Phương pháp phân tích hệ thống trong quy hoạch môi trường
Tham khảo tài liệu "Phương pháp phân tích hệ thống trong quy hoạch môi trường" giúp các bạn nắm được phương pháp phân tích (Các) hệ thống là gì?, các bước thực hiện phương pháp, những khó khăn khi sử dụng phương pháp phân tích,...
Phương pháp Phân tích (Các) Hệ thống trong Quy hoạch Môi trường
ThS.KTS. Lý Khánh Tâm Thảo
Đại học Văn Lang
Từ khóa: quy hoạch môi trường; phân tích hệ thống; kế hoạch hành động
Dẫn nhập
Quy hoạch Môi trường (QHMT) là một khái niệm tương đối mới ở Việt Nam. Trong
thời gian gần đây nhiều đề tài QHMT cũng đã được nghiên cứu và thực hiện ở các
quy mô và cấp độ khác nhau tại các địa phương.
Tuy vẫn còn nhiều khác biệt trong định nghĩa và quy trình thực hiện, QHMT vẫn luôn
thể hiện đặc trưng rõ nét nhất là tính đa ngành (multi-disciplinary) khi phải giải quyết
tổng hợp các vấn đề môi trường trong mối tương tác phức tạp với các hệ thống kinh
tế, chính trị, và xã hội. Bên cạnh đó, có thể nói QHMT là một công cụ giúp cho tiến
trình ra quyết định (xác định các định hướng và quy mô phát triển đô thị một cách bền
vững nhất) và bản thân cũng là một tiến trình ra quyết định (lựa chọn và xác định các
vấn đề ưu tiên để có các quy hoạch, chương trình, kế hoạch môi trường phù hợp…).
QHMT được thực hiện bằng nhiều phương pháp phối hợp với nhau như phương pháp
phân tích hệ thống, phương pháp bản đồ và GIS1, phương pháp phân vùng chức năng
môi trường, phương pháp đánh giá tác động môi trường tích hợp. Trong đó, phương
pháp Phân tích Hệ thống là một phương pháp tổng hợp đáp ứng được hai đặc trưng cơ
bản trên. Phân tích Hệ thống (PTHT – thực ra chính xác phải là Phân tích Các Hệ
thống – Systems Analysis) là một phương pháp sử dụng nhiều công cụ được nghiên
cứu phát triển trong những năm gần đây để phục vụ cho khoa học kinh tế-chính trị và
xã hội. Trong ngành môi trường, hệ công cụ này trở thành Phân tích (Các) Hệ thống
Môi trường (Environmental Systems Analysis)2.
Phương pháp Phân tích (Các) Hệ thống là gì?
Theo Quade & Miser (1985), phân tích các hệ thống (PTHT) là một hoạt động giải
quyết vấn đề mang tính đa ngành được phát triển cho việc giải quyết những vấn đề
phức hợp sản sinh ra từ các tổ chức và các cơ sở tư nhân và nhà nước. PTHT thường
tập trung vào một vấn đề gây ra do sự tương tác giữa các thành tố trong xã hội, các cơ
sở sản xuất và môi trường, xem xét nhiều khả năng phản ứng khác nhau cho vấn đề và
cung cấp những bằng chứng về kết quả của vấn đề: tốt, xấu hay không có ảnh hưởng.
Như vậy, mục tiêu trọng tâm của phân tích hệ thống (môi trường) là nhằm giúp những
người ra chính sách và quyết định trong cả khu vực nhà nước lẫn tư nhân trong việc
giảm thiểu những vấn đề (môi trường) và quản lý những vấn đề chính sách (môi
trường).
1
Thuật ngữ “phương pháp” và “công cụ” hiện nay vẫn chưa được sử dụng rõ ràng và còn nhiều tình
trạng chồng chéo lẫn nhau. Chẳng hạn như, tác giả cho rằng GIS là một công cụ phục vụ cho QHMT,
chứ không phải là phương pháp, vì bản chất của GIS nằm ở công nghệ-kỹ thuật và cách thức sử dụng
chứ không phải là phương pháp luận.
2
Trong bài viết này sẽ vẫn sử dụng thuật ngữ phương pháp Phân tích hệ thống (PTHT) cho thống nhất
và dễ theo dõi.
Những đặc trưng chính của phương pháp PTHT có thể được mô tả ngắn gọn như dưới
đây:
- Bối cảnh: trong sự tương tác giữa khoa học, xã hội và môi trường;
- Phương pháp: nghiên cứu khoa học là trọng tâm, nhưng cũng sử dụng phương
pháp thiết kế, trực giác và nhận định;
- Công cụ: lý luận, thống kê, toán học, mô hình hóa;
- Mục tiêu: tìm kiếm giải pháp cho những vấn đề phức tạp;
- Khách hàng: trong sự tương tác liên tục giữa phân tích viên và khách hàng;
- Mang tính chất hướng đến giải quyết vấn đề;
- Mang tính chất hướng tương lai;
- Mức độ tổng hợp cao;
- Là sự tích hợp của nhiều ngành như môi trường, sinh học, hóa học, quy hoạch,
xã hội học, kinh tế học, v.v;
- Sử dụng những ngành khoa học cơ bản;
- Các sản phẩm có thể là những mô hình.
Tại sao lại là các hệ thống?
Như đã giới thiệu trong định nghĩa khái niệm ở trên, thuật ngữ chính xác của phương
pháp là Phân tích Các Hệ thống (Môi trường). Có lẽ cần phải nhận định chính xác
điểm này vì nó phản ánh bản chất thực của phương pháp là làm việc với nhiều đối
tượng khác nhau của những hệ thống khác nhau, và trong mỗi hệ thống lại bao gồm
những thành tố khác nhau. Một số ví dụ có thể được kể đến như dưới đây:
- Đối tượng nghiên cứu:
o Các thành phần môi trường (không khí, đất, nước, hệ sinh thái…)
o Các thành phần kinh tế (công nghiệp, nông nghiệp…)
o Các thành phần phát thải (CO2, SOx, NOx, benzene)
o Các phân vùng sinh thái (đồng bằng, vùng núi, cao nguyên, vùng ngập
nước…)
o Các chủ đề (biến đổi khí hậu, phú dưỡng hóa, xói lở, mưa axit…)
- Các hệ thống khác nhau:
o Hệ thống tự nhiên
o Hệ thống xây dựng
o Các hoạt động của con người
o Hệ thống văn hóa
o Hệ thống xã hội
- Các thành tố trong mỗi hệ thống:
o Các hoạt động con người (sản xuất, tiêu thụ, di chuyển, ở…)
o Các nguồn gây ô nhiễm (nhà máy điện, xí nghiệp sản xuất, khu dân cư,
xe cộ…)
o Các chất (CO2, SOx, NOx, PCB)
o Các quá trình chuyển hóa (sinh học, hóa học)
o Giao thông
o Hiệu ứng/Tác động (con người, hệ hữu sinh, hệ vô sinh
o Các giải pháp
o Các chính sách (tiêu chuẩn, thuế, chế tài…)
Và như vậy, PTHT là cách tiếp cận cơ bản trong tiến trình QHMT bởi bản chất tổng
hợp của các vấn đề môi trường, bao gồm tính đa ngành (khoa học tự nhiên, khoa học
xã hôi, đa thành phần (đất, nước, không khí…) và cả tính đa dạng về mặt quy mô
(không gian và thời gian).
Các bước thực hiện PTHT
Theo Findeisen & Quade (1985), PTHT được thực hiện qua sáu (6) bước:
- Bước 1. Nhận định vấn đề
- Bước 2. Xác định, thiết kế và rà soát những phương án có thể thực hiện
- Bước 3. Dự báo bối cảnh tương lai
- Bước 4. Xây dựng và sử dụng các mô hình để dự báo các kịch bản khác nhau
có thể xảy ra (khi không và có áp dụng các phương án khác nhau)
- Bước 5. So sánh và xếp hạng các phương án
- Bước 6. Phổ biến kết quả
Có thể thấy các bước của PTHT cũng gần tương tự như các bước của QHMT. Hay nói
đúng hơn, PTHT chính là xương sống của quy trình lập QHMT, trên đó các phương
pháp và công cụ khác giúp hiện thực và cụ thể hóa những vấn đề nghiên cứu. Do sản
phẩm của PTHT là những mô hình mô tả các kịch bản khác nhau trong tương lai nên
tính chính xác của kịch bản dự báo phụ thuộc rất nhiều vào tính chính xác trong mỗi
tác vụ. Do vậy, có thể thấy quá trình này là một quá trình có sự hồi chỉnh liên tục
trong các bước (Hình 1).
Trong PTHT, các kịch bản thay đổi thường được so sánh với một kịch bản nền
(baseline scenario/business-as-usual scenario) – là kịch bản dự báo điều gì sẽ xảy ra
nếu vấn đề tiếp diễn như hiện nay và hoàn toàn không có bất kỳ sự can thiệp nào về
chính sách hay công nghệ. Một ví dụ quen thuộc của PTHT là mô hình RAINS
(Regional Air pollution INformation System) nhằm dự báo và giải quyết những vấn
đề về mưa axít, phì dưỡng hóa và ô nhiễm ozone mặt đất ở khu vực châu Âu. Một mô
hình tương tự được xây dựng cho khu vực châu Á là RAINS-ASIA. Việc xây dựng
các kịch bản như thế trong QHMT sẽ giúp hệ thống hóa các vấn đề và phương án
riêng rẽ và giúp quá trình lựa chọn và ra quyết định mang tính tổng hợp và hợp lý
hơn.
Hồi chỉnh để cải thiện Rào cản, Mục tiêu hay Tiêu chí
Dự báo
bối cảnh
tương lai
Hồi chỉnh để cải thiện
quá trình dự báo
Phạm vi & Xác Xây dựng
Rào cản định, & sử dụng So sánh
Xác và xếp
Khởi tạo định thiết kế các mô Hậu quả Phổ biến
Mục tiêu Các hạng các
vấn đề & rà phương hình để dự (Tác động) kết quả
soát các đoán các phương
án án
phương kịch bản
Giá trị & án
Tiêu chí
Hồi chỉnh để cải thiện Phương án
Hồi chỉnh để nhận định lại vấn đề
Hình 1. Các bước lập PTHT (Findeisen & Quade, 1985)
Các công cụ của PTHT
Là một phương pháp nghiên cứu tổng hợp mang tính đa ngành (sau này mới được sử
dụng trong ngành môi trường), PTHT được hỗ trợ bởi nhiều công cụ từ các ngành
kinh tế, xã hội, v.v. Và như vậy, một quá trình ra quyết định sẽ được hỗ trợ bởi một
tập các công cụ nhất đinh, được lựa chọn để đáp ứng các mục đích khác nhau. Một số
các công cụ có thể kể đến như:
1. Sơ đồ nhân quả (Causal diagram): thể hiện các mối liên hệ giữa các hiện tượng
và vấn đề và nguyên nhân gây ra, nhận định hay dự đoán các tác động có thể
có và xác định những ứng xử hay giải pháp cần có. Các sơ đồ quen thuộc là
DPSIR3, DPSR4, v.v.
2. Phân tích các bên liên quan (Stakeholder Analysis): phân tích tác động đến và
ảnh hưởng của các bên liên quan trong dự án.
3. Phân tích chức năng (Function analysis): chuyển đổi những khái niệm hay giá
trị sinh thái thành những thông tin hữu ích cho quá trình ra quyết định và quản
lý môi trường.
4. Phân tích chi phí-lợi ích (Cost-benefit analysis): phân tích hiệu quả và hiệu
suất đầu tư từ việc xác định cân đối chi phí đầu tư và lợi ích đạt được.
5. Phân tích kịch bản (Scenario analysis): sử dụng các giả thuyết để dự báo các
kịch bản có thể xảy ra trong tương lai; kịch bản mô tả các tiến trình động, thể
hiện những kết quả của các sự kiện theo thời gian. Các kịch bản bao gồm trạng
thái, các lực thúc đẩy hay cản trở, các sự kiện, các hành động và hậu quả…
vốn có mối quan hệ nhân quả với nhau. Các kịch bản khởi điểm từ một trạng
thái ban đầu hay một trạng thái được quy định, từ đó dự báo một trạng thái
cuối hay tiến trình ở một khung thời gian xác định.
6. Sử dụng các chỉ số môi trường (Environmental indicators): nhằm thể hiện các
trạng thái hay các vấn đề môi trường thành các dạng thông tin có thể hình
dung được.
7. Phân tích đa tiêu chí (Multi-criteria analysis): là một công cụ hỗ trợ cho việc
ra quyết định, phát triển cho những vấn đề phức tạp đa tiêu chí đòi hỏi phải
giải quyết cả mặt định tính lẫn định lượng trong quá trình ra quyết định.
8. Phân tích vòng đời (Life cycle analysis): là một phương pháp hệ thống để
đánh giá tác động môi trường của một sản phẩm hay hành động trong suốt
vòng đời của nó, ví dụ như từ sản xuất nguyên liệu thô cho đến thải bỏ. Việc
phân tích này nhằm giải quyết những nút cổ chai môi trường trong quy trình
sản xuất, so sánh những sản phẩm hiện có, so sánh những phương án cải thiện
hay so sánh những thiết kế sản phẩm khác nhau.
9. Đánh giá tác động môi trường (Environmental impact assessment): dự báo và
đánh giá tác động dự án có thể gây ra cho khu vực trong và xung quanh dự án
về mặt môi trường và cả về kinh tế-xã hội, từ đó đề xuất các phương hướng
giảm thiểu.
Những khó khăn khi sử dụng phương pháp PTHT
PTHT từ đặc trưng đa ngành của nó cũng kéo theo rất nhiều khó khăn. Khó khăn đầu
tiên là về mặt thông tin, đặc biệt ở nước ta khi mà hệ thống cơ sở dữ liệu môi trường
(và kinh tế-xã hội) hiện nay còn thiếu thốn và lỏng lẻo – nhất là sự liên kết giữa các
lớp thông tin cho cùng một đơn vị. Thiếu thốn thông tin hoặc thông tin không chính
xác ảnh hưởng đến tính chính xác của kết quả PHHT và do đó ảnh hưởng đến tiến
3
Drivers-Presure-State-Impact-Responses
4
Drivers-Pressure-State-Responses
trình ra quyết đinh. Trong khi đó, sự phối hợp liên ngành trên thực tế còn rất nhiều
khó khăn ngay cả đối với các nước tiên tiến.
Mặt khác, một hệ quả của phối hợp liên ngành là trách nhiệm sẽ không tập trung ở
một nơi mà lại phân chia ra, khiến cho quy trình thực hiện có khuynh hướng bị kéo
dài và dễ bị trì trệ. Các ngành dễ bị nhầm lẫn về vị trí và vai trò của mình trong tổng
thể quy trình, dẫn đến tình trạng chồng lấn công việc và trách nhiệm của nhau, hay
đùn đẩy trách nhiệm khiến cho trong quy trình xuất hiện những lỗ hổng. Khi đó việc
kiểm tra trách nhiệm sẽ rất khó nếu không được tổ chức chặt chẽ và minh bạch.
Một vấn đề khác là các khái niệm có thể được hiểu theo những cách khác nhau ở các
ngành khác nhau, và ngôn ngữ sử dụng ở các ngành khác nhau cũng có những khoảng
cách nhất định5.
Thêm vào đó, cách tiếp cận hiện nay trong một số bước của quy trình còn chưa phù
hợp hoặc bị giới hạn bởi những khó khăn khác của cơ chế. Chẳng hạn như, phân tích
SWOT6 chưa được thực hiện một cách đầy đủ, và kết quả phân tích không liên kết
chặt chẽ với các bước sau trong quy trình.
Kết luận
Tuy còn nhiều khó khăn trở ngại trong việc thực hiện, nhưng phương pháp phân tích
hệ thống thực sự là xương sống của quy hoạch môi trường. Nó giúp nắm bắt những
khía cạnh đa dạng, đa ngành của quy hoạch môi trường trong tổng thể bối cảnh phát
triển kinh tế-xã hội một cách hệ thống và toàn diện, và sắp đặt các luồng thông tin
nhiều chiều vào một quy trình chung hướng tới mục tiêu đã lựa chọn.
Tài liệu tham khảo
Miser, H.J., Quade, E.S. (eds), 1985. Handbook of Systems Analysis: Overview of Uses,
Procedures, Applications and Practice. John Wiley and Sons, Chichester.
Findeisen, W., Quade, E. The Methodology of Systems Analysis: An Introduction and
Overview, in: Miser, H., Quade, E. (eds.) Handbook of Systems Analysis, Wiley, New York,
1985.
5
Chẳng hạn như, việc lập “Quy hoạch sử dụng đất” hay “Quy hoạch chung” hiện nay ở TPHCM đang
được thực hiện ở cả hai ngành Tài nguyên-Môi trường và Quy hoạch-Kiến trúc theo hai cách tiếp cận
và quy trình khác nhau. Hay như ngay cả bản thân khái niệm “quy hoạch môi trường” cũng có rất nhiều
cách hiểu khác nhau.
6
Phân tích SWOT (Strengths-Weaknesses-Opportunities-Threats) là phân tích các yếu tố môi trường
bên ngoài mà một phải đối mặt (các cơ hội và nguy cơ) cũng như các yếu tố thuộc môi trường nội bộ
của tổ chức (các mặt mạnh và mặt yếu)
