n chñ lµng - x·” lµ dÊu tÝch, dï
mê nh¹t th«i, cßn sãt l¹i tõ thêi c«ng x· n«ng th«n: thÓ chÕ nµy
vÉn tån t¹i c¸ch ®©y chöa l©u, döíi mét d¹ng cßn dÔ nhËn ra,
trong mét sè x· héi ë ta, vÝ nhö nhiÒu téc Thöîng cö tró däc
Tröêng S¬n vµ trªn T©y Nguyªn.
Nhöng nÒn “d©n chñ lµng - x·” s¾p bµn ®©y lµ mét ®Æc
®iÓm cña mét téc ngöêi ViÖt (hay Kinh) trong thêi rÊt gÇn ta
(tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), t«i muèn nãi téc ngöêi chñ thÓ(1)
mµ nÕp sèng ®· ph¸t triÓn kh¸ cao. Cho nªn viÖc cÇn lµm tröíc
cã lÏ lµ nh¾c l¹i vµi nhËn xÐt mµ ngöêi viÕt ®· cã dÞp ®öa ra,
quanh c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña lµng ViÖt gäi lµ “cæ truyÒn”(2)
ë B¾c Bé.
XÐt cho cïng, tÊt c¶ nh÷ng g× s¾p tr×nh bµy Ýt nhiÒu ®·
®öîc nãi lªn tõ tröíc råi(3). Nhöng, trong tröêng hîp nµy, nh¾c
l¹i chuyÖn cò, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, chÝnh lµ nh»m t« cho
363
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®Ëm h¬n c¸i mµ t«i muèn gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng - x·”.
Sau ®©y lµ mÊy nhËn xÐt më ®Çu
1. Qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé
diÔn ra qu¸ chËm ch¹p
Cø b¸m vµo sö viÕt cò, th× ®iÒu cô thÓ biÕt ®öîc tröíc tiªn,
mµ cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh võa nãi, lµ sù kiÖn nµy: trong thÕ
kû XII, döíi triÒu Lý, c¸c vua ThÇn T«ng vµ Anh T«ng ®· bèn
lÇn xuèng chiÕu, nh»m gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp ruéng ®Êt
tö, hay ®öa ra mét thÓ thøc quy ®Þnh viÖc mua b¸n ruéng ®Êt
gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n(4). Qua c¸c thÕ kû sau, cßn mét sè sù
kiÖn kh¸c còng cã liªn quan ®Õn ®Êy(5). Nhöng ph¶i chê ®Õn
gi÷a thÕ kû XVIII th× míi cã mét chÝnh quyÒn ®Çu tiªn chñ
trö¬ng ®¸nh thuÕ c¶ vµo ruéng ®Êt tö: chÝnh quyÒn cña chóa
TrÞnh(6). Vµ ®Õn ®Çu thÕ kû sau (thÕ kû XIX), qua nh÷ng ®Þa b¹
Gia Long cßn sãt l¹i ®Õn nay, th× phÇn lín ruéng ®Êt cña ®a sè
x· ViÖt ë B¾c Bé, ®Æc biÖt trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång ®· lµ
ruéng ®Êt tö. Thùc ra, bÊy giê ruéng ®Êt c«ng ®©u ®· mÊt h¼n:
vÊn ®Ò nµy chØ ®öîc hoµn toµn gi¶i quyÕt dÇn döíi thêi cña
chóng ta, qua cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt (1953 - 56)(7).
NÕu ta vò ®o¸n chän thÕ kû XII lµm mèc ®Çu vµ ®Çu thÕ
kû XIX lµm mèc cuèi cho qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng
ë B¾c Bé(8), th× ph¶i nãi r»ng qu¸ tr×nh Êy ®· diÔn ra mét c¸ch
qu¸ ö chËm ch¹p: h¬n s¸u thÕ kû. Trong tröêng hîp nöíc Anh
ch¼ng h¹n, hÇu hÕt ®Êt trång trät ®· tõ c«ng biÕn thµnh tö trong
vßng cã mét thÕ kû . TÊt nhiªn, ë ®©y cã søc xóc t¸c m¹nh cña
tõng líp tö s¶n Anh míi h×nh thµnh nhöng ®· ho¹t ®éng ngo¹i
thö¬ng. §iÒu kiÖn ®ã hoµn toµn v¾ng mÆt ë nöíc ta trong suèt
h¬n s¸u thÕ kû nãi trªn. Theo t«i, cã thÓ xem ®Êy lµ nguyªn nh©n
chÝnh khiÕn cho qu¸ tr×nh tö h÷u ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn
364
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ra theo mét tèc ®é chËm ch¹p ®Õn thÕ.
2. HiÖn töîng ph©n ho¸ giai cÊp hiÖn lªn qu¸ nh¹t
nhßa
Cã thÓ nghÜ r»ng ®Êy chØ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu võa nãi qua
nhËn xÐt thø nhÊt. DiÔn ®¹t cho ng¾n gän t×nh h×nh kinh tÕ – x·
héi cña n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng
T¸m, tèt nhÊt lµ b»ng mét vµi con sè ®öîc s¬ kÕt qua C¶i c¸ch
ruéng ®Êt:
Tõ c¸c sè liÖu trªn, Ýt nhÊt cã thÓ läc ra hai ®iÒu, nãi cho
®óng h¬n lµ hai mÆt kh¸c nhau cña mét hiÖn töîng chung:
365
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
- Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®a sè hé n«ng d©n trong
hÇu hÕt lµng ViÖt ë B¾c Bé ®· thùc sù lµm chñ ruéng ®Êt. C¸c
hé ®Þa chñ, nghÜa lµ thuéc thµnh phÇn bãc lét, ®· ®µnh! C¸c hé
trung n«ng, vèn c¬ b¶n kh«ng bãc lét ai nhöng kh«ng bÞ ai bãc
lét, còng vËy. §Õn nh÷ng hé bÇn n«ng, tøc nh÷ng hé bÞ bãc lét,
còng cã ruéng ®Êt tö (xem l¹i c¸c sè liÖu trªn). Cã ®iÒu ®Êt tö cña
bÇn n«ng qu¸ Ýt (mçi hé chØ n¾m tõ vµi sµo ®Õn mét mÉu), nªn
tõng hé, ngoµi viÖc trùc canh ruéng ®Êt tö cña m×nh (vµ höëng
toµn bé kÕt qu¶ lao ®éng Êy) cßn ph¶i chÞu bÞ bãc lét: lÜnh canh
cña nh÷ng ngöêi thõa diÖn tÝch, thöêng lµ ®Þa chñ, vµ nép t« cho
hä (nép nöa tæng sè thu ho¹ch). Nhö vËy, hÇu hÕt mäi hé trong
lµng, dï bãc lét hay bÞ bãc lét, ®Òu lµ chñ ruéng ®Êt(11);
- DÇu vËy, trong n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng
th¸ng T¸m, kh«ng mÊy ai n¾m ®öîc trong tay mét diÖn tÝch tö
h÷u tö¬ng ®èi lín: tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ (86%) cã nhiÒu nhÊt
lµ mçi hé 20 mÉu (chöa ®Çy bÈy hÐcta). Cïng thêi, t×nh h×nh ë
Nam Bé kh¸c h¼n thÕ, mµ nguyªn nh©n chÝnh, theo t«i lµ chÝnh
s¸ch cña c¸c chóa NguyÔn trong qu¸ tr×nh lÊn chiÕm miÒn ®Êt
nay lµ Nam Bé (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII)(12).
TÊt nhiªn, cßn ph¶i chê tµi liÖu vµ sè liÖu cña c¸c nhµ nghiªn
cøu lµm viÖc t¹i chç. Dï sao, cã thÓ nãi ngay mét ®iÒu: tröíc
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp n«ng th«n
Nam Bé, ®Æc biÖt ë miÒn T©y, ®· næi lªn rµnh rµnh. BÊy giê,
diÖn tÝch tö h÷u cña mét “®iÒn chñ” võa ph¶i th«i(13), ë vïng
nay lµ tØnh Long An, còng trªn döíi 100 hÐc-ta (300 mÉu B¾c
Bé)(14). Cßn phÇn lín nh÷ng ngöêi lÜnh canh cña “®iÒn chñ”,
nghÜa lµ ®¹i ®a sè n«ng d©n, l¹i “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, (nÕu
cã thÓ dïng l¹i ë ®©y c¸ch nãi ®ã cña ngöêi n«ng d©n B¾c Bé)*.
Trong khi Êy, nhö ta ®· biÕt, diÖn tÝch tö h÷u cña tuyÖt ®¹i ®a
sè hé ®Þa chñ cïng thêi ë B¾c Bé chØ biÕn ®éng chöa ®Çy 5 mÉu
366
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®Õn 20 mÉu (chöa ®Çy 2 hÐcta ®Õn chöa ®Çy 7 hÐcta), cßn bÇn
n«ng, thµnh phÇn bÞ bãc lét, còng cã mçi hé Ýt nhÊt vµi sµo ruéng
®Êt tö, chÝnh v× thÕ, v× hiÖn töîng võa kÓ trªn, víi hai mÆt kh¸c
nhau cña nã, mµ t«i muèn gäi mäi hé tö h÷u ë n«ng th«n B¾c
Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tõ bÇn n«ng qua trung n«ng,
lªn ®Þa chñ, lµ nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u”.
*
* *
Nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi hé chót Ýt ruéng ®Êt tö,
sèng cïng nhau trong mét lµng, nhöng tõng hé l¹i ®eo ®uæi mét
th©n phËn riªng. Thêi gian cña ngöêi n«ng d©n lµ mét vßng trßn
khÐp kÝn cø ®Òu ®Òu quay, hÕt xu©n - h¹ - thu - ®«ng l¹i xu©n -
h¹ - thu - ®«ng... Trong vßng quay tuÇn tù vµ trÔ n¶i ®ã, tõng hé
“tiÓu n«ng tö h÷u” cã tö¬ng lai riªng cña m×nh, mét tö¬ng lai
thöêng ë trong thÕ kh«ng ®ång nhÊt ®öîc, thËm chÝ m©u thuÉn
víi con ®öêng ph¸t triÓn cña hé kh¸c, dï chØ v× diÖn tÝch h÷u h¹n
cña ruéng ®Êt lµng(15). ChÝnh v× thÕ mµ c¸c hé “tiÓu n«ng tö
h÷u” cïng lµng, trong quan hÖ qua l¹i víi nhau, ®Òu chÊp nhËn
mét øng xö hai mÆt: bÒ ngoµi th× “xëi lëi”, nhöng bªn trong l¹i
lu«n phßng ngõa s½n, khi cÇn th× “mãc m¸y” nhau, b¾t ®Çu x¶y
ra xung ®ét l¹i “gÇm gÌ” nhau ra mÆt. Tuy nhiªn, ®Êy còng l¹i
lµ mét t×nh thÕ ®· gãp c«ng ®Çu ®Ó n¶y sinh ra c¸ tÝnh ®Ëm nÐt
cña tõng ngöêi ViÖt ë n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”, mµ ®Õn nay
ta vÉn cßn c¶m nhËn ®öîc qua ca dao, lêi h¸t, c¶ qua th¬ n«m
cña NguyÔn Du, Cao B¸ Qu¸t...
Tröíc mét biÓn n«ng d©n ®Æc biÖt nhö thÕ, víi mçi hé mét
sè ruéng ®Êt vµ mét th©n phËn biÖt lËp, víi mçi ngöêi mét nhËn
thøc hÑp hßi nhöng ®Ëm ®µ vÒ c¸i “t«i” cña m×nh, c¬ cÊu tæ chøc
cña lµng x·(16) ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, nÕu muèn vËn hµnh
trªn sù ®ång t×nh tö¬ng ®èi cña mäi ngöêi, ph¶i võa lµm trßn
367
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tr¸ch nhiÖm do bé m¸y nhµ nöíc bªn trªn giao phã, ®ång thêi l¹i
ph¶i ®¸p øng mét sè nhu cÇu cña ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”.
Kh«ng tÝnh ®Õn c¸c tr¸ch nhiÖm tõ trªn ¸p xuèng, chØ nh»m vµo
nh÷ng nhu cÇu võa nãi cña n«ng d©n, cã thÓ kÓ l¹i rÊt v¾n t¾t
nhö sau:
- Nhu cÇu quan hÖ huyÕt thèng: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c
“hä”(17);
- Nhu cÇu cñng cè quan hÖ hµng xãm l¸ng giÒng: ®ã lµ nhu
cÇu cña c¸c “ngâ” “xãm”(18). Ta sÏ cßn trë l¹i vÊn ®Ò nµy;
- Nhu cÇu t¹o mét thÕ b×nh ®¼ng, dï chØ vÒ h×nh thøc, gi÷a
mäi “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng - x·: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c
“gi¸p”, tæ chøc mµ c¸ch s¾p xÕp ngöêi dùa thuÇn trªn løa tuæi
cña nh÷ng thµnh viªn(19). Ta còng sÏ cßn quay l¹i c©u chuyÖn
nµy, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n;
- Vµ cuèi cïng, nh÷ng nhu cÇu riªng cña tõng c¸ nh©n: ®ã
lµ nhiÖm vô cña c¸c “phe”, mµ t«i t¹m xem lµ nh÷ng “c©u l¹c bé”,
qua ®ã b¹n bÌ th©n tù nguyÖn häp nhau ®Ó chÌ chÐn vµ bµn “viÖc
lµng - viÖc nöíc”; cña c¸c “phöêng”, trong ®ã nh÷ng ngöêi cïng
nghÒ (ngoµi nghÒ n«ng) tËp häp l¹i, chñ yÕu v× môc ®Ých tö¬ng
trî; vµ c¸c “héi”, nh÷ng tæ chøc vui ch¬i tù nguyÖn, dï lµ ho¹t
®éng h¸t chÌo hay häc vâ(20). CÇn thÊy râ mét ®iÒu: Trong c¬
cÊu tæ chøc cña lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë Trung Bé, tÝnh tõ
§Ìo Ngang trë vµo(21), vµ ë Nam Bé, ta gÆp l¹i mét sè tªn gäi
®· gÆp ë B¾c Bé: hä, xãm, gi¸p. Nhöng ngo¹i trõ tröêng hîp cña
tæ chøc hä ra, cßn th× cïng tªn kh«ng nhÊt thiÕt lµ cïng néi
dung;
- Lµng - x· ë miÒn Trung còng ®öîc chia thµnh nhiÒu
xãm, nhöng tæ chøc xãm ë ®©y chØ lµ mét ph©n cÊp vÒ hµnh
chÝnh cña x·: “Trïm xãm”, trong tröêng hîp nµy, lµ trî thñ cña
368
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
“lý tröëng”, ®Æc biÖt trong c«ng viÖc thu thuÕ, mµ lý tröëng, nhö
ai nÊy ®Òu biÕt, lµ ngöêi cÇm ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·.
Còng vËy, “Êp” vµ “tröëng Êp” ë Nam Bé. Trong khi ®ã, ngâ vµ
xãm ë B¾c Bé l¹i kh«ng liªn quan g× ®Õn c«ng viÖc hµnh chÝnh
(ngo¹i trõ c¸c cuéc c¶i c¸ch cña Ph¸p vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ
kû nµy). ë ®©y, ®Þa vùc cña khu cö tró lµng - x· ®öîc ph©n
thµnh nhiÒu xãm, trong mét sè tröêng hîp mçi xãm l¹i bao gåm
mét sè ngâ. Tröíc nh÷ng c¶i c¸ch võa nãi trªn cña Ph¸p, “tröëng
ngâ” vµ “tröëng xãm” kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chøc danh hµnh
chÝnh, kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn “lý tröëng” vµ bé m¸y hµnh
chÝnh do «ng cÇm ®Çu. Tr¸i l¹i c¸c chñ hé chia phiªn nhau, mçi
ngöêi mét n¨m, ®Ó qu¶n lý tæ chøc mäi hé cïng cö tró trong mét
ngâ, mét xãm (c¸c tæ chøc Êy còng ®öîc gäi lµ ngâ vµ xãm). Néi
dung sinh ho¹t cña tõng ngâ hay xãm lµ gãp tiÒn ®Ó ®Òu kú cóng
thæ thÇn ngâ, thæ thÇn xãm, vµ cïng nhau ¨n uèng khi ®· cóng
xong. Cßn môc ®Ých cã thÓ läc ra tõ ®Êy (tõ viÖc thê thÇn ®Êt cña
ngâ, cña xãm) lµ thöêng xuyªn cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng, tøc
mèi d©y g¾n bã víi nhau mét sè hé vèn quen biÕt nhau nhiÒu,
v× ®· nhiÒu ®êi céng cö trªn mét m¶nh ®Êt nhá;
- T«i chöa nghe nãi cã tæ chøc gi¸p ë n«ng th«n Nam Bé.
Cßn trªn ®Êt miÒn Trung (mét lÇn n÷a, l¹i tõ §Ìo Ngang trë
vµo), ®Æc biÖt ë Thõa Thiªn ngµy nay, thØnh tho¶ng ta l¹i gÆp,
qua ®iÒu tra håi cè, mét x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu gi¸p. Nhöng
nÕu nhö tæ chøc gi¸p ë lµng - x· B¾c Bé kh«ng cã ®Þa vùc vµ
ch¼ng liªn quan g× mÊy ®Õn bé m¸y hµnh chÝnh, th× gi¸p ë Thõa
Thiªn cã ®Þa vùc râ rµng, vµ chØ lµ mét ph©n thÓ cña x·: n»m
trong lµng x·, mçi x· bao gåm hai - ba xãm, vµ “trïm gi¸p” chØ
lµ trî thñ cña lý tröëng. Löu ý r»ng ngay trªn ®Êt B¾c Bé, t¹i
mét x· ven biÓn mµ cö d©n thuÇn sèng b»ng ngö nghiÖp, gi¸p l¹i
y hÖt nhö tæ chøc cïng tªn ë Thõa Thiªn: còng lµ mét ph©n thÓ
369
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cña x·, còng cã ®Þa vùc. Ch÷ gi¸p, vµo mét thêi xa xöa, vèn chØ
lµ mét tæ chøc hµnh chÝnh ë cÊp thÊp(22), mµ ®· lµ tæ chøc hµnh
chÝnh th× ph¶i cã ®Þa vùc. Cã thÓ ngê r»ng khi cÊp hµnh chÝnh
nãi trªn kh«ng cßn n÷a, ch÷ gi¸p dÇn dÇn ®öîc sö dông ®Ó chØ
mét tæ chøc kh¸c h¼n: kh«ng ®Þa vùc, kh«ng chÞu phô thuéc vµo
bé m¸y hµnh chÝnh. §iÒu cßn l¹i lµ cho ®Õn nay t«i chöa gÆp tæ
chøc Êy ë ®©u kh¸c trong c¸c vïng cö tró cña ngöêi ViÖt ngoµi
n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”.
Trë l¹i víi mäi tæ chøc ®· kÓ trªn (ngâ vµ xãm, hä, gi¸p,
phe, héi, phöêng), mµ hÇu hÕt (ngo¹i trõ hä) chØ cã mÆt trong
lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, ta thÊy chóng ph« ra Ýt nhÊt
còng hai nÐt chung trong c¸ch vËn hµnh:
- Tröíc hÕt, tõng tæ chøc, v× ®eo ®uæi mét môc ®Ých riªng,
nªn cã sinh ho¹t riªng cña m×nh, kh«ng liªn quan g× ®Õn tæ chøc
kh¸c. Gi¸p ch¼ng h¹n, kh«ng chi phèi mµ còng kh«ng phô thuéc
vµo ngâ, xãm, hä, phe, héi, hay phöêng. Ngay c¶ ngâ vµ xãm, tuy
lµ hai tæ chøc theo ®uæi mét môc ®Ých chung (cñng cè quan hÖ
l¸ng giÒng), dï ë nh÷ng cÊp kh¸c nhau (v× xãm to h¬n vÒ mÆt ®Þa
vùc, mçi xãm gåm cã mét sè ngâ) nhöng kh«ng v× vËy mµ tõng
ngâ phô thuéc vµo mét xãm. Nguyªn t¾c tËp trung, vèn lµ
nguyªn t¾c chi phèi c¸ch vËn hµnh cña bé m¸y nhµ nöíc ë ta qua
mäi thêi, kh«ng cã chç ®øng ë ®©y;
- Mét nÐt chung n÷a lµ c¬ quan hµnh chÝnh ë cÊp x· hÇu
kh«ng nhóng tay vµo sinh ho¹t c¸c tæ chøc ®ang bµn. Kh«ng cã
g× khã hiÓu l¾m. Tõng c¸ nh©n nam giíi sèng trong lµng - x·, mµ
®· ®Õn tuæi thµnh niªn, lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña mét hä,
mét ngâ, mét xãm, mét gi¸p vµ nÕu cã nhu cÇu th× cã thÓ vµo mét
phe, mét héi hay mét phöêng. B¶y tæ chøc c¶ th¶y, nhöng cã thÓ
nãi ë ®©u còng chØ cã bÊy nhiªu con ngöêi cô thÓ ®Êy th«i. Muèn
rµng buéc tõng c¸ nh©n vµo mét nÕp sèng chung, lµng - x· nµo
370
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
còng cã riªng cho m×nh mét “hö¬ng öíc”, v¨n b¶n quy ®Þnh mét
sè nhiÖm vô vµ ®iÒu cÊm ®o¸n mµ mäi d©n trong lµng ph¶i tu©n
thñ, còng nhö trong tröêng hîp khen thöëng hay trõng ph¹t ®èi
víi tõng ngöêi cã c«ng hay ph¹m téi. Cã thÓ t¹m xem v¨n b¶n
Êy lµ dÊu tÝch cña tËp qu¸n ph¸p (tøc ph¸p luËt b¾t nguån tõ tËp
qu¸n)(23) vèn vËn hµnh trong nhiÒu céng ®ång sèng döíi thÓ chÕ
c«ng x· n«ng th«n, thËm chÝ sau ®ã Ýt nhiÒu. Dï sao, tröíc mét
c¸ nh©n ®¸ng thöëng hay ph¶i ph¹t, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp
x· phèi hîp víi mét sè c¸c cô cã uy tÝn trong lµng - x·, dï hä
®øng trong hay ngoµi bé m¸y võa nãi(24), ®Ó thi hµnh nh÷ng
®iÒu kho¶n trong hö¬ng öíc quy ®Þnh, hoµn toµn kh«ng ®¶ ®éng
g× ®Õn hä, ngâ, xãm, gi¸p, phe, héi mµ ®ö¬ng sù lµ thµnh viªn.
Cø thÕ, c¸c tæ chøc phi hµnh chÝnh Êy cø ®Òu ®Òu vËn hµnh
mét c¸ch ®éc lËp, kh«ng liªn quan g× ®Õn nhau, ®· ®µnh, mµ cã
thÓ nãi ngoµi vßng cö¬ng táa cña chÝnh quyÒn cÊp x·. Nh×n vµo
®Êy, nhÊt lµ vµo sù thiÕu v¾ng cña chóng (mét lÇn n÷a, ngo¹i trõ
tæ chøc hä) ë Trung vµ Nam Bé thêi tröíc, t«i cho r»ng ta ®ang
®øng tröíc ®Æc thï vÒ tæ chøc mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”,
trong ®ã c¸c hé, v× kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n vµ vÒ
quyÒn lµm ngöêi, ®Òu ®ßi hái kh«ng khÝ b×nh ®¼ng trong sinh
ho¹t céng ®ång, dï cho hä ®· bÞ ®Æt tõ l©u döíi ¸p lùc trùc tiÕp
cña bé m¸y nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn. Trong Ýt nhÊt lµ mét
tröêng hîp (tröêng hîp gi¸p), x· héi Êy kh«ng ngÇn ng¹i gi÷ l¹i
trong lßng nã mét dÊu tÝch d©n chñ ®äng l¹i tõ thÓ chÕ c«ng x·
n«ng th«n ®· ch×m vµo dÜ v·ng. Nhöng chuyÖn ®ã, ta sÏ bµn sau.
*
* *
Riªng bé m¸y thuÇn hµnh chÝnh ë cÊp x· còng gîi nªn hai
nhËn xÐt cã phÇn ngöîc chiÒu nhau:
1. M« h×nh tiÕp thu tõ c«ng x· n«ng th«n(25)
371
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
VÒ mÆt h×nh thøc, chØ vÒ mÆt h×nh thøc th«i, nã l¹i lÆp
l¹i m« h×nh cña bé m¸y qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng
th«n xöa. Qua tõng téc ngöêi, tõ ch©u Phi ®Õn ch©u ¸, ch©u §¹i
Dö¬ng, ch©u Mü, bé m¸y qu¶n lý Êy biÕn ®éng rÊt nhiÒu vÒ chi
tiÕt. Nhöng, dï ë ®©u, th× lâi
cèt cña nã l¹i kh¸ thèng
nhÊt, vµ cã thÓ ®öîc m« h×nh
hãa b»ng h×nh vÏ ba h×nh
trßn ®ång t©m:
- Vßng nhá trung t©m
(I) lµ tï tröëng lµng (hay
tröëng lµng th× còng thÕ),
ngöêi cÇm ®Çu c¸c hé trong
lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt
®Þnh cña c¸c b« l·o;
- Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ tËp thÓ c¸c b« l·o (hay c¸c “giµ
lµng”, nhö mét sè c¸c nhµ v¨n chuyªn viÕt vÒ T©y Nguyªn
thöêng gäi), bé phËn gåm nh÷ng ngöêi ®µn «ng ®· ®¹t ®Õn mét
tuæi giµ nhÊt ®Þnh (tïy tËp qu¸n cña tõng téc ngöêi), tøc nh÷ng
ngöêi ®öîc toµn céng ®ång xem lµ giµu kinh nghiÖm nhÊt vÒ s¶n
xuÊt vµ x· héi (trªn bèi c¶nh mét cuéc sèng n«ng nghiÖp l¹c hËu,
h¬n thÕ n÷a, ngöng ®äng). Cßn nhiÖm vô cña tËp thÓ nµy lµ ®Ò
ra nh÷ng “chÝnh s¸ch” vµ “biÖn ph¸p” (nÕu cã thÓ dïng ë ®©y
nh÷ng danh tõ hiÖn ®¹i nhö thÕ), mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n
lµng thùc hiÖn;
- Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp cña d©n lµng
(thöêng ®öîc ®¹i diÖn bëi c¸c chñ hé), qua ®ã tröëng lµng ®em
cung c¸ch thi hµnh ra xin ý kiÕn cña c¸c giµ lµng, vµ nÕu cÇn th×
xin ý kiÕn cña mäi ngöêi cã mÆt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò gay cÊn mµ
chÝnh c¸c giµ lµng còng kh«ng d¸m quyÕt ®Þnh.
372
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Tõ m« h×nh phæ biÕn ®ã, c¸i næi bËt lªn trªn hÕt lµ tÝnh d©n
chñ réng r·i to¸t ra tõ c¸ch qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x·
n«ng th«n.
Nhöng ë ®©y, ®iÒu khiÕn ta ng¹c nhiªn lµ döíi søc nÆng
cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn chñ yÕu vËn hµnh b»ng
b¹o lùc, bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së (cÊp x·) trong n«ng th«n
“cæ truyÒn” ViÖt ë B¾c Bé vÉn lÆp l¹i, dï chØ trªn h×nh thøc, m«
h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy:
- Vßng trßn nhá ë trung t©m (I) lµ bé phËn “lý dÞch” do lý
tröëng cÇm ®Çu, mµ nhiÖm vô chÝnh lµ thi hµnh, ®èi víi tõng hé
vµ tõng ngöêi d©n trong x· do nã qu¶n, mäi lÖnh tõ triÒu ®×nh
bªn trªn ¸p xuèng (th«ng qua c¸c cÊp quan l¹i trung gian);
- Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ “héi ®ång kú môc” (hay “kú dÞch”),
thöêng gåm nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã “phÈm hµm” (nh÷ng
töíc vÞ do triÒu ®×nh ban cÊp, hay do x· b¸n cho nh÷ng ngöêi s½n
tiÒn). Ýt nhÊt còng trªn lý thuyÕt, héi ®ång nµy cã tr¸ch nhiÖm
gãp ý kiÕn cho lý tröëng vµ c¸c lý dÞch kh¸c, ®Ó hä hoµn thµnh
lÖnh trªn;
- Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp “d©n hµng x·”: sau
khi nghe ý kiÕn cña héi ®ång kú môc, lý dÞch triÖu tËp mäi chñ
hé trong x· ra “®×nh”, ®Ó phæ biÕn lÖnh trªn, vµ c¸ch thi hµnh
lÖnh.
2. Sù bÊt lùc cña m« h×nh Êy
Cã ®iÒu lµ m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy,
vèn ®äng l¹i tõ thêi xa xöa, kh«ng cßn ph¸t huy ®öîc chÊt d©n
chñ cña c«ng x· n«ng th«n n÷a:
- Tröíc hÕt v× lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tõ l©u råi, tõ
khi tho¸t khái ngh×n n¨m B¾c thuéc, ®· dÇn dÇn bÞ hót ngµy
373
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cµng chÆt vµo bé m¸y cai trÞ cña mét nhµ nöíc c¬ b¶n ®öîc x©y
dùng theo mÉu trung ö¬ng tËp quyÒn kiÓu Trung Hoa. Vµ ®Õn
cuèi Lª - ®Çu NguyÔn, th× nhiÖm vô chñ yÕu cña c¬ quan hµnh
chÝnh cÊp x· chØ cßn lµ thi hµnh c¸c mÖnh lÖnh triÒu ®×nh, ®öîc
cô thÓ hãa qua c¸c “tr¸t” (hay chØ thÞ, nÕu nãi nhö ngµy nay) cña
c¸c cÊp quan thÊp nhÊt. Trong khi ®ã, tõng lµng cßn sèng trong
thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n (nhö lµng cña mét sè téc Thöîng ë
T©y Nguyªn, vµo thêi chöa xa) l¹i ®éc lËp, Ýt nhÊt còng tù trÞ ®èi
víi mäi lµng kh¸c, do ®ã bé m¸y qu¶n lµng thuÇn ch¨m lo nh÷ng
viÖc riªng cña lµng m×nh, kh«ng ph¶i quy chiÕu vµo mÖnh lÖnh
cña mét cÊp nµo cao h¬n lµng: viÖc kinh tÕ (vÝ nhö hµng n¨m
chia l¹i ®Êt canh t¸c cho tõng hé); ®¹o lý (trõng ph¹t c¸c hµnh
®éng vi ph¹m tËp qu¸n ph¸p); x· héi (gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a
c¸c hé cïng lµng); t«n gi¸o (tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ céng ®ång);
ngo¹i giao (quyÕt ®Þnh g©y chiÕn hay liªn minh víi c¸c lµng
kh¸c…). Tãm l¹i, mçi lµng sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n
lµ mét nöíc riªng, dï cho chÕ ®é thñ lÜnh lín bao trïm lªn nhiÒu
lµng cã thÓ ®· xuÊt hiÖn(26). Cßn tõng lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë
B¾c Bé, còng nhö ë Trung Bé vµ Nam Bé, chØ lµ ph©n thÓ cña
mét nöíc gåm hµng ngh×n, hµng v¹n lµng, vµ bé m¸y hµnh chÝnh
ë cÊp thÊp nhÊt, cÊp x·, ph¶i phô thuéc, cã thÓ nãi lµ trùc tiÕp,
vµo bé m¸y nhµ nöíc ®öîc ¸p ®Æt lªn mäi lµng;
- Bªn c¹nh thÇn th¸i chung ®ã cña lµng - x· ViÖt kh¾p ba
miÒn, c¬ quan hµnh chÝnh cña x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé l¹i
ph« ra mét ®Æc ®iÓm riªng, mµ cã lÏ ta khã lßng gÆp l¹i ë Trung
Bé vµ Nam Bé: bé m¸y ®öîc m« h×nh b»ng ba vßng trßn ®ång
t©m, trong mét sè tröêng hîp, kÓ c¶ thi hµnh lÖnh cña nhµ nöíc
bªn trªn, cã lóc chØ cßn vËn hµnh mét c¸ch töîng tröng n÷a th«i.
Lý do cña hiÖn töîng ®ã, kÓ ra, còng râ. Gi÷a mét biÓn “tiÓu
n«ng tö h÷u”, víi mçi ngöêi mét c¸i “t«i” biÖt lËp, héi ®ång kú
374
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
môc, vèn bao gåm nh÷ng c¸ nh©n cã uy thÕ nhÊt trong ®¸m tiÓu
n«ng nãi trªn (v× cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, “cã måm - cã mÐp”),
kh«ng ®ñ c¬ së ®Ó ho¹t ®éng mét c¸ch tö¬ng ®èi kh¸ch quan v×
quyÒn lîi chung cña toµn d©n, nhö tËp thÓ c¸c giµ lµng: c¸c cuéc
häp cña héi ®ång, nhÊt lµ khi ph¶i bµn lµm sao thu cho ®ñ sè
thuÕ tõ trªn ¸p xuèng, thöêng lµ nh÷ng buæi c·i v· kh«ng døt,
qua ®ã tõng ngöêi viÖn ®ñ cí ®Ó cè ®Èy qua c¸c hé kh¸c mét phÇn
g¸nh nÆng sÏ ®Ì lªn hé m×nh, do ®ã héi häp Ýt khi ®i ®Õn nh÷ng
kÕt luËn døt kho¸t. Cßn buæi sinh ho¹t cña d©n hµng x·, th×
nh÷ng tay “cã quyÒn ¨n - quyÒn nãi”, hay cã måm - cã mÐp, l¹i
tiÕp tôc, tröíc mét sè ngöêi ®«ng h¬n, c¸c cuéc c·i v· diÔn ra bªn
trong héi ®ång kú môc. Trong khi ®ã “d©n ®en” (gåm nh÷ng
ngöêi kÐm uy thÕ nhÊt, v× nghÌo mµ kh«ng cã phÈm hµm) chØ
biÕt l¾ng nghe, cã thÓ nãi lªn ®iÒu g× ®Ó tù b¶o vÖ th× còng thöa
göi cho “ph¶i phÐp”. Cµng thÕ, khi mäi chñ hé, ®¹i diÖn cho toµn
x·, héi häp ngoµi ®×nh, dï ®Ó nghe lÖnh trªn, hay ®Ó bµn mét
viÖc nµo kh¸c cã liªn quan ®Õn sinh ho¹t céng ®ång (tæ chøc tÕ
lÔ, ch¼ng h¹n): trong tröêng hîp ®ã, ai nÊy ®Òu ph¶i ngåi theo
thø bËc trªn döíi râ rµng, tõng thø bËc phô thuéc vµo “h¹ng”(27)
cña tõng ngöêi, ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ tÝnh v« hiÖu (tö¬ng
®èi th«i) cña bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së trong n«ng th«n ViÖt
“cæ truyÒn” ë B¾c Bé. HiÖn töîng Êy ®©u cã g× l¹ ë miÒn B¾c, mét
x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng lµ chuyÖn hiÕm thÊy ë Trung
Bé, miÒn ®Êt trªn ®ã ruéng ®Êt c«ng cßn chiÕm öu thÕ m·i ®Õn
gÇn ®©y, vµ ë Nam Bé, n¬i ®Çu tiªn trªn ®Êt nöíc ta ®· chøng
kiÕn viÖc x· héi ph©n hãa thµnh giai cÊp rµnh rµnh. TÊt nhiªn,
nhö ®· cã dÞp nãi råi, cßn ph¶i chê ý kiÕn cña nh÷ng nhµ nghiªn
cøu lµm viÖc t¹i chç.
Tãm l¹i, sau nhiÒu thÕ kû tö h÷u hãa ruéng ®Êt vµ ph©n
hãa giai cÊp, nhiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé
375
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
vÉn gi÷ l¹i, cho c¬ quan hµnh chÝnh n»m trong lßng nã, m« thøc
ba vßng trßn ®ång t©m cña bé m¸y qu¶n lµng trong thÓ chÕ c«ng
x· ë n«ng th«n. Cã thÓ t×m nguyªn nh©n cña sù tån ®äng nµy
trong t×nh tr¹ng kh«ng triÖt ®Ó cña cuéc ph©n hãa võa nãi. MÆt
kh¸c, chÌo chèng gi÷a v« vµn m©u thuÉn nhá, thöêng th× ngÊm
ngÇm nhöng còng nhiÒu khi bét ph¸t, gi÷a nh÷ng hé “tiÓu n«ng
tö h÷u” bÞ buéc chÆt mçi hé vµo mét th©n phËn riªng, bé m¸y
hµnh chÝnh Êy, mµ m« thøc tæ chøc chØ thÝch hîp víi quan hÖ chñ
yÕu lµ b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng con ngöêi sèng trong chÕ ®é c«ng
h÷u cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, nhiÒu khi ®Ó lé ra nçi bÊt lùc
cña m×nh, cã tröêng hîp kh«ng vËn hµnh ®öîc n÷a, kÓ c¶ lóc bÞ
®Æt trong t×nh thÕ ph¶i ®¸p øng ngay nh÷ng ®ßi hái cña nhµ
nöíc trªn cao.
*
* *
§Õn ®©y, hiÖn lªn mét c©u hái thóc b¸ch: b»ng c¸ch nµo bé
m¸y hµnh chÝnh qu¶n x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé vöît lªn l¸
ch¾n ®· tr×nh bµy, ®Ó thöêng xuyªn lµm trßn nhiÖm vô ®èi víi
nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn mµ nã lµ cÊp c¬ së ë n«ng th«n?
Lêi ®¸p tõ ®iÒn d·: b»ng c¸ch sö dông tæ chøc gi¸p (®· nãi
®Õn qua mét phÇn trªn). Mµ gi¸p l¹i lµ dÊu tÝch kh¸ râ nÐt cña
mét tæ chøc vèn vËn hµnh trong sinh ho¹t céng ®ång lµng thuéc
thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, c¸i mµ d©n téc häc öíc gäi lµ tæ chøc
c¸c líp tuæi (organisaion des classes d’©ge). Muèn tho¸t khái
nh÷ng h¹n chÕ cña mét tæ chøc ®· lçi thêi, mµ l¹i tho¸t b»ng
dÊu tÝch cña chÝnh c¬ cÊu Êy... kÓ còng l¹! ChÝnh v× vËy mµ tröíc
khi ®éng ®Õn gi¶i ph¸p töëng chõng ®Çy m©u thuÉn ®ã kh«ng
thÓ kh«ng ®i vµo tæ chøc võa nªu lªn.
Tõ nhiÒu téc ë ch©u Phi, qua ch©u ¸ ®Õn ch©u §¹i Dö¬ng,
råi ch©u Mü, nhöng chñ yÕu lµ ë ch©u Phi ®en, tæ chøc Êy cßn cã
376
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
mÆt c¸ch ®©y chöa l©u, nªn ®öîc c¸c nhµ d©n téc häc ghi chÐp
kh¸ kü. Nãi chung, nã gom l¹i mäi thµnh viªn nam giíi cña mét
lµng, tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt. Trong mét sè tröêng hîp,
n÷ giíi còng cã mÆt, nhöng nam vµ n÷ tËp hîp l¹i thµnh hai tæ
chøc riªng, mçi bªn ®Òu cã nh÷ng quy t¾c kh¸c phï hîp víi giíi
tÝnh cña m×nh. Ngo¹i trõ nhiÒu dÞ biÖt nhá gi÷a c¸c téc ngöêi, cã
thÓ läc ra, tõ tæ chøc c¸c líp tuæi nãi chung, mét nguyªn t¾c vËn
hµnh ®ång nhÊt, mµ ngöêi tr×nh bµy xin nh¾c l¹i thµnh mÊy
®iÓm t¸ch nhau, cho nã râ:
- §êi cña mçi thµnh viªn, “tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc
chÕt”, ®öîc ph©n thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, mµ d©n téc häc öíc
gäi lµ nh÷ng líp tuæi (hay løa tuæi còng ®öîc, cho hîp víi tiÕng
ta);
- Tõ mét løa tuæi thÊp cho ®Õn cao h¬n tiÕp ngay sau, tõng
con ngöêi ®öîc mäi ngöêi träng h¬n, nhöng còng chÞu tr¸ch
nhiÖm cao h¬n tröíc céng ®ång. ViÖc chuyÓn tõ løa tuæi nµy lªn
løa tuæi kia ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ, mµ d©n téc häc öíc gäi
lµ c¸c lÔ chuyÓn tiÕp (rites de passage). Trong sè c¸c lÔ ®ã, quan
träng nhÊt thöêng lµ lÔ chuyÓn ngöêi ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, cã
thÓ t¹m nãi lµ, tõ cö¬ng vÞ “dù bÞ” lªn “chÝnh thøc”: cã tröêng hîp
nã bao gåm c¶ mét lo¹t nh÷ng thö th¸ch cam go cã thÓ g©y chÕt
chãc cho ngöêi thô lÔ;
- Løa tuæi cao nhÊt, tøc ®öîc träng väng nhÊt, lµ løa nh÷ng
ngöêi mµ tËp qu¸n cña céng ®ång xem lµ ®· ®Õn tuæi giµ. §Êy
còng lµ løa nh÷ng ngöêi g¸nh tr¸ch nhiÖm cao nhÊt: cã ch©n
trong tËp thÓ c¸c giµ lµng, ®Ó bµn b¹c vµ quyÕt ®Þnh mäi viÖc
quan träng cña céng ®ång, mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng
thùc hiÖn. Nhö vËy, tæ chøc c¸c løa tuæi, dï vËn hµnh ngoµi c¸c
ho¹t ®éng cña bé m¸y qu¶n lý lµng, vÉn liªn quan chÆt chÏ ®Õn
sù h×nh thµnh cña bé m¸y Êy(28).
377
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Tæ chøc gi¸p trong lßng tõng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé
lËp l¹i gÇn y nguyªn tõng ®iÓm kÓ trªn, tuy ë møc nh¹t h¬n:
- §êi cña nh÷ng thµnh viªn nam giíi trong c¸c gi¸p thuéc
mét x· còng ®öîc chia thµnh nhiÒu løa tuæi, cô thÓ lµ ba løa: tõ
lóc míi sinh ra ®êi cho ®Õn tuæi 18, mµ ta cã thÓ t¹m gäi lµ løa
tuæi vÞ thµnh viªn; tõ 18 ®Õn 50 tuæi, løa nh÷ng thµnh viªn
chÝnh thøc cña gi¸p, mµ ngöêi ta gäi lµ “®inh”; tõ 50 tuæi trë lªn,
løa tuæi giµ, tøc c¸c “b«”, c¸c “l·o”, hay c¸c “cô”;
- Lín lªn trong lßng gi¸p tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, tõng
ngöêi ngµy cµng ®öîc céng ®ång vÞ nÓ h¬n, mµ ®öîc träng nhÊt
lµ nh÷ng ai ®· ngåi trªn “chiÕu c¸c cô”. ChuyÓn tõ løa tuæi thÊp
lªn løa tuæi cao h¬n, còng ph¶i th«ng qua nghi lÔ (“lªn ®inh”,
“lªn l·o”), tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi c¸c lÔ tö¬ng tù trong tæ
chøc thùc thô;
- C¸c cô lµ nh÷ng ngöêi ®öîc träng väng nhÊt, nhö võa
nãi, cho nªn, ngoµi chiÕu riªng dµnh cho hä trong c¸c dÞp häp
gi¸p (thöêng ®Ó ¨n uèng), “tröëng gi¸p” hay “gi¸p tröëng”, còng
gäi lµ “cai gi¸p” hay “c©u ®ö¬ng”(29), cßn ph¶i “tr×nh c¸c cô” mäi
viÖc quan träng trong sinh ho¹t néi bé cña gi¸p, tröíc khi ®em
ra bµn réng tröíc c¸c thµnh viªn, cho dï ®Êy cã khi chØ lµ h×nh
thøc(30).
Ph©n cuéc ®êi thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, cµng chuyÓn qua
c¸c chÆng sau con ngöêi cµng ®öîc tËp thÓ v× nÓ, ®ã lµ mét biÓu
hiÖn cña l·o quyÒn (gÐrontocratie), ®Æc thï cña hÇu hÕt mäi x·
héi bÞ cÇm ch©n trong mét nÒn kinh tÕ ngöng ®äng. Nhöng ®ång
thêi nã còng nãi lªn thÕ b×nh ®¼ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong
céng ®ång cßn ë løa tuæi thÊp, A ph¶i nghe lêi d¹y dç cña ngöêi
giµ, trong sè ®ã cã cô B, ch¼ng h¹n; nhöng A l¹i biÕt r»ng, khi
cßn trÎ nhö m×nh hiÖn nay, B còng tõng nhÊt nhÊt nghe lêi c¸c
378
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cô cao niªn thêi Êy, vµ mét ngµy kia, khi b¶n th©n m×nh ®· ®Õn
tuæi B giê ®©y, th× lêi m×nh nãi ra còng sÏ ®öîc løa trÎ tu©n
thñ(31). ThÕ b×nh ®¼ng ®ã, cïng víi l·o quyÒn ¸n ®»ng tröíc nã,
hoµn toµn phï hîp víi quyÒn c«ng h÷u vÒ ®Êt trång trät, nÒn
t¶ng cña mäi lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n.
Nhöng lµng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, vèn ®· trë thµnh
mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, vÉn gi÷ l¹i thÕ b×nh ®¼ng Êy trong
tæ chøc gi¸p! Vang väng tõ mét qu¸ khø xa x«i, nhöng chöa ch×m
h¼n trong quªn l·ng? Cã thÓ l¾m, nhÊt lµ khi qu¸ tr×nh tö h÷u
ho¸ ruéng ®Êt c«ng ®· diÔn ra theo mét tèc ®é qu¸ chËm, vµ sù
ph©n hãa giai cÊp , kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh Êy, l¹i qu¸ nh¹t nhßa.
Dï sao c¸c gi¸p trong lµng - x·, tuy c¬ b¶n cßn gi÷ ®öîc c¸ch vËn
hµnh cña tæ chøc c¸c løa tuæi, mµ vÉn ®Ó lé ra mét sè kh¸c biÖt,
so víi tæ chøc trªn. ChÝnh v× thÕ t«i xem gi¸p chØ cßn lµ dÊu tÝch
cña tæ chøc Êy n÷a th«i. Sau ®©y lµ nh÷ng kh¸c biÖt chÝnh:
- §èi víi tõng ngöêi lÇn löît tr¶i qua n¨m th¸ng vµ c¸c løa
tuæi trong gi¸p, lßng v× nÓ ngµy cµng cao cña tËp thÓ chØ chñ yÕu
®öîc biÓu hiÖn trong sinh ho¹t hµng gi¸p. GÇn nhö dÊu Ên töîng
tröng, thÕ th«i. Bªn ngoµi gi¸p, trong cuéc sèng hµng ngµy réng
lín h¬n gi÷a lµng - x·, ®Þa vÞ cña tõng ngöêi, tõng hé, ®öîc quy
®Þnh bëi nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c, phï hîp h¬n víi mét tËp thÓ
nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u” vèn bÞ ®Æt tõ l©u döíi søc khèng chÕ
cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn: ®ã lµ møc giµu cã (mµ
biÓu hiÖn chÝnh lµ diÖn tÝch ruéng ®Êt tö h÷u cña tõng hé), phÈm
hµm (do Nhµ nöíc ban cÊp), chøc vô trong lµng - x· (thöêng gÇn
víi phÈm hµm). Vµ trïm lªn c¸c tiªu chuÈn Êy lµ h¹ng quy cho
tõng ngöêi, mµ biÓu hiÖn thÊy râ nhÊt lµ chç ngåi ®Þnh cho tõng
h¹ng, mçi khi häp d©n lµng x· ngoµi ®×nh;
- C¸c cô rÊt ®öîc träng väng trong sinh ho¹t hµng gi¸p.
Nhöng nÕu nhö ngöêi ®· ®Õn tuæi giµ (trong lßng tæ chøc c¸c løa
379
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tuæi) ®ö¬ng nhiªn ph¶i cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng (thuéc
tæ chøc qu¶n lý lµng cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n), th×, tr¸i l¹i,
kh«ng ph¶i ngöêi nµo ®· lªn l·o (trong lßng gi¸p) còng ®ång thêi
lµ ñy viªn cña Héi ®ång kú môc (thuéc c¬ quan hµnh chÝnh trong
n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé). Nãi mét c¸ch kh¸c, gi¸p
ViÖt kh«ng liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y hµnh chÝnh
ë cÊp x·, do ®ã kh«ng t¸c ®éng ®öîc lµ bao lªn nh÷ng quyÕt ®Þnh
cña bé m¸y Êy;
- H¬n thÕ n÷a, kh¸c h¼n c¸c giµ lµng, ngöêi võa lªn l·o bÞ
töíc ngay mét quyÒn lîi kinh tÕ vèn thiÕt th©n: tõ lÇn qu©n ph©n
c«ng ®iÒn - c«ng thæ tiÕp sau, cô kh«ng cßn ®öîc chia mét “®Çu
ruéng c«ng”, nhö cô tõng ®öîc höëng tõ thuë míi lªn ®inh cho
®Õn lóc nµy.
Tãm l¹i, gi¸p ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tuy râ rµng lµ dÊu
tÝch tæ chøc c¸c løa tuæi, vÉn kh¸c tæ chøc Êy ë chç kh«ng cßn g©y
®öîc t¸c dông ®¸ng kÓ lªn toµn bé sinh ho¹t cña céng ®ång lµng
m¹c n÷a: ë ®©y, h¹ng cña tõng ngöêi míi ®ãng vai chuÈn mùc
chung. Kh«ng khÝ sinh ho¹t hµng gi¸p cã thÓ tháa m·n phÇn nµo
thiªn höíng ngãng vÒ d©n chñ cña tõng ngöêi “tiÓu n«ng tö
h÷u”, nhöng kh«ng cßn kh¶ n¨ng ¸p ®Æt l·o quyÒn, vµ thÕ b×nh
®¼ng nÊp sau quyÒn ®ã lªn c¸c tæ chøc kh¸c cña lµng - x·, ®Æc
biÖt lªn bé m¸y hµnh chÝnh. Ph¶i ch¨ng v× thÕ mµ trong c¸ch nãi
cña ngöêi n«ng d©n ViÖt B¾c Bé, tuy ®· cã thµnh ng÷ lªn l·o,
ngöêi ta cßn biÓu hiÖn còng ý ®ã b»ng hai ch÷ “ra l·o”? “Ra” nãi
®©y lµ ra khái viÖc lµng - viÖc nöíc, v× trõ mét sè ngöêi s½n uy
thÕ (do cã ®iÒn s¶n lín, cã phÈm hµm, cã måm - cã mÐp), cßn ®a
sè c¸c cô thöêng gi÷ th¸i ®é “mò ni che tai”.
*
* *
Mét tæ chøc xem chõng v« hiÖu tröíc c¸c m©u thuÉn lµng
380
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
m¹c, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· sö dông nã nhö thÕ nµo ®Ó
tho¸t ra ngoµi c¸c cuéc c·i v· trong héi ®ång kú môc vµ cuéc häp
d©n hµng x·, hßng lµm trßn kÞp h¹n c¸c nhiÖm vô (®Æc biÖt c¸c
nhiÖm vô thu thuÕ) ®èi víi c¸c nhµ nöíc bªn trªn. Lêi ®¸p còng
tõ ®iÒn d·: mÆt ®öîc sö dông chÝnh lµ kh«ng khÝ b×nh ®¼ng mµ
gi¸p t¹o ra ®öîc trong néi bé cña nã.
Ta biÕt råi, kh«ng khÝ Êy hÇu bÞ viÒn l¹i trong khu sinh
ho¹t hµng gi¸p, kh«ng táa ®öîc mÊy nçi ra cuéc sèng hµng ngµy
réng lín h¬n cña lµng - x·. Dï sao, mçi khi gi¸p häp, thµnh viªn
nµo ®èi víi tõng ngöêi cã mÆt, còng øng xö theo ®óng quy t¾c
d©n chñ cña l·o quyÒn, lu«n tá ý t«n träng vÞ nµo cao tuæi h¬n
m×nh qua lêi ¨n tiÕng nãi, mµ kh«ng tÝnh ®Õn ®iÒn s¶n, chøc vô
phÈm hµm cña ngöêi Êy. Ta còng biÕt r»ng, kh«ng khÝ d©n chñ
®ã, miÔn chØ lµ ®Æc tÝnh sinh ho¹t hµng gi¸p, miÔn kh«ng in dÊu
Ên cña nã lªn c¸c tæ chøc kh¸c, l¹i rÊt phï hîp víi t©m lý chung
cña mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c c¸ nh©n kh¸c
nhau l¹i kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n còng nhö vÒ quyÒn
lµm ngöêi. Nãi mét c¸ch kh¸c, tröíc lµng - x· tõng ngöêi cè thñ
trong quyÒn lîi cña hé m×nh, vµ thê ¬ víi quyÒn lîi cña hé kh¸c;
nhöng ®Õn gi¸p th× ai ai còng vui vÎ lµm trßn nhiÖm vô, v× ®ã lµ
quy ®Þnh cña tuæi t¸c, ai ai còng ph¬i bÇy lßng t«n träng cña
m×nh ®èi víi ngöêi cao tuæi h¬n.
Sö dông ®Æc thï võa nãi, bé phËn lý dÞch, mµ ngöêi ®øng
®Çu lµ lý tröëng, ®öa ra tröíc c¸c gi¸p nh÷ng vÊn ®Ò ®ang bÕ t¾c.
Ph¶i nãi ngay r»ng ®öa ra nhö thÕ kh«ng ph¶i ®Ó råi lý dÞch
nhÊt nhÊt tu©n theo quyÕt ®Þnh cña c¸c gi¸p. Mµ ®öa vÊn ®Ò ra,
tho¹t tiªn gi÷a lý dÞch vµ c¸c cai gi¸p, sau ®ã tröíc mäi thµnh
viªn cña tõng gi¸p, lµ nh»m lµm cho ai nÊy, kÓ c¶ nh÷ng kÎ
tröíc ®ã ®· chñ ®éng g©y c·i v· tröíc héi ®ång kú môc hay cuéc
häp d©n hµng x·, cã ®iÒu kiÖn bµn b¹c l¹i trong kh«ng khÝ ªm ¶
381
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
h¬n cña gi¸p. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i v× vËy mµ c¸c m©u thuÉn
®· chÊm døt ®öîc. Nhöng chÊt b×nh ®¼ng vµ träng l·o cña sinh
ho¹t hµng gi¸p cã kh¶ n¨ng lµm cho mäi ngöêi dÇn dÇn ®i ®Õn
chç “s©n siu”(32) lÉn nhau (nhÊt lµ trong tröêng hîp ph©n bæ
thuÕ). Ch¾c ch¾n kh«ng mÊy ai hoµn toµn võa lßng. Dï sao c¸c
cuéc häp nµy còng t¹o ra ®öîc mét thÕ tho¶ hiÖp nµo ®Êy gi÷a
c¸c chñ hé trong x·. BÊy giê, lý tröëng míi ®öa quyÕt ®Þnh (cã
thÓ ®· ®öîc chØnh lý phÇn nµo qua ý kiÕn cña c¸c gi¸p) ra tröíc
d©n hµng x·, cho mäi hé thi hµnh.
Sau khi ®· lµm viÖc mét c¸ch mÒm máng ®Õn thÕ víi c¸c
gi¸p, giê ®¹t ®öîc sù ®ång t×nh cña ®a sè c¸c ngöêi trong lµng -
x· ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cuèi cïng råi, bé phËn lý dÞch, nÕu cÇn,
cã thÓ ¸p dông mét sè biÖn ph¸p m¹nh nh»m ®èc thóc tõng hé
thùc hiÖn vÒ phÇn m×nh quyÕt ®Þnh nãi trªn. Trong tröêng hîp
thu thuÕ ch¼ng h¹n, lý tröëng cã thÓ cho trãi suèt ngµy ë ngoµi
®×nh mét tay võa ¨n nãi bõa b·i tröíc ®«ng ngöêi, nh»m däa non
nh÷ng hé ®ang chÇn chõ, chöa muèn lµm trßn nhiÖm vô cña
m×nh. Nãi ®©u xa, néi nh÷ng håi trèng dµi liªn tiÕp vang c¶ ngµy
trong lµng qua suèt vô thuÕ cã thÓ ®öîc xem lµ thø ¸p lùc tinh
thÇn ®èi víi mäi hé…
Nh÷ng biÖn ph¸p m¹nh Êy kh«ng cã g× l¹, b¹o lùc, nãi cho
cïng, vèn ®Æc tröng cña mäi lo¹i chÝnh quyÒn, nhÊt lµ tõ khi bé
m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· ph¶i thi hµnh mÖnh lÖnh tõ trªn ¸p
xuèng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn(33). §iÒu ®¸ng
löu ý ë ®©y lµ lý dÞch kh«ng tù cho phÐp m×nh dïng biÖn ph¸p
m¹nh ®èi víi bÊt kú ai trong lµng - x·, cµng kh«ng thÓ ®èi víi
nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, chÝ Ýt còng ®öîc nhiÒu
ngöêi bªnh vùc: cã trãi ai ®ã ngoµi ®×nh ®Ó lµm gö¬ng cho mäi
ngöêi, th× lý tröëng còng nh»m vµo mét d©n ®en, ®· thÕ l¹i tø cè
v« th©n, kh«ng hä hµng, kh«ng n¬i nö¬ng tùa... Ngoµi ra, tiÕng
382
