ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 1
MUÅC LUÅC
LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU .................................................................................3
PHÊÌN I: BÊÌU TRÚÂI BAO LA .............................................................................4
Chûúng 1 Sûå quyïën ruä cuãa mùåt trùng .................................................5
Chûúng 2 Tuêìn lïî: ngûúäng cûãa khoa hoåc ...........................................13
Chûúng 3 Thûúång àïë vaâ caác nhaâ chiïm tinh .....................................18
PHÊÌN II TÛÂ THÚÂI GIAN MÙÅT TRÚÂI ÀÏËN THÚÂI GIAN ÀÖÌNG HÖÌ ...........23
Chûúng 4 Ào nhûäng giúâ töëi .................................................................24
Chûúng 5 Phaát minh giúâ àöìng àïìu .....................................................32
Chûúng 6 Mang thúâi gian ài khùæp núi ...............................................37
PHÊÌN III CHIÏËC ÀÖÌNG HÖÌ CUÃA NHAÂ TRUYÏÌN GIAÁO .............................45
Chûúng 7 Múã àûúâng vaâo Trung Hoa ..................................................46
Chûúng 8 Meå cuãa caác maáy moác ..........................................................54
Chûúng 9 Taåi sao laåi xaãy ra bïn Têy .................................................56
PHÊÌN IV ÀÕA LYÁ CUÃA TRÑ TÛÚÃNG TÛÚÅNG ................................................61
Chûúng 10 Kinh súå trûúác nuái non ......................................................62
Chûúng 11 Veä baãn àöì bêìu trúâi vaâ êm phuã .........................................66
Chûúng 12 Sûå löi cuöën cuãa tñnh àöëi xûáng ..........................................71
Chûúng 13 Giaáo àiïìu giam haäm kiïën thûác ........................................81
Chûúng 14 Quay vïì vúái traái àêët phùèng ..............................................85
PHÊÌN V ÀÛÚÂNG ÀI ÀÏËN PHÛÚNG ÀÖNG..................................................90
Chûúng 15 caác cuöåc haânh hûúng Kitö giaáo ........................................91
Chûúng 16 Ngûúâi Möng Cöí àaä múã àûúâng nhû thïë naâo .....................97
Chûúng 17 Caác nhaâ truyïìn giaáo ngoaåi giao .....................................102
Chûúng 18 Khaám phaá chêu AÁ ..........................................................107
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 2
Chûúng 19 Thúâi àaåi àen töëi trïn àûúâng böå ......................................112
PHÊÌN VI ÀI VOÂNG QUANH TRAÁI ÀÊËT .......................................................116
Chûúng 20 Phuåc Hûng vaâ tu sûãa lyá thuyïët Ptolïmï .......................117
Chûúng 21 Caác nhaâ haâng haãi Böì Àaâo Nha tiïn phong ...................124
Chûúng 22 Bïn kia muäi hiïím ngheâo ................................................133
Chûúng 23 Àïën ÊËn Àöå vaâ trúã vïì .......................................................140
Chûúng 24 Taåi sao khöng phaãi ngûúâi AÃ Rêåp?..................................145
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 3
LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU
"Thúâi gian laâ nhaâ khaám phaá vô àaåi nhêët", Francis Bacon
(1625). Khaám phaá vô àaåi àêìu tiïn laâ thúâi gian, khung cuãa kinh
nghiïåm. Chó khi biïët phên àõnh nùm thaáng, tuêìn lïî, ngaây giúâ, phuát
giêy, con ngûúâi múái thoaát ra àûúåc caái chu kyâ àún àiïåu cuãa thiïn
nhiïn.
Doâng chaãy cuãa boáng töëi, caát, nûúác vaâ cuãa thúâi gian, àûúåc
chuyïín àöíi thaânh nhûäng àoaån ngùæt àïìu cuãa àöìng höì. Noá àaä trúã
thaânh möåt duång cuå hûäu ñch àïí con ngûúâi ào lûúâng chuyïín àöång
trïn khùæp haânh tinh. Caác khaám phaá vïì thúâi gian vaâ khöng gian seä
trúã thaânh möåt chiïìu kñch liïn tuåc. Caác cöång àöìng cuãa thúâi gian seä
mang àïën cho caác cöång àöìng tri thûác àêìu tiïn nhûäng caách thûác àïí
chia seã khaám phaá, möåt giúái tuyïën chung vïì caái coân chûa àûúåc biïët
àïën.
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 4
Phêìn I: Bêìu trúâi bao la
"Thûúång Àïë àaä taåo dûång caác
haânh tinh vaâ caác ngöi sao khöng phaãi
àïí chuáng thöëng trõ con ngûúâi, nhûng
àïí chuáng cuäng nhû caác taåo vêåt khaác,
vêng phuåc vaâ phuåc vuå con ngûúâi" -
Paracelsus (1541)
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 5
CHÛÚNG 1
SÛÅ QUYÏËN RUÄ CUÃA MÙÅT TRÙNG
Tûâ cûåc têy bùæc Greenland túái cûåc nam Patagonia, ngûúâi ta
àêu àêu cuäng àoán chaâo trùng múái - möåt thúâi gian àïí ca haát vaâ cêìu
nguyïån, ùn uöëng vaâ vui chúi. Ngûúâi Eskimö múã möåt lïî höåi, trong
àoá caác phaáp sû cuãa hoå cûã haânh, hoå tùæt hïët àeân röìi vui veã vúái nhûäng
ngûúâi phuå nûä. Caác thöí dên Nam Phi haát möåt baâi thaánh ca: "Trùng
Múái!.. Kñnh chaâo, Kñnh chaâo Trùng Múái!". Dûúái aánh trùng, moåi
ngûúâi àïìu thñch khiïu vuä. Vaâ mùåt trùng coân coá nhûäng sûå quyïën ruä
khaác. Theo lúâi kïí cuãa sûã gia Tacitus caách àêy gêìn 2000 nùm,
nhûäng cöång àöìng ngûúâi Àûác cöí àaåi thûúâng töí chûác lïî höåi vaâo nhûäng
ngaây trùng non hay trùng troân, laâ "nhûäng muâa àûúåc coi laâ töët àeåp
nhêët àïí bùæt àêìu cöng viïåc laâm ùn".
Khùæp núi ta àïìu tòm thêëy nhûäng yá nghôa thêìn thoaåi, huyïìn
bñ vaâ laäng maån vïì mùåt trùng - mùåt trùng àûúåc goåi laâ chõ Hùçng, chõ
Nguyïåt; mùåt trùng gùæn liïìn vúái truyïån Thùçng Cuöåi ngöìi göëc cêy àa;
mùåt trùng àûúåc coi laâ khung caãnh lyá tûúãng àïí àöi trai gaái heån hoâ
tònh tûå. Nhûng yá nghôa sêu xa vaâ quan troång nhêët cuãa mùåt trùng
coá liïn quan túái viïåc ào lûúâng thúâi gian; mùåt trùng àûúåc goåi laâ
nguyïåt, laâ möåt tuêìn trùng, nghôa laâ möåt thaáng. Ngûúâi cöí xûa àaä
biïët duâng mùåt trùng laâm möåt àún võ ào lûúâng thúâi gian.
Tuy viïåc sûã duång mùåt trùng laâm àún võ thúâi gian naây khaá àún
giaãn, nhûng noá tûâng laâ möåt caåm bêîy àöëi vúái àêìu oác ngêy thú cuãa
con ngûúâi. Tñnh thaáng theo mùåt trùng rêët tiïån lúåi, vò khùæp núi trïn
mùåt àêët àïìu coá thïí nhòn thêëy caác chu kyâ trùng, thïë nhûng noá dêîn
ngûúâi ta vaâo ngoä cuåt. Àiïìu maâ caác thúå sùn vaâ nöng dên cêìn coá möåt
lõch caác muâa - möåt caách àïí dûå baáo seä coá mûa hay tuyïët, noáng hay
laånh. Coân bao lêu nûäa múái túái thúâi kyâ gieo tröìng? Khi naâo seä coá àúåt
sûúng giaá àêìu tiïn? Khi naâo seä coá mûa luä?
Mùåt trùng khöng giuáp àûúåc bao nhiïu cho nhûäng nhu cêìu êëy.
Thûåc ra, nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trùng tûúng ûáng möåt caách kyâ laå
vúái chu kyâ kinh nguyïåt cuãa phuå nûä, vò möåt tuêìn trùng, nghôa laâ
möåt thúâi gian cêìn thiïët àïí mùåt trùng trúã vïì cuâng möåt võ trñ trong
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 6
bêìu trúâi, laâ hún keám 28 ngaây vaâ möåt ngûúâi phuå nûä coá thai coá thïí
tröng chúâ seä sinh con sau 10 tuêìn trùng naây. Nhûng möåt nùm tñnh
theo mùåt trúâi - caách ào lûúâng chñnh xaác caác ngaây giûäa caác muâa trúã
vïì - laâ 365 1/4 ngaây. Caác chu kyâ cuãa mùåt trùng laâ do chuyïín àöång
cuãa mùåt trùng xoay quanh traái àêët cuâng luác vúái traái àêët xoay
quanh mùåt trúâi. Quyä àaåo cuãa mùåt trùng hònh ïlñp vaâ rúâi xa quyä àaåo
cuãa traái àêët vúái mùåt trúâi möåt goác khoaãng 5 àöå. Àêy laâ lyá do taåi sao
nhêåt thûåc khöng xaãy ra hùçng thaáng.
Caác chu kyâ cuãa mùåt trùng khöng tûúng ûáng vúái caác chu kyâ
cuãa mùåt trúâi, àêy laâ möåt sûå kiïån gêy thùæc mùæc vaâ kñch thñch suy
nghô cuãa con ngûúâi. Giaá maâ ngûúâi ta coá thïí tñnh toaán àûúåc chu kyâ
caác muâa vaâ caác nùm bùçng caách chó cêìn nhên lïn caác chu kyâ cuãa
mùåt trùng thò viïåc tñnh toaán àúä rùæc röëi cho ngûúâi ta biïët bao.
Nhûng nïëu nhû vêåy, coá leä chuáng ta cuäng mêët ài àöång cú àïí nghiïn
cûáu vïì bêìu trúâi vaâ trúã thaânh nhûäng nhaâ toaán hoåc.
Nhû chuáng ta biïët ngaây nay, caác muâa trong nùm bõ chi phöëi
búãi caác chuyïín àöång cuãa traái àêët xoay quanh mùåt trúâi. Möîi chu kyâ
caác muâa àaánh dêëu viïåc traái àêët trúã vïì võ trñ cuä cuãa noá trïn quyä àaåo,
möåt chuyïín àöång tûâ möåt àiïím phên (hay àiïím chñ) sang àiïím kïë
tiïëp. Loaâi ngûúâi cêìn coá möåt lõch àïí sinh hoaåt trong muâa. Phaãi bùæt
àêìu thïë naâo?
Ngûúâi Babylon cöí àaåi bùæt àêìu vúái lõch mùåt trùng vaâ tiïëp tuåc
duy trò noá. Sûå cöë chêëp cuãa hoå vúái caác chu kyâ mùåt trùng trong viïåc
laâm lõch àaä taåo ra nhûäng hêåu quaã nghiïm troång.
Khi tòm caách ào chu kyâ caác muâa theo böåi söë cuãa caác chu kyâ
mùåt trùng, hoå àaä khaám phaá ra, khoaãng nùm 432 trûúác C.N., chu
kyâ 19 nùm goåi laâ chu kyâ Mïtönic (theo tïn cuãa nhaâ thiïn vùn
Mïtön). Hoå thêëy rùçng nïëu duâng möåt chu kyâ 19 nùm, göìm 7 nùm coá
13 thaáng vaâ 12 nùm chó coá 12 thaáng, hoå coá thïí tiïëp tuåc sûã duång caác
chu kyâ roä raâng thuêån tiïån cuãa mùåt trùng laâm cú súã àïí tñnh lõch cuãa
hoå. Viïåc hoå cheân vaâo möåt thaáng phuå tröåi traánh àûúåc caái bêët tiïån
cuãa möåt nùm "tröi nöíi" trong àoá caác muâa dêìn dêìn tröi nöíi theo caác
thaáng mùåt trùng, khiïën khöng thïí biïët àûúåc thaáng naâo seä bùæt àêìu
möåt muâa múái. Lõch Mïtönic vúái chuâm 19 nùm quaá phûác taåp khöng
tiïån cho viïåc sûã duång hùçng ngaây.
Ngûúâi Ai Cêåp hêìu nhû traánh àûúåc nhûäng quyïën ruä cuãa mùåt
trùng. Nhû chuáng ta biïët, hoå laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn khaám phaá ra
thúâi gian cuãa nùm mùåt trúâi vaâ xaác àõnh noá möåt caách cuå thïí vaâ thûåc
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 7
duång. Giöëng nhû vúái caác thaânh tûåu quan troång khaác cuãa nhên loaåi,
chuáng ta biïët àûúåc caái gò röìi, nhûng vêîn coân thùæc mùæc vïì caái taåi
sao, caái thïë naâo vaâ caã caái khi naâo. Thùæc mùæc thûá nhêët laâ taåi sao laåi
do ngûúâi Ai cêåp tòm ra. Ngûúâi Ai Cêåp khöng coá sùén nhûäng duång cuå
thiïn vùn àûúåc biïët àïën trong thïë giúái cöí àaåi. Hoå khöng coá nhûäng
thiïn taâi toaán hoåc xuêët sùæc. Khoa thiïn vùn cuãa hoå coân rêët thö sú
so vúái khoa thiïn vùn cuãa ngûúâi Hy Laåp vaâ caác dên töåc khaác úã vuâng
Àõa Trung Haãi vaâ chõu aãnh hûúãng maånh búãi caác nghi tiïët tön giaáo.
Nhûng coá leä vaâo khoaãng 2500 trûúác C.N., hoå àaä mûúâng tûúång ra
caác dûå àoaán thúâi àiïím mùåt trúâi moåc hay mùåt trúâi lùån seä chiïëu doåi
lïn àónh cuãa möåt thaáp kyã niïåm, nhúâ àoá hoå tùng thïm caãnh rûåc rúä
cho caác lïî nghi hay caác cuöåc mûâng kyã niïåm cuãa hoå.
Phûúng thûác laâm lõch cuãa Babylon sûã duång chu kyâ mùåt trùng
vaâ àiïìu chónh caác muâa vaâ nùm mùåt trúâi bùçng caách cheân thïm möåt
thaáng, nïn toã ra bêët tiïån. Nhûäng sûå tuây tiïån cuãa caác àõa phûúng
thùæng thïë. Taåi Hy Laåp, caác miïìn àêët nûúác bõ phên caách búãi caác nuái
àöìi vaâ caác vuâng biïín vaâ caác àöìng bùçng phò nhiïu, möîi tiïíu quöëc coá
lõch riïng cho mònh, tuây tiïån "cheân vaâo" thaáng phuå tröåi àïí àaánh
dêëu möåt lïî höåi àõa phûúng hay àaáp ûáng caác nhu cêìu chñnh trõ. Kïët
quaã laâ laâm hoãng chñnh muåc àñch cuãa lõch - möåt khung thúâi gian àïí
giuáp quy tuå ngûúâi ta laåi vúái nhau, giuáp thûåc hiïån dïî daâng caác kïë
hoaåch chung, nhû caác thoãa thuêån vïì thúâi kyâ bùæt àêìu gieo tröìng vaâ
phên phöëi haâng hoáa.
Ngûúâi Ai Cêåp khöng coá gen toaán hoåc cuãa ngûúâi Hy Laåp,
nhûng hoå àaä giaãi quyïët àûúåc vêën àïì thûåc tiïîn. Hoå àaä phaát minh ra
möåt lõch phuåc vuå cho caác nhu cêìu hùçng ngaây trïn khùæp àêët nûúác
hoå. Ngay tûâ nùm 3200 trûúác C. N., toaân vuâng thung luäng söng Nile
àaä thöëng nhêët vúái chêu thöí söng Nile thaânh möåt àïë quöëc duy nhêët
trong suöët 3000 nùm, maäi cho túái Thúâi àaåi Clïöpatra. Sûå thöëng
nhêët chñnh trõ coân àûúåc sûå höî trúå cuãa thiïn nhiïn. Giöëng nhû caác
thiïn thïí trïn bêìu trúâi, söng Nile cuäng mang möåt doâng chaãy tûå
nhiïn ïm àïìm vaâ thú möång. Laâ con söng daâi nhêët úã chêu Phi, söng
Nile traãi daâi 4 ngaân dùåm tûâ àêìu nguöìn xa tùæp, thu gom lûúång nûúác
mûa vaâ tuyïët döìi daâo cuãa caác cao nguyïn Ïtiöpia vaâ toaân thïí miïìn
àöng bùæc cuãa luåc àõa trong möåt doâng söng lúán duy nhêët vaâ àöí ra
Àõa Trung Haãi. Ngûúâi cöí àaåi dûåa theo gúåi yá cuãa Herodotus àaä goåi
Ai Cêåp laâ "quaâ tùång cuãa söng Nile". Viïåc ài tòm caác nguöìn cuãa söng
Nile, giöëng nhû viïåc ài tòm Cheán Thaánh, chêët chûáa vö söë nhûäng yá
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 8
nghôa huyïìn bñ vaâ àaä kñch thñch nhûäng nhaâ thaám hiïím gan daå vaâo
thïë kyã 19.
Söng Nile àaä laâm hoa maâu tûúi töët, taåo thuêån lúåi cho nïìn
thûúng maåi vaâ ngaânh kiïën truác cuãa Ai Cêåp. Laâ àûúâng giao thöng
thûúng maåi lúán, söng Nile coân laâ àûúâng vêån taãi caác vêåt liïåu àïí xêy
dûång caác àïìn thúâ vaâ kim tûå thaáp àöì söå. Möåt cêy thaáp bùçng àaá
granñt nùång 3 nghòn têën coá thïí àûúåc khai thaác úã Aswan röìi àûúåc
vêån chuyïín 2 trùm dùåm xuöi doâng söng túái thaânh Thebes. Söng
Nile nuöi dûúäng caác thaânh phöë cùæm doåc hai bïn búâ söng. Chùèng laå
gò ngûúâi Ai Cêåp goåi söng Nile laâ "biïín" vaâ trong Kinh Thaánh noá
àûúåc goåi laâ "Söng Caã".
Nhõp chaãy cuãa söng Nile cuäng chñnh laâ nhõp chaãy cuãa àúâi
söëng Ai Cêåp. Mûåc nûúác söng dêng lïn hùçng nùm àõnh ra lõch gieo
tröìng vaâ gùåt haái vúái ba muâa: tûúái tiïu, tùng trûúãng vaâ thu hoaåch.
Nûúác luä cuãa söng Nile tûâ cuöëi thaáng 6 àïën cuöëi thaáng 10 böìi nhiïìu
àêët phuâ sa phò nhiïu, giuáp cho hoa maâu àûúåc gieo tröìng vaâ tùng
trûúãng tûâ cuöëi thaáng 10 àïën cuöëi thaáng 2, àûúåc thu hoaåch tûâ cuöëi
thaáng 2 àïën cuöëi thaáng 6. Vûâa àïìu àùån vûâa cêìn thiïët cho àúâi söëng
giöëng nhû mùåt trúâi, mûåc nûúác söng Nil dêng lïn àaánh dêëu cho nùm
cuãa söng Nil. Hiïín nhiïn, lõch Ai Cêåp sú khúãi laâ möåt "àöìng höì söng
Nil" - möåt cêy thûúác àún sú àaánh dêëu mûåc nûúác söng dêng lïn
hùçng nùm. Chó cêìn tñnh toaán niïn lõch söng Nil trong möåt ñt nùm
cuäng cho thêëy roä noá khöng tûúng ûáng vúái caác chu kyâ mùåt trùng.
Nhûng ngay tûâ rêët súám, ngûúâi Ai Cêåp àaä khaám phaá ra rùçng coá thïí
laâm ra möåt lõch vïì muâa rêët hûäu ñch vúái mûúâi hai thaáng, möîi thaáng
göìm ba mûúi ngaây, cöång thïm 5 ngaây vaâo cuöëi nùm, thaânh möåt
nùm 365 ngaây. Àoá laâ lõch "dên sûå", hay "lõch söng Nile, maâ ngûúâi
Ai Cêåp àaä bùæt àêìu sûã duång ngay tûâ nùm 4241 trûúác C.N".
Khöng duâng chu kyâ tiïån duång cuãa mùåt trùng, ngûúâi Ai Cêåp
àaä tòm ra möåt kyá hiïåu khaác àïí àaánh dêëu nùm cuãa hoå: sao Thiïn
Lang, ngöi sao saáng nhêët trïn bêìu trúâi. Möîi nùm möåt lêìn, sao
Thiïn Lang moåc vaâo buöíi saáng cuâng àûúâng thùèng vúái mùåt trúâi.
Sao Thiïn Lang moåc hùçng nùm tûúng ûáng vúái giûäa muâa nûúác
luä cuãa söng Nile, àaä trúã thaânh àêìu nùm theo lõch Ai Cêåp. Sûå kiïån
naây àûúåc àaánh dêëu bùçng möåt lïî höåi àêìu nùm göìm 5 ngaây (nhûäng
ngaây khöng nùçm trong caác thaáng), àûúåc cûã haânh àïí tön kñnh lêìn
lûúåt sinh nhêåt cuãa Osiris, cuãa thêìn Horus (con thêìn Osiris), thêìn
Set (thuâ àõch cuãa Osiris), cuãa Isis (chõ vaâ vúå cuãa Osiris) vaâ cuãa
Nepththys (vúå cuãa Set).
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 9
Hiïín nhiïn, vò nùm mùåt trúâi khöng àuáng 365 ngaây, nïn traãi
qua nhiïìu thïë kyã, nùm Ai Cêåp 365 ngaây àaä trúã thaânh möåt "nùm
tröi nöíi" vúái möîi thaáng àûúåc xaác àõnh dêìn dêìn xaãy ra vaâo möåt muâa
khaác nhau. Sûå sai biïåt naây quaá nhoã khiïën phaãi thêåt nhiïìu nùm,
daâi hún möåt àúâi ngûúâi rêët nhiïìu, thò sûå sai biïåt naây múái gêy xaáo
tröån cho àúâi söëng hùçng ngaây. Möîi thaáng di chuyïín qua moåi muâa
trong suöët möåt nghòn böën trùm saáu mûúi nùm. Hún nûäa, lõch Ai
Cêåp naây ñch lúåi hún bêët kyâ lõch naâo khaác vaâo thúâi àoá nïn àaä àûúåc
Julius Cesar duâng àïí laâm lõch Julian cuãa öng. Noá töìn taåi suöët thúâi
Trung Cöí vaâ vêîn coân àûúåc Copernic sûã duång trong caác baãng tñnh
thiïn thïí cuãa öng vaâo thïë kyã 16.
Mùåc dêìu vúái lõch hùçng ngaây cuãa mònh, ngûúâi Ai Cêåp àaä
thaânh cöng trong viïåc tuyïn böë hoå khöng lïå thuöåc mùåt trùng,
nhûng mùåt trùng vêîn coân taåo sûå mï hoùåc cho con ngûúâi cöí àaåi.
Nhiïìu dên töåc, kïí caã ngûúâi Ai Cêåp, vêîn duâng chu kyâ mùåt trùng àïí
hûúáng dêîn caác lïî höåi tön giaáo vaâ caác ngaây kyã niïåm huyïìn bñ cuãa
mònh. Ngay caã ngaây nay, nhûäng ngûúâi chõu aãnh hûúãng tñn ngûúäng
maånh vêîn bõ chi phöëi búãi caác chu kyâ cuãa mùåt trùng. Nhûäng bêët
tiïån cuãa viïåc söëng theo lõch mùåt trùng trúã thaânh möåt bùçng chûáng
cho niïìm tin tön giaáo hùçng ngaây.
Ngûúâi Do Thaái, chùèng haån, vêîn theo êm lõch cuãa hoå vaâ möîi
thaáng êm lõch Do Thaái vêîn bùæt àêìu khi trùng múái xuêët hiïån. Àïí
nùm êm lõch cuãa hoå phuâ húåp vúái nùm theo muâa, ngûúâi Do Thaái àaä
thïm vaâo möåt thaáng cho möîi nùm nhuêån vaâ lõch Do Thaái àaä trúã
thaânh möåt mön hoåc kyâ cuåc cuãa caác giaáo sô Do Thaái. Nùm êm lõch
Do Thaái göìm 12 thaáng, möîi thaáng 29 hay 30 ngaây, töíng cöång 354
ngaây. Àïí laâm cho àuã nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhuêån thïm vaâo
möåt thaáng, möîi thaáng 29 hay 30 ngaây, töíng cöång 354 ngaây. Àïí laâm
cho àuã nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhuêån thïm vaâo möåt thaáng
cho caác nùm thûá ba, saáu, taám, mûúâi möåt, mûúâi nùm. Thónh thoaãng
cêìn coá caác sûå àiïìu chónh khaác cho caác dõp lïî cuãa hoå xaãy ra àuáng
muâa - vñ duå, àïí àaãm baão cho dõp lïî Vûúåt Qua laâ lïî muâa xuên diïîn
ra sau xuên phên. Trong Kinh Thaánh, hêìu hïët caác thaáng àïìu lêëy
tïn Babylon thay vò tïn Do Thaái.
Kitö giaáo theo Do Thaái giaáo trong hêìu hïët caác lïî cuãa mònh,
àaä duy trò sûå gùæn boá cuãa mònh vúái nùm êm lõch. Caác "ngaây lïî di
àöång" cuãa Giaáo Höåi khöng cöë àõnh theo nùm dûúng lõch vò Giaáo Höåi
muöën giûä cho caác ngaây lïî êëy tûúng ûáng vúái caác chu kyâ cuãa mùåt
trùng. Nhûäng ngaây lïî naây vêîn coân gúåi laåi cho chuáng ta niïìm hûáng
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 10
caãm ban àêìu cuãa luöìng aánh saáng rûåc rúä trïn bêìu trúâi ban àïm.
Hiïín nhiïn ngaây lïî di àöång quan troång nhêët cuãa Kitö giaáo laâ lïî
Phuåc Sinh, cûã haânh cuöåc söëng laåi cuãa Chuáa Giïsu. Theo Saách Kinh
Chung cuãa Giaáo Höåi Anh giaáo, ngaây lïî Phuåc Sinh luön luön rúi vaâo
chuã nhêåt àêìu tiïn sau trùng troân, tûác laâ ngaây chuã nhêåt àêìu tiïn
sau ngaây 21 thaáng ba hoùåc ngaây kïë tiïëp, vaâ nïëu trùng troân xaãy ra
vaâo möåt ngaây chuã nhêåt, thò lïî Phuåc Sinh seä rúi vaâo ngaây chuã nhêåp
kïë tiïëp. Coá caã chuåc ngaây lïî khaác cuãa Giaáo Höåi àûúåc êën àõnh dûåa
vaâo ngaây lïî Phuåc Sinh vaâ ngaây êm lõch cuãa lïî naây, kïët quaã laâ lïî
Phuåc Sinh chi phöëi khoaãng 17 tuêìn lïî trong lõch Giaáo Höåi. Viïåc êën
àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh - hay noái caách khaác, viïåc êën àõnh lõch - àaä
laâ möåt vêën àïì vaâ möåt biïíu tûúång lúán. Vò saách Kinh Thaánh Tên Ûúác
kïí laåi rùçng Chuáa Giïsu bõ àoáng àinh vaâo ngaây lïî Vûúåt Qua cuãa Do
Thaái giaáo, cho nïn viïåc kyã niïåm Chuáa Söëng Laåi vaâo ngaây lïî Phuåc
Sinh roä raâng gùæn liïìn vúái lõch Do Thaái. Kïët quaã têët yïëu laâ viïåc êën
àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh seä tuây thuöåc vaâo löëi tñnh toaán phûác taåp cuãa
Thûúång Höåi Àöìng Do Thaái giaáo trong viïåc êën àõnh ngaây lïî Vûúåt
Qua.
Nhiïìu Kitö hûäu thúâi kyâ àêìu giaãi thñch Kinh Thaánh theo
nghôa àen nïn àaä xaác àõnh rùçng Chuáa Giïsu chïët vaâo ngaây thûá saáu
vaâ söëng laåi vaâo ngaây Chuã nhêåt Phuåc Sinh tiïëp theo. Nhûng nïëu
ngaây lïî naây àûúåc mûâng theo êm lõch Do Thaái, thò khöng coá gò baão
àaãm laâ lïî Phuåc Sinh phaãi rúi vaâo ngaây Chuã nhêåt. Cuöåc tranh caäi
gay gùæt vïì lõch àaä gêy ra cuöåc ly giaáo àêìu tiïn giûäa Giaáo Höåi Chñnh
Thöëng Phûúng Àöng vúái Giaáo Höåi Cöng Giaáo Röma. Caác Kitö hûäu
phûúng àöng theo êm lõch nïn tiïëp tuåc duy trò lïî Phuåc Sinh vaâo
ngaây 14 cuãa thaáng êm lõch, bêët kïí ngaây naây coá thïí laâ chuã nhêåt hay
khöng. Taåi Cöng Àöìng Chung àêìu tiïn cuãa Kitö giaáo hoåp úã Nicea
bïn Tiïíu aá vaâo nùm 325, möåt trong nhûäng vêën àïì phaãi thöëng nhêët
trong toaân thïë giúái Kitö giaáo laâ viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh.
Ngûúâi ta àaä êën àõnh möåt ngaây chung sao cho caã hai giaáo höåi àïìu
duy trò êm lõch vaâ àöìng thúâi baão àaãm cho ngaây Phuåc Sinh luön
luön rúi vaâo Chuã nhêåt.
Nhûng àiïìu naây khöng giaãi quyïët àûúåc vêën àïì. Àïí coá thïí êën
àõnh chung, phaãi coá ngûúâi lo viïåc dûå baáo nhûäng chu kyâ mùåt trùng
vaâ àûa noá vaâo trong dûúng lõch. Cöng Àöìng Nicea àaä trao nhiïåm
vuå naây cho giaám muåc thaânh Alexandria. Taåi trung têm thiïn vùn
cöí kñnh êëy, võ giaám muåc naây phaãi dûå baáo nhûäng chu kyâ cuãa mùåt
trùng cho têët caã caác nùm trong tûúng lai. Sûå bêët àöìng vïì caách dûå
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 11
baáo nhûäng chu kyâ àùåc biïåt naây àaä dêîn àïën möåt sûå phên reä trong
Giaáo Höåi, vúái kïët quaã laâ caác miïìn khaác nhau trïn thïë giúái tiïëp tuåc
mûâng lïî Phuåc Sinh vaâo caác chuã nhêåt khaác nhau.
Viïåc sûãa àöíi lõch do Giaáo Hoaâng Gregorio XIII thûåc hiïån laâ
cêìn thiïët, vò lõch maâ Julius Cesar àaä mûúån cuãa Ai Cêåp vaâ toaân thïí
phûúng Têy àaä sûã duång cho túái thúâi àoá thò khöng àuã chñnh xaác àïí
ào chu kyâ dûúng lõch. Nùm dûúng lõch thûåc tïë - thúâi gian cêìn thiïët
àïí traái àêët quay àuã möåt voâng quanh quyä àaåo mùåt trúâi - laâ 365
ngaây, 5 giúâ, 48 phuát vaâ 46 giêy. Nghôa laâ ñt hún 11 phuát 14 giêy so
vúái con söë 365 1/4 ngaây cuãa nùm theo lõch Ai Cêåp. Kïët quaã laâ caác
ngaây thaáng trong lõch dêìn dêìn mêët ài sûå tûúng quan vúái caác sûå
kiïån cuãa mùåt trúâi vaâ caác muâa. Ngaây troång yïëu àïí tñnh ngaây lïî Phuåc
Sinh laâ ngaây xuên phên, àaä àûúåc Cöng Àöìng Nicea êën àõnh laâ
ngaây 21 thaáng 3. Nhûng nhûäng sûå thiïëu chñnh xaác tñch luäy dêìn
trong lõch Julian àaä khiïën cho ngaây xuên phên cuãa nùm 1582 thûåc
sûå rúi vaâo ngaây 11 thaáng 3.
Giaáo Hoaâng Gregorio XIII laâ möåt nhaâ caãi caách àêìy nghõ lûåc
trong möåt söë lônh vûåc. Ngaâi àaä quyïët têm tu sûãa niïn lõch möåt caách
dûát khoaát. Nùm 1582, ngaâi àaä truyïìn rùçng ngaây kïë tiïëp sau 4
thaáng 10 ngaây laâ ngaây 15 thaáng 10. Nhû thïë cuäng coá nghôa laâ xuên
phên cuãa nùm túái seä rúi vaâo ngaây 21 thaáng 3, àuáng theo àoâi hoãi
cuãa dûúng lõch caác muâa. Thïë laâ niïn lõch theo muâa àaä àûúåc höìi
phuåc laåi theo niïn lõch àaä coá nùm 325. Nhûäng nùm nhuêån cuãa lõch
Julian cuä àaä àûúåc àiïìu chónh laåi. Àïí traánh tñch luäy sûå khaác biïåt do
11 phuát möîi nùm, lõch Gregorio àaä loaåi boã nhûäng ngaây nhuêån
trong caác nùm coá hai söë 0 têån cuâng, trûâ khi chuáng chia chùén cho
400. Lõch naây àaä trúã thaânh lõch múái àûúåc phûúng Têy sûã duång cho
túái nay.
Trúã laåi nùm 1582, khi Giaáo Hoaâng Gregorio cùæt búát 10 ngaây
trong lõch nùm êëy, àaä coá nhûäng sûå phaân naân vaâ xaáo tröån. Nhûäng
ngûúâi laâm thuï àoâi hûúãng àuã söë lûúng cho thaáng àaä bõ cùæt ngùæn àoá;
caác chuã nhên tûâ chöëi. Ngûúâi ta phaãn àöëi vò tuöíi thoå mònh bõ ruát
ngùæn do sùæc lïånh cuãa Giaáo Hoaâng. Nhûng khi nûúác Anh vaâ caác
thuöåc àõa chêu Myä hoåp laåi àïí thûåc hiïån viïåc àöíi lõch, Benjamin
Franklin, 46 tuöíi khi öng bõ ruát mêët 10 ngaây àúâi mònh, àaä hoám
hónh viïët cho caác àöåc giaã quyïín Poor Riachard’s Almanach rùçng hoå
phaãi vui mûâng múái àuáng: "Àöåc giaã thên mïën, baån àûâng ngaåc
nhiïn, cuäng àûâng tûác giêån vò viïåc bõ ruát búát 10 ngaây, cuäng àûâng
nuöëi tiïëc àaä bõ mêët nhiïìu thúâi giúâ nhû thïë, nhûng haäy tûå an uãi vò
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 12
caác chi tiïu cuãa baån àûúåc giaãm nheå vaâ têm trñ baån àûúåc thaãnh thúi
hún".
Thïë giúái khöng bao giúâ chêëp nhêån hoaân toaân lõch caãi caách
Gregorio. Giaáo Höåi Chñnh Thöëng Phûúng Àöng vêîn theo lõch
Julian àïí tñnh ngaây lïî Phuåc Sinh cuãa mònh. Tuy nhiïn, àöëi vúái caác
sinh hoaåt thûúâng ngaây, toaân thïë giúái Kitö giaáo àïìu chêëp nhêån
dûúng lõch vò noá tiïån lúåi cho viïåc nhaâ nöng vaâ cöng viïåc buön baán.
Coân Höìi Giaáo vò muöën trung thaânh vúái lúâi tiïn tri Möhameát cuãa
mònh vaâ vúái nhûäng lúâi daåy cuãa Kinh Koran, nïn vêîn duy trò êm
lõch.
Taåi Trung Hoa, cuöåc caách maång 1911 àaä thûåc hiïån möåt cuöåc
caãi caách vaâ àûa vaâo sûã duång lõch phûúng Têy bïn caånh lõch truyïìn
thöëng cuãa Trung Hoa.
Nùm 1929 Liïn Xö muöën xoáa boã lõch Kitö giaáo, nïn àaä thay
thïë lõch Gregorio bùçng lõch Caách maång. Tuêìn lïî coá 5 ngaây, 4 ngaây
laâm viïåc, ngaây thûá nùm nghó vaâ möîi thaáng coá saáu tuêìn. Nhûäng
ngaây phuå tröåi àïí laâm cho nùm àuã 365 hay 366 ngaây seä laâ nhûäng
ngaây nghó. Tïn caác thaáng vêîn giûä theo lõch Gregorio, nhûng tïn
caác ngaây trong tuêìn àûúåc goåi àún giaãn bùçng con söë. Àïën nùm 1940,
Liïn Xö àaä quay trúã laåi vúái lõch Gregorio quen thuöåc.
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 13
CHÛÚNG 2
TUÊÌN LÏÎ: NGÛÚÄNG CÛÃA KHOA HOÅC
Bao lêu con ngûúâi coân àaánh dêëu àúâi söëng mònh bùçng nhûäng
chu kyâ cuãa thiïn nhiïn - caác muâa àùæp àöíi, trùng non hay trùng
troân - thò con ngûúâi vêîn coân bõ thiïn nhiïn giam haäm. Nïëu con
ngûúâi muöën tûå lêåp vaâ àöíi múái thïë giúái bùçng nhûäng saáng taåo cuãa
mònh, hoå cêìn phaãi coá caách ào lûúâng thúâi gian riïng cuãa mònh. Vaâ
nhûäng chu kyâ nhên taåo naây seä trúã nïn àa daång möåt caách kyâ diïåu.
Coá leä tuêìn lïî laâ möåt trong nhûäng nhoám àún võ thúâi gian nhên
taåo coá súám nhêët trong lõch sûã. Tuêìn lïî khöng phaãi laâ möåt saáng taåo
cuãa phûúng Têy, cuäng khöng phaãi úã àêu tuêìn lïî cuäng göìm 7 ngaây.
Trïn khùæp thïë giúái, ngûúâi ta thêëy coá ñt nhêët laâ 15 kiïíu tuêìn lïî khaác
nhau, vúái nhûäng têåp húåp tûâ 5 àïën 10 ngaây. Kiïíu tuêìn lïî àûúåc sûã
duång phöí biïën nhêët khöng phaãi möåt têåp húåp söë ngaây àùåc biïåt naâo,
maâ laâ do nhu cêìu vaâ ûúác muöën coá möåt têåp húåp naâo àoá maâ thöi. Con
ngûúâi coá möåt ûúác muöën maänh liïåt vaâ thuác baách xûã lyá thúâi gian, sûã
duång noá cho lúåi ñch cuãa mònh nhiïìu hún nhûäng gò thiïn nhiïn cöëng
hiïën.
Tuêìn lïî baãy ngaây phöí biïën hiïån nay bùæt nguöìn tûâ nhu cêìu vaâ
sûå thoãa thuêån chung cuãa ngûúâi ta, chûá khöng phaãi do phaáp chïë
cuãa möåt nhaâ nûúác naâo. Noá àaä xaãy ra thïë naâo? Taåi sao? Khi naâo?
Taåi sao tuêìn lïî laåi laâ 7 ngaây?
Ngûúâi Hy Laåp cöí hònh nhû khöng coá tuêìn lïî. Ngûúâi Röma
söëng theo tuêìn lïî 8 ngaây. Caác nöng dên laâm viïåc úã àöìng ruöång 7
ngaây vaâ ra thaânh phöë ngaây thûá 8 - ngaây chúå phiïn. Àêy laâ möåt
ngaây nghó ngúi vaâ giaãi trñ. Khöng roä taåi sao ngûúâi Röma êën àõnh
tuêìn lïî 8 ngaây vaâ taåi sao cuöëi cuâng hoå àaä àöíi thaânh 7 ngaây. Con söë
7 coá möåt sûác löi cuöën kyâ bñ hêìu nhû úã khùæp núi. Ngûúâi Nhêåt cho
rùçng coá 7 võ thêìn haånh phuác, thaânh Röma àûúåc xêy trïn 7 ngoån
àöìi, ngûúâi cöí àaåi kïí ra 7 kyâ quan cuãa thïë giúái vaâ caác Kitö hûäu thúâi
Trung Cöí liïåt kï ra 7 möëi töåi àêìu. Hònh nhû khöng coá vùn baãn
chñnh thûác naâo cuãa chñnh quyïìn Röma àïí thay àöíi tuêìn lïî tûâ 8
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 14
sang 7 ngaây. Ngûúâi Röma àaä söëng theo tuêìn lïî 7 ngaây ngay tûâ àêìu
thïë kyã 3 sau C.N.
Chùæc hùèn phaãi coá nhûäng yá tûúãng múái phöí biïën naâo àoá vïì tuêìn
lïî baãy ngaây. Möåt yá tûúãng nöíi bêåt laâ vïì ngaây Sabaát, hònh nhû tûâ Do
Thaái du nhêåp vaâo Röma. Giúái rùn thûá hai truyïìn daåy, "Ngûúi haäy
nhúá ngaây Sabaát vaâ coi àoá laâ ngaây thaánh. Trong saáu ngaây, ngûúi seä
lao àöång vaâ laâm moåi cöng viïåc cuãa ngûúi. Coân ngaây thûá baãy laâ ngaây
sabaát kñnh Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi; ngaây àoá ngûúi khöng
àûúåc laâm cöng viïåc naâo, caã ngûúi cuäng nhû con trai con gaái, töi túá
nam nûä, gia suác vaâ ngoaåi kiïìu úã trong thaânh cuãa ngûúi. Vò trong
saáu ngaây, Àûác Chuáa àaä dûång nïn trúâi àêët, biïín khúi vaâ muön loaâi
trong àoá, nhûng Ngûúâi àaä nghó ngaây thûá baãy. Búãi vêåy, Àûác Chuáa
àaä chuác phuác cho ngaây sabaát vaâ coi àoá laâ ngaây thaánh". (Xuêët Haânh
20, 8-11). Möîi tuêìn lïî àïìu taái diïîn laåi cöng trònh saáng taåo cuãa
Thiïn Chuáa núi taåo vêåt cuãa Ngûúâi. Ngûúâi Do Thaái cuäng duâng tuêìn
lïî àïí kyã niïåm cuöåc giaãi phoáng cuãa hoå khoãi caãnh nö lïå. "Ngûúi haäy
nhúá ngûúi àaä laâm nö lïå taåi àêët Ai Cêåp vaâ Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa
cuãa ngûúi, àaä duâng caánh tay maånh meä uy quyïìn àûa ngûúi ra khoãi
àoá. Búãi vêåy, Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi àaä truyïìn cho ngûúi
cûã haânh ngaây sabaát". (Àïå Nhõ Luêåt 5, 15). Khi ngûúâi Do Thaái tuên
giûä ngaây sabaát, hoå liïn tuåc taái thïí hiïån chêët lûúång thïë giúái cuãa hoå.
Cuäng coân coá nhûäng lyá do khaác cho viïåc nghó ngaây thûá baãy,
nhû nhu cêìu böìi dûúäng thïí xaác vaâ tinh thêìn cuãa con ngûúâi. YÁ
tûúãng naây àaä coá tûâ thúâi dên Do Thaái lûu àaây bïn Babylon. Ngûúâi
Babylon kiïng möåt söë ngaây naâo àoá trong thaáng, àoá laâ caác ngaây 7,
14, 19, 21 vaâ 28. Trong nhûäng ngaây naây, vua cuãa hoå khöng àûúåc
laâm möåt söë hoaåt àöång naâo àoá.
Chuáng ta coân coá möåt gúåi yá khaác vïì tïn goåi cuãa ngaây thûá baãy.
Àöëi vúái ngûúâi Röma, ngaây cuãa thêìn Saturn, hay Saturday, laâ möåt
ngaây cuãa àiïìm gúã, moåi cöng viïåc àïìu truåc trùåc, vò thïë khöng nïn
giao chiïën, cuäng khöng nïn ài laåi trong ngaây naây. Ngûúâi thêån
troång khöng ai muöën gùåp nhûäng ruãi ro do Saturn àem àïën. Theo
sûã gia Tacitusm, ngaây thûá baãy àûúåc cûã haânh àïí kñnh thêìn Saturn
vò "trong baãy ngöi sao chi phöëi cöng viïåc cuãa loaâi ngûúâi, Saturn
(sao Thöí) coá àõa võ vaâ quyïìn nùng cao nhêët".
Tûâ thïë kyã 3, tuêìn lïî 7 ngaây àaä phöí biïën khùæp àïë quöëc Röma
vaâ möîi ngaây àûúåc daânh àïí kñnh möåt trong 7 haânh tinh. Theo khoa
thiïn vùn thúâi àoá, 7 haânh tinh naây göìm caã mùåt trúâi vaâ mùåt trùng,
nhûng khöng göìm traái àêët. Thûá tûå maâ caác haânh tinh chi phöëi caác
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 15
ngaây trong tuêìn laâ: Mùåt trúâi (Sun), Mùåt trùng (Moon), sao Hoãa
(Mars), sao Thuãy (Mercury), sao Möåc (Jupiter), sao Kim (Venus) vaâ
sao Thöí (Saturn).
Chuáng ta ngaây nay dïî quïn rùçng nguöìn göëc tïn goåi cuãa caác
ngaây trong tuêìn thûåc sûå laâ tûâ tïn nhûäng "haânh tinh" àûúåc biïët àïën
úã Röma hai ngaân nùm trûúác àêy. Theo quan niïåm thúâi àoá, nhûäng
haânh tinh naây taác àöång trûåc tiïëp túái àúâi söëng möîi ngaây trong tuêìn
cuãa chuáng ta. Trong caác ngön ngûä chêu Êu ngaây nay, tïn caác ngaây
trong tuêìn vêîn coân àûúåc goåi theo tïn cuãa caác haânh tinh.
Khi muöën xoáa boã oác mï tñn dõ àoan, ngûúâi ta àaä thay thïë caác
tïn goåi ngaây theo haânh tinh bùçng caác con söë tûâ 1 àïën 7. Taåi Israel
ngaây nay, caác ngaây trong tuêìn vêîn àûúåc goåi bùçng söë thûá tûå.
Viïåc chia thúâi gian thaânh tuêìn lïî laâ möåt bûúác tiïën múái cuãa
con ngûúâi trong viïåc laâm chuã thïë giúái vaâ con àûúâng àaåt túái khoa
hoåc. Tuêìn lïî laâ möåt têåp húåp caác ngaây do con ngûúâi êën àõnh, chûá
khöng phaãi do sûå aáp àùåt cuãa nhûäng sûác maånh thiïn nhiïn (vò aãnh
hûúãng cuãa caác haânh tinh àïìu laâ vö hònh, chó coá thïí àaánh giaá bùçng
nhûäng hiïåu quaã cuãa chuáng). Bùçng caách tòm hiïíu nhûäng chuyïín
àöång àöìng àïìu cuãa caác thiïn thïí vaâ bùçng caách hònh dung ra rùçng
caác sûác maånh tûâ núi xa lùåp ài lùåp laåi coá thïí chi phöëi thïë giúái, con
ngûúâi àaä chuêín bõ cho möåt kho tû tûúãng múái, möåt cuöåc giaãi phoáng
mònh khoãi sûå tuâ tuáng cuãa caái lùåp ài lùåp laåi. Caác haânh tinh laâ caác
sûác maånh bïn ngoaâi thïë giúái, seä dêîn àûa nhên loaåi ài vaâo thïë giúái
cuãa lõch sûã.
Tuêìn lïî dûåa theo caác haânh tinh laâ möåt con àûúâng dêîn túái
khoa chiïm tinh. Vaâ khoa chiïm tinh laâ möåt bûúác dêîn túái caác kiïíu
tiïn tri múái. Caác hònh thûác tiïn tri cöí xûa coá thïí gúåi yá cho chuáng ta
taåi sao khoa chiïm tinh laâ möåt bûúác tiïën túái thïë giúái khoa hoåc. Caác
nghi tiïët cöí xûa goái gheám möåt thûá "khoa hoåc" phûác taåp àïí sûã duång
caác böå phêån cuãa möåt con vêåt bõ saát tïë àïí tiïn tri vïì tûúng lai cuãa
ngûúâi dêng hiïën tïë. ÚÃ Sindh, trong thung luäng Indus, vaâo giûäa thïë
kyã 19, caác thêìy boái àaä sûã duång xûúng vai cuãa con cûâu saát tïë àïí boái
toaán vúái möåt kyä thuêåt khaá tinh vi. Thêìy boái toaán cùæt xûúng thaânh
mûúi hai maãnh, goåi laâ "nhaâ", möîi maãnh traã lúâi möåt cêu hoãi khaác
nhau vïì tûúng lai. Nïëu maãnh thûá nhêët saåch seä trún tru, àoá laâ dêëu
thuêån lúåi vaâ ngûúâi àûúåc boái seä laâ ngûúâi töët. Nïëu trong nhaâ thûá
"hai" laâ nhaâ thuöåc àoaân suác vêåt, maãnh xûúng saåch seä vaâ trún tru,
thò àoaân suác vêåt seä lúán maånh, nhûng nïëu trong xûúng coá nhûäng
àûúâng soåc àoã vaâ trùæng, àoá laâ dêëu hiïåu seä coá keã tröåm túái thùm.
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 16
Taåi vuâng Assyro - Babylon, ngûúâi ta duâng boái toaán bùçng gan
con vêåt saát tïë. Hònh nhû khoa boái toaán naây àaä àûúåc sûã duång úã
Trung Hoa vaâo thúâi Àöì Àöìng. Sau àoá ngûúâi Röma vaâ nhiïìu dên töåc
khaác cuäng aáp duång. Thêìy boái seä àoaán tûúng lai dûåa vaâo hònh thuâ,
kñch cúä cuãa laá gan vaâ lûúång maáu trong gan. Moåi hoaåt àöång hay
kinh nghiïåm cuãa con ngûúâi àïìu trúã thaânh möåt àiïìm baáo àïí traã lúâi
cho niïìm khao khaát hiïíu biïët tûúng lai cuãa con ngûúâi.
Tûúng phaãn vúái nhûäng hònh thûác boái toaán naây, khoa chiïm
tinh coá tñnh chêët tiïën böå. Chiïm tinh khaác biïåt vúái chuáng trong
viïåc khùèng àõnh vïì sûác maånh liïn tuåc, àïìu àùån cuãa möåt quyïìn lûåc
tûâ xa. AÃnh hûúãng cuãa caác thiïn thïí àöëi vúái nhûäng biïën cöë trïn traái
àêët àûúåc mö taã laâ nhûäng sûác maånh vö hònh, coá chu kyâ, lùåp ài lùåp
laåi giöëng nhû nhûäng sûác maånh seä àiïìu khiïín àêìu oác khoa hoåc.
Khöng laå gò khi con ngûúâi cöí xûa kinh ngaåc trûúác bêìu trúâi vaâ
bõ mï hoùåc búãi nhûäng vò sao. Nhûäng ngoån àeân trúâi àêìu tiïn naây
tûâng thu huát caác giaáo sô vuâng Babylon cöí àaåi thò cuäng àaä thu huát
trñ tûúãng tûúång cuãa dên chuáng. Nhõp söëng àïìu àùån khöng thay àöíi
trïn traái àêët laâm cho ngûúâi ta thi võ hoáa nhûäng boá àuöëc saáng ngúâi
trïn bêìu trúâi. Caác tinh tuá di chuyïín, àöíi ngöi, lïn vaâ xuöëng,
chuyïín àöång khùæp bêìu trúâi, àûúåc nhòn nhû laâ nhûäng cuöåc tranh
giaânh, maåo hiïím cuãa caác võ thêìn.
Nhûäng sûác maånh cuãa mùåt trúâi vaâ mûa, sûå tûúng ûáng giûäa
nhûäng gò xaãy ra trïn bêìu trúâi vúái nhûäng gò xaãy ra dûúái àêët, àaä kñch
thñch ngûúâi ta ài tòm caác sûå tûúng ûáng khaác. Ngûúâi Babylon laâ
nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àaä taåo ra möåt khung thêìn thoaåi cho nhûäng
sûå tûúng ûáng trong vuä truå. Nhûäng tûúãng tûúång linh hoaåt cuãa hoå seä
àûúåc tiïëp nöëi búãi nhûäng ngûúâi Hy Laåp, Do Thaái, Röma vaâ nhûäng
dên töåc khaác qua nhûäng thïë kyã kïë tiïëp.
Lyá thuyïët tûúng ûáng àaä trúã thaânh khoa chiïm tinh, nghiïn
cûáu nhûäng möëi tûúng quan giûäa khöng gian vaâ thúâi gian, giûäa
nhûäng chuyïín àöång cuãa caác vêåt thïí trong vuä truå vaâ yá nghôa cuãa
moåi kinh nghiïåm con ngûúâi. Sûå phaát triïín cuãa khoa hoåc seä tuây
thuöåc úã chöî con ngûúâi coá chõu tin vaâo nhûäng caái khoá hiïíu, coá chõu
vûúåt lïn trïn nhûäng chó baão cuãa nhêån thûác thöng thûúâng khöng.
Vúái khoa chiïm tinh, con ngûúâi àaä laâm möåt bûúác nhaãy voåt lúán vïì
khoa hoåc àïí ài vaâo möåt chûúng trònh mö taã: laâm sao nhûäng sûác
maånh vö hònh cuãa caác vêåt thïí tûâ rêët xa chuáng ta laåi coá thïí aãnh
hûúãng àïën moåi chuyïån nhoã nhùåt nhêët trong àúâi söëng hùçng ngaây
cuãa chuáng ta. Bêìu trúâi do àoá chñnh laâ phoâng thñ nghiïåm cuãa khoa
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 17
hoåc àêìu tiïn cuãa nhên loaåi, cuäng nhû nöåi taång cú thïí con ngûúâi,
chöî thêm sêu nhêët cuãa yá thûác con ngûúâi vaâ nhûäng Luåc Àõa Töëi
trong nguyïn tûã, seä laâ nhûäng phoâng thñ nghiïåm cuãa caác khoa hoåc
hiïån àaåi nhêët cuãa con ngûúâi. Con ngûúâi tòm caách sûã duång hiïíu biïët
ngaây caâng lúán cuãa mònh vïì nhûäng mêîu kinh nghiïåm lùåp ài lùåp laåi
nhùçm khöng ngûâng cöë gùæng phaá vúä caái voâng kiïìm toãa cuãa thiïn
nhiïn.
Taåi Röma, khoa chiïm tinh àaä àaåt túái möåt têìm aãnh hûúãng to
lúán maâ caác thïë kyã sau khöng saánh àûúåc. Caác nhaâ chiïm tinh àûúåc
goåi mathematici, nghôa laâ caác nhaâ toaán hoåc, do viïåc hoå tñnh toaán
thiïn vùn. Hoå àûúåc nhòn nhêån nhû laâ möåt nghïì chñnh thûác vaâ thïë
lûåc cuãa hoå thay àöíi tuây möîi thúâi àaåi xaä höåi. Dûúái thúâi Cöång Hoâa
Röma, hoå rêët maånh vaâ rêët lêåp dõ, khiïën cho vaâo nùm 139 trûúác
C.N., hoå bõ truåc xuêët khöng nhûäng khoãi Röma maâ khoãi toaân àêët
Italy. Vïì sau, dûúái thúâi àïë chïë, khi nhûäng lúâi tiïn tri nguy hiïím
cuãa hoå àaä khiïën cho nhiïìu nhaâ chiïm tinh bõ xeát xûã vò töåi phaãn
quöëc, hoå liïn tuåc bõ truy naä vaâ truåc xuêët. Nhûng cuâng möåt hoaâng
àïë coá thïí truåc xuêët möåt nhaâ chiïm tinh vò nhûäng lúâi boái toaán xui
xeão cuãa öng, laåi coá thïí sûã duång nhûäng nhaâ chiïm tinh khaác àïí
hûúáng dêîn cöng viïåc trong cung àònh cuãa mònh. Möåt söë lônh vûåc
àûúåc tuyïn böë laâ vö giúái haån. Vaâo thúâi àïë chïë sau, tuy nhûäng nhaâ
chiïm tinh coá thïí àûúåc dung tuáng hay khñch lïå nhûng hoå vêîn bõ
cêëm khöng àûúåc noái tiïn tri vïì àúâi söëng cuãa hoaâng àïë.
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 18
CHÛÚNG 3
THÛÚÅNG ÀÏË VAÂ CAÁC NHAÂ CHIÏM TINH
Khoa chiïm tinh àaä goái gheám caác nhu cêìu khaác nhau cuãa
nhên loaåi, maâ nhûäng thïë kyã sau seä phên chia thaânh khoa hoåc vaâ
tön giaáo. Phaãi chùng khoa chiïm tinh thúâi cöí Röma chó laâ möåt thûá
tin tûúãng mï tñn vaâo àõnh mïånh, möåt sûå chiïën thùæng cuãa caái phi lyá,
nhû caác sûã gia thûúâng noái? - Khöng thïí phuã nhêån rùçng niïìm kñnh
súå trûúác caác vò sao - nhûäng võ "thêìn hûäu hònh" - àaä khúi dêåy sûå
kñnh súå cuãa moåi ngûúâi àöëi vúái caác nhaâ chiïm tinh. Arellius Fuscus,
möåt nhaâ huâng biïån nöíi tiïëng thúâi Augustö, àaä nhêån àõnh: "Ngûúâi
àûúåc chñnh caác thêìn maåc khaãi cho tûúng lai, ngûúâi coá quyïìn trïn caã
vua lêîn dên, ngûúâi êëy khöng thïí laâ phaâm nhên tuåc tûã giöëng nhû
chuáng ta. Ngûúâi êëy thuöåc haâng siïu nhên. Àûúåc caác thêìn tin cêåy,
ngûúâi êëy cuäng chñnh laâ thêìn linh... chuáng ta haäy nêng têm höìn
mònh lïn cao bùçng thûá khoa hoåc toã löå cho chuáng ta tûúng lai vaâ
trûúác khi giúâ chïët àïën, chuáng ta haäy nïëm caãm nhûäng thuá vui cuãa
Àêëng Thaánh".
Nhûng tön giaáo thiïn thïí khöng àûúåc taách rúâi khoãi khoa hoåc
thiïn thïí. Caác nhaâ khoa hoåc tiïn phong àaä coi aãnh hûúãng cuãa caác
vò sao àöëi vúái àúâi söëng con ngûúâi laâ àiïìu hiïín nhiïn. Hoå chó bêët
àöìng yá kiïën vúái nhau vïì viïåc caác ngöi sao naây taåo aãnh hûúãng bùçng
caách naâo maâ thöi. Böå baách khoa khoa hoåc lúán thúâi êëy, Lõch Sûã Tûå
Nhiïn cuãa Pliny, àaä phöí biïën nhûäng kiïën thûác sú àùèng vïì khoa
chiïm tinh bùçng caách cho thêëy aãnh hûúãng cuãa caác ngöi sao úã khùæp
núi. Lúâi than phiïìn duy nhêët cuãa Seneca laâ caác nhaâ chiïm tinh
khöng hiïíu biïët bao quaát àuã.
Nhaâ khoa hoåc aãnh hûúãng nhêët cuãa àïë quöëc Röma thúâi cöí
chñnh laâ ngûúâi àaä giûä àûúåc uy tñn lêu bïìn nhêët vïì khoa chiïm tinh.
Ptolïmï úã Alexandria àaä viïët möåt tiïíu luêån vûäng chùæc àïí taåo nöåi
dung vaâ sûå kñnh troång cho khoa hoåc naây trong suöët möåt ngaân nùm
tiïëp theo. Nhûng danh tiïëng cuãa öng àaä bõ sûát meã vò hai lyá thuyïët
sai lêìm troång yïëu cuãa öng. Caã hai lyá thuyïët rêët nöíi tiïëng vaâo thúâi
àoá vaâ caã hai àûúåc khai triïín vaâ töìn taåi trong caác taác phêím cuãa öng.
http://ebooks.vdcmedia.com
ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 19
Thuyïët traái àêët laâ trung têm, hay coân goåi laâ thuyïët Ptolemaic, laâ lyá
thuyïët vuä truå cuãa öng ngaây nay bõ coi laâ möåt sai lêìm trong thiïn
vùn hoåc. Cuäng thïë, thuyïët traái àêët phêìn lúán laâ àêët, cho rùçng bïì
mùåt cuãa traái àêët göìm phêìn lúán laâ àêët, ngaây nay laâ möåt sai lêìm
trong khoa àõa lyá. Hai quan niïåm sai lêìm naây àaä laâm lu múâ nhûäng
thaânh tûåu khöíng löì cuãa Ptolïmï. Thïë nhûng kïí tûâ Ptolïmï àïën
nay, chûa coá ai àaä tûâng cung cêëp möåt kiïën thûác khoa hoåc toaân diïån
cuãa möåt thúâi àaåi bùçng öng.
Tuy nhiïn, cuöåc àúâi cuãa nhaâ baách khoa thiïn taâi naây vêîn coân
laâ möåt bñ êín. Coá leä xuêët thên tûâ doâng nhûäng ngûúâi Hy Laåp di dên,
Ptolïmï (90 - 168) àaä söëng úã Ai Cêåp dûúái thúâi caác hoaâng àïë
Hadrian vaâ Marcus Aurelius. Thaânh phöë Alexandrian cuãa öng
luön luön laâ möåt trung têm trñ thûác lúán caã sau khi thû viïån nöíi
tiïëng cuãa thaânh phöë Cesar thiïu huãy nùm 48 trûúác C.N.
Ptolïmï àaä thöëng trõ quan niïåm dên gian vaâ vùn hoåc vïì vuä
truå suöët thúâi Trung Cöí. Thïë giúái nhû àûúåc Dante mö taã trong taác
phêím Haâi Kõch Thêìn Linh lêëy thùèng tûâ taác phêím Almagest cuãa
Ptolïmï. Xeát vïì nhiïìu phûúng diïån, Ptolïmï àaä noái nhû möåt nhaâ
tiïn tri. Búãi vò öng àaä múã röång viïåc sûã duång toaán hoåc àïí phuåc vuå
khoa hoåc. Trong khi öng têån duång nhûäng quan saát töët nhêët àaä coá
trûúác öng, öng nhêën maånh nhu cêìu phaãi coá nhûäng quan saát liïn
tuåc vaâ ngaây caâng chñnh xaác hún. Thûåc vêåy, Ptolïmï laâ möåt ngûúâi ài
àêìu trong tinh thêìn khoa hoåc, möåt ngûúâi tiïn phong ài àêìu trong
tinh thêìn khoa hoåc, möåt ngûúâi tiïn phong êm thêìm trong phûúng
phaáp thûåc nghiïåm. Vñ duå, trong lûúång giaác hoåc, baãng caác dêy cung
cuãa öng chñnh xaác àïën 5 võ trñ thêåp phên. Trong hònh hoåc cêìu, öng
àaä àûa ra möåt giaãi àaáp tuyïåt vúâi cho caác vêën àïì vïì àöìng höì mùåt
trúâi, coá giaá trõ àùåc biïåt vaâo thúâi àoá trûúác khi coá àöìng höì cú khñ.
Khöng coá ngaânh khoa hoåc vêåt lyá naâo maâ öng khöng khaão saát vaâ töí
chûác thaânh nhûäng hònh thûác múái dïî sûã duång. Àõa lyá, thiïn vùn,
quang hoåc, hoâa êm - öng àaä khai triïín möîi mön trong möåt hïå
thöëng riïng. Taác phêím hay nhêët cuãa öng laâ tiïíu luêån vïì thiïn vùn
hoåc, cuöën Almagest. Cuöën Àõa lyá cuãa öng, trong àoá öng nhùæm veä
baãn àöì cuãa toaân thïë giúái thúâi bêëy giúâ, laâ möåt taác phêím ài tiïn
phong trong viïåc liïåt kï caác àõa àiïím möåt caách hïå thöëng bùçng kinh
tuyïën vaâ vô tuyïën. Cuäng trong taác phêím naây, öng àaä cöëng hiïën
phûúng phaáp caãi tiïën cuãa chñnh mònh àïí phoáng nhûäng mùåt hònh
cêìu xuöëng caác baãn àöì mùåt phùèng. Vúái nhûäng dûä liïåu vö cuâng ñt oãi
vaâo thúâi àoá, nhûäng baãn àöì cuãa öng vïì "thïë giúái àûúåc biïët àïën" vaâo
http://ebooks.vdcmedia.com
Daniel J. Boorstin 20
thúâi àoá, àïë quöëc Röma, quaã laâ möåt thaânh tûåu vûúåt bûåc. Öng cho
thêëy nhûäng taâi nùng khoa hoåc troång yïëu - hònh thaânh caác lyá thuyïët
cho phuâ húåp vúái nhûäng dûä liïåu coá sùén vaâ trùæc nghiïåm caác lyá thuyïët
cuä bùçng nhûäng dûä liïåu múái.
Ngûúâi AÃ Rêåp nhòn nhêån sûå vô àaåi cöng trònh cuãa Ptolïmï vaâ
àaä àûa öng sang phûúng Têy. Cuöën saách vïì thiïn vùn cuãa öng seä
mang möåt tïn AÃ Rêåp (Almagest, nghôa laâ "böå sûu têåp vô àaåi nhêët")
vaâ cuöën Àõa lyá cuãa öng àûúåc dõch sang tiïëng AÃ Rêåp ngay tûâ àêìu thïë
kyã 9. Böën cuöën saách cuãa öng vïì chiïm tinh hoåc. Tetrabiblios, àûúåc
öng coi laâ baån àöìng haânh vúái cuöën Almagest, cuäng àûúåc phöí biïën úã
phûúng Têy bùçng tiïëng aã Rêåp.
Trong khi cuöën Almagest cuãa Ptolïmï tiïn àoaán võ trñ thay
àöíi cuãa caác thiïn thïí, thò khoa chiïm tinh cuãa öng laåi tiïn àoaán
nhûäng aãnh hûúãng cuãa chuáng àöëi vúái caác sûå kiïån trïn traái àêët.
Khöng phaãi nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trúâi vaâ mùåt trùng roä raâng
aãnh hûúãng túái nhûäng gò xaãy ra trïn traái àêët sao? Thïë thò taåi sao
nhûäng ngöi sao keám quan troång hún laåi khöng aãnh hûúãng túái caác
biïën cöë trïn traái àêët? Nïëu nhûäng thuãy thuã ñt hoåc coân coá thïí dûå
àoaán àûúåc thúâi tiïët khi nhòn lïn bêìu trúâi, thò taåi sao nhûäng nhaâ
chiïm tinh coá hoåc laåi khöng thïí duâng nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi
àïí dûå baáo nhûäng sûå kiïån cuãa con ngûúâi? Ptolïmï cho rùçng aãnh
hûúãng cuãa caác ngöi sao chó thuêìn laâ vêåt lyá, chó laâ möåt trong nhiïìu
sûác maånh khaác. Öng thûâa nhêån rùçng têët nhiïn khoa chiïm tinh
cuäng coá thïí sai lêìm nhû bêët kyâ khoa hoåc naâo khaác. Nhûng àoá
khöng phaãi laâ lyá do khiïën cho viïåc quan saát tó mó sûå tûúng ûáng
giûäa nhûäng sûå kiïån dûúái àêët vúái nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi laåi
khöng giuáp ta coá àûúåc nhûäng sûå tiïn àoaán hûäu ñch, tuy khöng phaãi
laâ chùæc chùæn theo kiïíu toaán hoåc.
Trong tinh thêìn thûåc tiïîn naây, Ptolïmï àaä àùåt nïìn moáng cho
khoa hoåc lêu bïìn nhêët trong söë caác khoa hoåc huyïìn bñ. Trong böën
cuöën cuãa böå Tetrabiblios, hai cuöën àêìu vïì "àõa lyá caác vò sao" vaâ dûå
baáo thúâi tiïët, noái vïì nhûäng aãnh hûúãng cuãa caác thiïn thïí àöëi vúái caác
sûå kiïån vêåt lyá cuãa traái àêët vaâ hai cuöën sau noái vïì aãnh hûúãng cuãa
chuáng àöëi vúái caác sûå kiïån cuãa con ngûúâi. Ptolïmï khai triïín khoa
tûã vi, tiïn àoaán söë mïånh con ngûúâi tûâ võ trñ cuãa caác vò sao vaâo luác
con ngûúâi sinh ra. Mùåc duâ cöng trònh cuãa Ptolïmï àaä trúã thaânh
saách hoåc cöí àiïín haâng àêìu vïì khoa chiïm tinh cho suöët möåt ngaân
nùm sau öng, nhûng öng khöng biïët àïën kyä thuêåt traã lúâi cêu hoãi vïì
tûúng lai nhúâ võ trñ cuãa thiïn thïí vaâo luác cêu hoãi àûúåc àùåt ra, nïn
http://ebooks.vdcmedia.com
Copyright by webtailieu.net