Tuồng xưa
Tuồng còn gọi là hát bội, từng được xem là quốc kịch của Việt Nam. Có thể nói Tuồng có một vị trí rất lớn trong đời sống của mọi tầng lớp nhân dân. Thời trước, dân ta có tục bói tuồng đầu xuân, từ mùng 1 đến mùng 10 Tết, mua vé vào xem giữa lúc tuồng đang diễn, hễ gặp cảnh ngộ nào xuất hiện trên sân khấu thì dựa theo mà suy đoán về số mệnh của mình trong năm tới. Đương nhiên bói tuồng kiểu thế chỉ là trò giải trí chứa đựng yếu tố mê...
Tuồng xưa
Tuồng còn gọi là hát bội, từng được xem là quốc kịch của Việt Nam. Có thể nói Tuồng có một vị
trí rất lớn trong đời sống của mọi tầng lớp nhân dân. Thời trước, dân ta có tục bói tuồng đầu
xuân, từ mùng 1 đến mùng 10 Tết, mua vé vào xem giữa lúc tuồng đang diễn, hễ gặp cảnh ngộ
nào xuất hiện trên sân khấu thì dựa theo mà suy đoán về số mệnh của mình trong năm tới.
Đương nhiên bói tuồng kiểu thế chỉ là trò giải trí chứa đựng yếu tố mê tín. Giờ đây chúng ta bói
tuồng kiểu khác. Tuy nhiên thế cũng đủ để thấy được nghệ thuật tuồng đã có chỗ đứng như thế
nào trong kho tàng nghệ thuật truyền thống của dân tộc Việt Nam.
Tuồng thật sự là một loại hình truyền thống độc đáo, không những của riêng dân tộc Việt Nam
mà trên thế giới người ta vẫn nhắc tới nó bằng một thái độ vô cùng trân trọng. Chúng ta hãy
cùng nhau điểm qua những bước đường thịnh suy của nghệ thuật tuồng để rồi qua đó có cơ sở
dự báo cho tưương lai.
Khởi nguồn từ hát bội. Tuồng là loại hình kịch hát rất đặc thù của Việt Nam, vốn có gốc gác rất
lâu đời từ các hình thức diễn xướng dân gian và được ghi nhận thời điểm chính thức xuất hiện là
vào khoảng đầu thế kỷ 14 đời Trần. Theo "Đại Việt sử ký toàn thưư của Ngô Sĩ Liên" thì trong
cuộc chiến tranh chống quân Nguyên xâm lược quân đội nhà Trần bắt đưược tù binh Lý Nguyên
Cát là một kép hát tên tuổi ở phưương Bắc. Triều đình bèn giữ lại để biểu diễn nghệ thuật cho
vọng tộc của mình. Tiếp nhận nhiều điểm phù hợp trong hí khúc của Trung Hoa cùng với sự
khéo léo của nền ca múa nhạc bản địa, tuồng Việt ra đời từ đó...
Sự ảnh hưởng của hỉ khúc Trung Hoa đã không chỉ diễn ra một lần. Tuy nhiên tiến trình giao
thoa văn hoá đã khiến tuồng Việt Nam tạo lập được những đặc trưng riêng biệt. Từ thế kỷ thứ
15 nhà Lê đã quan niệm nghệ thuật sân khấu là trò du hí tiểu nhân và ban hành vǎn bản quy
định địa vị xã hội của diễn viên ngang hàng với trộm cướp ? Chính sách hà khắc đó đã khiến
tuồng không thể nào phát triển được suốt một thời gian dài, ít nhất thì cũng là ở đàng ngoài cho
mãi đến thế kỷ 16.
Có một điều may mắn là đến thời nhà Nguyễn thì các vua chúa thường rất ưa chuộng tuồng, họ
coi hát bội là một công cụ tuyên truyền đầy hấp dẫn cho hệ thống chính trị và bạo lực mà họ đã
đề cao. Tuồng vì thế đã tìm đưược đất dung thân. Vở tuồng "Sơn hậu" là kịch bản thành vǎn
đầu tiên của tương truyền do Đào Duy Từ khởi thảo vào giai đoạn ông phục vụ dưới trướng của
chúa Sãi.
Tuồng càng được phát triển cực thịnh ở thời vương triều Nguyễn. Vào thời niên hiệu Minh Mệnh
thứ 5 (1825), Thanh Bình Tứ Đường được thành lập đây là nhà thờ tổ của ngành hát bội nói
riêng và của giới sân khấu nói chung. Bao quanh từ đường là Thanh Bình thự, cơ quan quản lý
việc múa hát ở cung đình và đào tạo nghệ nhân từ lứa tuổi đồng ấu. Di tích này hiện toạ lạc tại
thành phố Huế.
Sang đến niên hiệu Minh Mệnh thứ 6 thì Duyệt Thị Đường là nhà hát tuồng quốc gia được xây
dựng quy mô trong Tử Cấm Thành. Dịp ngũ tuần đại khánh của nhà vua, vở tuồng Quân tiên
hiến thọ do Nguyễn Bá Nghi soạn đã được công diễn. Điều thú vị là đích thân vua Minh Mệnh
đã tham gia viết một đoạn trong kịch bản. Đến đời vua Tự Đức chấp chính thì tuồng đã đưược
nâng cao và hoàn chỉnh hơn về nhiều phơng diện. Vị Hoàng đế hay chữ ấy đã cho xây dựng
nhà hát tuồng mang tên Minh Khiêm đường trong Khiêm Cung (Lăng Tự Đức ngày nay), chiêu
tập kép hay, đào đẹp về Phú Xuân. Lại còn tổ chức ban hiệu thự chuyên sáng tác, nhuận sắc
hiệu đính kịch bản tuồng, chuyển phương bản thành kinh bản. Đây là nơi quy tụ rất nhiều bậc
tài hoa như Nguyễn Hữu Đỉnh, Ngô Quý Đồng, Hồ Quý Thiều... mà đứng đầu là Đào Tấn.
Trước kia một vở tuồng chỉ gồm một đến ba hồi, mỗi hồi dài một đêm, đến giai đoạn sau này đã
xuất hiện thêm rất nhiều vở tuồng đợc coi là "kỳ vĩ trường thiên" như "Học lâm" (20 hồi), hay như
"Vạn cửu trình tường" (216 hồi) nghĩa là nếu diễn liên tục từ đầu đến cuối thì phải mất tới gần
một năm trời.
Bước sang thế kỷ 20 tuồng vẫn được coi là Quốc kịch của Việt Nam, có thể nói trong suốt
khoảng thời gian từ thế kỷ 19 đến thế kỷ 20 hát bội gần như vẫn chiếm độc quyền trên toàn bộ
lãnh thổ nước ta, trong thời kỳ này ở đồng bằng Bắc bộ ngoài tuồng ra còn có chèo và múa rối.
Nhưng cả hai loại hình nghệ thuật sân khấu này đều là hình thức sân khấu dân gian và nó cũng
chỉ tồn tại ở nông thôn miền Bắc chứ không tồn tại ở miền Nam và chưa bao giờ có quy mô ảnh
hưưởng lớn như tuồng.
Riêng tính tại Huế những nǎm đầu thế kỷ 20, không kể các nhà hát cung đình thì đã có 14 rạp
tuồng phục vụ quần chúng. Nổi tiếng nhất là rạp Đồng Xuân lâu mà dân địa phương quen gọi là
"rạp Bà Tuần" được xây dựng từ năm 1923. Cần nói thêm rằng song song với dòng tuồng cung
đình (tuồng ngự) dòng tuồng dân gian vẫn tiếp tục nẩy nở và tạo nên vẻ đẹp thi vị và phù hợp
với thị hiếu của đại đa số quần chúng, trong đó đáng kể nhất là những vở tuồng đã ngay lập tức
thu hút thị hiếu của nhiều khách đến xem bởi bó gắn với hiện thực cuộc sống gắn với "bụi bặm
đời thường".
Đã có không ít vở tuồng mang tính hài hước nhằm diễu cợt thói hư tật xấu của con người hoặc
châm chọc những viên quan nhũng nhiễu dân lành. Có thể kể ra đây những vở nhưư: Trương
Ngáo; Nghêu, Sò, Ô'c, Hến... Trước đây tuồng đưược phân làm hai loại chính là: Tuồng đồ và
Tuồng pho. Tuồng đồ không theo tích truyện Tàu, Quần tiên hiến thọ, Vạn bửu trình tường, Lý
Phụng Đình... Tuồng pho dựa vào tích truyện Trung Hoa như các vở: Đăng khấu, Tống Sứ, Hộ
sanh đàn... Kể từ năm 1911, sau khi Phan Bội Châu sáng tác tuồng Trưng Nữ Vương đã ngay
lập tức làm dấy lên phong trào biên soạn tuồng có nội dung rút từ sử Việt như: Đông A song
phụng của Nguyễn Hữu Tiến, Nguyễn Trãi của Từ Diên Hồng... Một xu hướng nữa góp phần
cách tân tuồng bản cần ghi nhận là chuyển thể kịch Tây Phương thành tuồng Việt mà người tiên
phong là Ưng Bình Thúc Gia Thị với vở hát bội "Lộ Địch" được phóng tác từ vở kịch "Le Cid của
Prierre Corneille" (Pháp).
Và tuồng cứ thế phát triển, trải qua một số năm bị cấm diễn ở miền Bắc vì bị cho rằng đó là sản
phẩm của phong kiến, mãi cho đến năm 1954, nhà nước đã chủ trương phát huy văn hoá dân
tộc và quan tâm đến hát tuồng và hát bội cũng như chèo, cải lưương... Nhà hát tuồng Việt Nam
được thành lập ở miền Bắc. Còn ở miền Nam tuồng lại được hoạt động chủ yếu bởi tư thương
đứng lên thầu và điều khiển. Nhưng dù thế nào đi chăng nữa thì tuồng vẫn đã, đang và sẽ mãi
có một chỗ đứng trong lòng mỗi người dân Việt Nam. Và biết đâu đấy bói tuồng sẽ lại xuất hiện
trở lại với chúng ta trong những năm tới...
