Những Ngôn Từ Sơ Khởi
Bộ óc con người cấu tạo chỉ có pa pounds, phức tạp và thú vị nhất trên hành tinh này, có lẽ cả trong vũ trụ. Nghiên cứu về bộ óc vật lý, "phần cứng của trí não", được gọi là khoa học nghiên cứu thần kinh.
Ở tuổi sơ sinh, bộ óc chưa phát triển đầy đủ. Cảnh trí, âm thanh, tiếng động, khứu giác, xúc giác, ngôn ngữ và tiếp xúc bằng mắt sẽ "khắc hoạ"vào bộ óc từ lúc sơ sinh đến tới hết tuổi thơ ấu....
Những Ngôn Từ Sơ Khởi
Những Ngôn
Từ Sơ Khởi
Huấn luyện đầu tiên về
văn chương và ngôn ngữ
Sách Vở, Em Bé
và Trí Não
Nên nhớ, hiểu biết về sự phát triển của bộ óc là
một cuộc hành trình, chứ không phải là điểm đến.
Hãy vui vẻ lên Xe!
“Các Em Bé được sinh ra để học hỏi”
Tập tài liệu huấn luyện này là một dự án về Trẻ Em của tiểu bang Oregon:Cơ Quan Cung
Cấp Diễn Giả về Các Vấn Đề Xã Hội (Everyone’s Business Speakers Bureau) và Ủy Ban về Trẻ
Em và Gia Đình tại Oregon (Oregon Commission on Children and Families). Được căn cứ
theo tài liệu của nhiều nguồn, kể cả Huấn Luyện năm 1997 Điểm Xuất Phát Khởi Đầu của
Florida, và tổ hợp khái niệm chính từ Hội Đồng Nghiên Cứu Quốc Gia và báo cáo của Viện
Y Học, Từ Tế Bào Thần Kinh đến Khu Phố: Khoa Học về Phát Triển Trong Thời Thơ Ấu.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 2
Những Ngôn
Từ Sơ Khởi
Huấn luyện đầu tiên
Sách Vở, Em Bé và Trí Não
Kính gửi những người Đóng Góp Soạn Thảo Chương Trình Giảng Dạy
Soạn Thảo Chương Trình Giảng Dạy: Hiệp hội (Oregon’s Child: Everyone’s Business – OCEB),
các nhà soạn thảo chương trình giảng dạy này, cho phép sử dụng những hình ảnh, tranh ảnh,
sơ đồ, v.v… kể cả chương trình giảng dạy chỉ với mục đích giáo dục bất vụ lợi. Sự huấn luyện
của chương trình giảng dạy này chỉ thực hiện thu hồi chi phí căn bản mà thôi. Các cá nhân
được huấn luyện miễn phí với những tài liệu về sự phát triển của trí não. Những nhà soạn thảo
chương trình giảng dạy mong rằng mỗi huấn luyện viên sẽ tự mình phán xét về đạo đức để
bảo đảm là những tài liệu đó được sử dụng một cách hợp lý. Việc sử dụng tài liệu không đúng
cách sẽ mất quyền được sử dụng cũng như có nguy cơ bị khiếu kiện trực tiếp bởi các cá nhâ/
tổ chức đã cho phép hiệp hội Oregon’s Child: Everyone’s Business sử dụng các tài liệu của họ.
Oregon’s Child: Everyone’s Business
Oregon Commission on Children and Families
530 Center Street NE, Suite 405
Salem, OR 97301-3754
www.oceb.org
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 3
Nội Dung Buổi Học
• Tìm hiểu về các nghiên cứu mới nhất về sự phát triển của trí não ở trẻ em.
• Thảo luận về những gợi ý của các nhà cung cấp dịch vụ cho trẻ em và gia đình
của các em; cho phụ huynh; các nhà hoạch định chính sách.
• Để xác định các đường lối áp dụng hiểu biết về sự phát triển của trí não nhằm
giúp mỗi trẻ em phát triển đầy đủ các khả năng tiềm ẩn của các em.
Hoạt Động Thực Hành:
Chọn một từ ngữ mô tả tích cực và một cử chỉ để thêm tên của quý vị nhằm tự giới thiệu
về mình. Người kế tiếp sẽ lập lại tên và hành động trước khi tự thêm tên của họ.
(Thí dụ: “Tôi là Sunny Susan” – và vòng tay qua đầu thành một vòng cung để làm thành
hình mặt trời).
Cách thức này làm thế nào để biết những tên mới dễ dàng hơn?
Sử dụng một hoạt động vui vẻ, lặp lại, và phối hợp cử chỉ với từ ngữ—hành động này
khuyến khích nhiều phần của trí não—có thể học hỏi hiệu quả hơn. (Điều này có thể đặc
biệt hữu ích đối với những học viên năng động, và đặc biệt là đối với các trẻ em).
• Tại sao chúng ta cần học hỏi về trí não và sự phát triển của trí não—đặc biệt
trong những năm đầu đời?
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 4
Khoa Học Thần Kinh: Nghiên Cứu về Bộ Óc
Bộ óc con người cấu tạo chỉ có ba pounds, phức tạp và thú vị nhất trên hành tinh này, có
lẽ cả trong vũ trụ. Nghiên cứu về bộ óc vật lý, “phần cứng của trí não”, được gọi là khoa
học nghiên cứu thần kinh (neuroscience).
• Từ năm 1995 đã có nhiều sự nghiên cứu về bộ óc hơn là 100 năm qua.
• Gần đây nhất người ta lại bắt đầu quan tâm đến bộ óc, gần 90% các nhà khoa
học về thần kinh từ trước tới nay hiện đang còn sống. Những cuộc nghiên cứu
về bộ óc gần đây nhất phát hiện ra rằng bộ óc của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ phức
tạp và nhiều hoạt động hơn những gì đã biết trước đây. Trong khi các nhà khoa
học về thần kinh tin rằng một số dây thần kinh (kiểm soát nhịp tim đập, hơi
thở, nhiệt độ thân thể) là “sợi dây kim loại cứng” (hard-wired) từ lúc thụ thai,
hầu hết các liên kết giao điểm phát triển rất nhanh sau khi em bé ra đời để đáp
ứng với sự kích thích của môi trường.
Ở tuổi sơ sinh, bộ óc chưa phát triển đầy đủ. Cảnh trí, âm thanh, tiếng động, khứu giác,
xúc giác, ngôn ngữ và tiếp xúc bằng mắt sẽ “khắc họa” vào bộ óc từ lúc sơ sinh cho tới hết
tuổi thơ ấu.
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
Hiểu rõ giá trị của những hành vi giỏi mà quý vị nhìn thấy ở trẻ sơ sinh vào ngày đầu đời,
nổi bật sự phát triển trong thời kỳ trước khi sinh. Hiểu rõ về bộ óc chưa chín chắn như
thế nào trong tình trạng này – trong vài tháng đầu, hầu hết các hành vi được kiểm soát do
trung tâm cấp “thấp” của bộ óc; trẻ sơ sinh khóc, trớ thức ăn, hoặc làm bẩn một tấm tã lót
vừa mới thay xong mà không suy nghĩ cân nhắc, và em không thể phản hồi được việc tán
dương hay hình phạt ở vào tuổi này.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 5
Phát Triển Não Bộ 101
Não bộ của con người do các tế bào tạo nên, hoặc các dây thần kinh điều hành tất cả suy
nghĩ của chúng ta.
Não bộ bắt đầu phát triển trước khi em bé ra đời:
• Tiến trình trong một tuần lễ thụ thai.
• Đa số các tế bào não hình thành trong thời gian trước khi em bé ra đời. Những tế
bào trước khi sanh gửi và nhận các tín hiệu về xúc giác, thính giác, và vận động.
Nhưng tế bào chưa được liên kết, khi não bộ trưởng thành thì sẽ thực hiện liên kết:
• Trước khi sanh, hầu hết các tế bào não được hình thành và di chuyển đến
những chỗ khác nhau trong não bộ, nơi các tế bào bắt đầu liên kết với các tế
bào khác.
• Vào lúc sanh, chúng ta có trên 100 tỷ tế bào não; bộ óc của trẻ em có trọng
lượng bằng khoảng 25% của bộ óc người lớn và đang bắt đầu phát triển.
• Trong ba năm đầu, não bộ tăng trưởng nhanh hơn bất cứ thời gian nào trong
đời người.
Một não bộ khỏe mạnh của con người cuối cùng sẽ hình thành nhiều liên kết hơn tất cả
các vì sao trong vũ trụ—một số người có một ngàn tỷ (trillion)—và chưa hết, bộ óc hãy còn
là một bí ẩn.
Các giao điểm (synapses), những liên kết giữa các tế bào não, hình thành một mang lưới
trung hòa, mạng lưới này trở thành căn bản phát triển của sự giao tiếp, tình cảm, và nhận
thức. Trên 100 tỷ tế bào thần kinh mà trẻ em có vào lúc mới sanh sẽ kết nối với kết quả
kích thích từ môi trường của em.
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
Công nhận bộ óc của em bé đang trong quá trình hoạt động, và sự phát triển của não bộ
được tạo nên do hấp thụ môi trường bên ngoài “ít nhiều” (bits and chunks) qua các giác
quan. Điều quan trọng là phải cung cấp các dạng môi trường cho con em của chúng ta mà
chúng ta muốn các em “hấp thụ”... những môi trường đó sẽ cung cấp cho các em ccác kinh
nghiệm lành mạnh.
Quan tâm và môi trường thử thách cũng như kinh nghiệm giáo dục sẽ kích thích tính tò
mò và hành động tương tác, tăng cường sự phát triển các giao điểm (synapses).
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 6
Tế Bào Thần Kinh: Tế Bào Não
Các tế bào thần kinh cũng tương tự như các tế bào khác trong cơ thể vì chúng được bao
vây bởi những màng, và có một nhân tế bào chứa các gien.
Các tế bào thần kinh khác biệt với những tế bào khác trong cơ thể vì chúng truyền tin với
nhau qua tiến trình điện hóa học.
Chúng ta được sinh ra với hơn 100 tỷ tế bào não. Mỗi tế bào thần kinh đều có một sợi
trục thần kinh (axon), những sợi gân thần kinh gửi những tín hiệu điện đến những tế
bào thần kinh khác. Tất cả tế bào thần kinh đều những cấu trúc giống như sợi tóc, những
bộ phận (dendrites), nhận các tín hiệu đưa đến. Một giao điểm, hoặc kết nối, được tạo
ra khi trục của một tế bào kết nối với những bộ phận của một tế bào não khác. Các chất
truyền dẫn thần kinh (neurotransmitters) là những hóa chất dễ dàng đưa qua các lực
đẩy điện khí dẫn đến các giao điểm.
Hầu hết 100 tỷ tế bào thần kinh chưa được kết nối vào lúc sơ sinh. Hình thành và tăng
cường những kết nối này là nhiệm vụ chính trong sự phát triển của bộ não sơ khởi. Các
kết nối được hình thành do kết quả kích thích của môi trường mà đứa trẻ tồn tại trong
đó, hình thành cơ chế học tập. “Phát triển của não bộ tùy thuộc vào căn bản di truyền để
kết hợp kinh nghiệm vào sự phát triển trí não”.
Bắt đầu trong năm thứ nhất của cuộc đời, các sợi trục thần kinh (axons) sẽ được cô lập
với myelin, đặc biệt trong tế bào thần kinh đệm (glial), cho phép các tế bào thần kinh
hoạt động nhanh và hiệu quả hơn và cung cấp chất cho não bộ.
Các tế bào thần kinh không đơn giản chỉ là đi đôi với nhau. Mỗi tế bào thần kinh tạo lập
đến 15,000 giao điểm riêng biệt để kết nối các giao điểm. Trong một số trường hợp, não
bộ có thể hình thành hàng triệu giao điểm mới trong vài giây đồng hồ.
Càng tham gia hoạt động nhiều, khối óc của quý vị sẽ đáp ứng và tăng trưởng càng nhiều.
Não bộ của chúng ta không thể mang ra ngoài sử dụng được; nhưng sẽ tăng trưởng và trở
nên tốt hơn.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 7
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
Khi chúng ta chơi một trò chơi đơn giản với các em bé, giống như đưa ra một đồ chơi rồi
rút về liên tục, chúng ta đã giúp phát triển các giao điểm để học hỏi trong nhiều lãnh vực.
Thí dụ, như chúng ta đưa con gấu bông ra rồi lấy về, chúng ta có thể nói: “Em có thích
con gấu màu nâu này không?... Đây, tôi đưa nó cho em... Bây giờ, em có thể cho tôi giữ
con gấu bông không?... Cám ơn”.
Chúng ta không chỉ tạo dựng quan hệ tin cậy, mà còn có thể hỗ trợ phát triển ngôn ngữ
qua thể chất (như cải tiến sự phối hợp giữa tay và mắt) và học hỏi sự giao tiếp (như đợi
đến lượt).
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 8
Bộ Não Truyền Đạt Như Thế Nào
Những tế bào não không thực sự chạm vào nhau. Có một khoảng trống nhỏ li ti giữa
những tế bào này, còn được gọi là khoảng trống giao điểm. Tín hiệu điện chuyển động
qua trục của một tế bào não khác được những hóa chất não bộ đẩy đi dễ dàng tới bộ phận
của tế bào não khác. Nếu quý vị đã từng thả bộ trên tuyết dọc cùng một con đường, có
thể quý vị đã thấy là quý vị đã tạo được một lối đi. Cũng như vậy, những tế bào não sẽ nối
lại cùng một đường mỗi lần bộ não đáp ứng những kích thích tương tự. Những mạch lộ
tạo ra các kết nối và đó là chìa khóa mở cho việc học hành và ghi nhớ.
Hóa Chất Não Bộ: “Trung Tâm Phân Phối Hóa Chất”
Hóa chất não bộ là những hóa chất tiết ra tại giao điểm giúp điều hòa đầu vào của não bộ
(giác quan) và đầu ra của não bộ (hành vi) bằng cách gửi đi thông điệp kích thích hoặc
ngăn cản đến tế bào đang nhận.
Trên 150 hóa chất não bộ đã được xác định, một số hóa chất được biết nhiều hơn là:
Hóa Chất Gây Mê (Endorphins)—Làm giảm cơn đau dữ dội và tăng kích thích; được
tiết ra khi bị đau, tập thư giãn, tập thể dục mạnh và ăn “ớt cay”.
Kích Thích Tố (Serotonin)—Mức độ cao liên quan đến người say mềm đến nỗi không
làm chủ được mình hoặc vật lộn trong cuộc sống. Mức độ cao cũng có để ngăn chặn cử
động nhanh nhạy của mắt (REM – rapid eye movement). Mức độ trung bình liên quan
đến thư giãn và ngủ. Mức độ thấp liên quan đến tính hung dữ và xuống tinh thần. Thuốc
Prozac điều hòa mức độ của serotonin.
Nội Tiết Tố (Dopamine)—Giúp nâng cao cảnh giác, tăng cường khả năng chú tâm các
giác quan của chúng ta và trợ giúp việc học hỏi, làm giãn nở đồng tử mắt. Trường hợp
khẩn cấp chất này trở thành adrenaline, hóa chất mà chúng ta cần có trong trường hợp đe
dọa đến tính mạng.
Hóa Chất Làm Cho Ngủ (Melatonin)—Được khởi động tự nhiên do can-xi và bóng
tối. Hóa chất này giúp điều tiết nhịp sinh hoạt hàng ngày, và điều hòa chu kỳ ngủ-thức
của chúng ta.
Nội Tiết Tố (Noradrenaline)—Dẫn đến nâng cao cảnh giác, nhịp tim đập nhanh, và
các thay đổi trong hệ thống lưu thông máu giúp cơ thể trong thế chiến đấu hoặc thối lui
(hệ thống thần kinh tự động).
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 9
A-xít (Acetylcholine)—Thiết yếu cho sức khỏe của màng tế bào thần kinh (tường tế
bào) và cần thiết để khởi động giấc ngủ REM (cử động nhanh của mắt), giai đoạn ngủ
mà chúng ta nằm mơ. Nó được kết tinh từ chất béo theo ăn tiết thực, vì vậy ít nhất một
lượng tối thiểu của chất béo cần có trong phần ăn tiết thực của chúng ta.
Can-Xi (Calpain)—Liên quan đến hiệu quả của những hoạt động truyền tin tại giao
điểm. Nó được kích hoạt bởi can-xi, cũng là một yêu cầu quan trọng trong ăn uống.
GABA (chất a-xít trong não)—Chất ngăn chặn chính trong não. Mức độ thấp kết
hợp với mức độ thấp của serotonin liên quan đến bạo lực và gây hấn. Mức độ cao của hai
loại hóa chất này liên quan đến hành vị thụ động. Rượu tương tự và làm giảm bớt GABA.
Một số thuốc chống co giật có tác dụng thông qua chất truyền dẫn thần kinh này.
Đa số các giao điểm được cấu tạo sau khi sanh do kết quả của những kích thích từ các
kinh nghiệm của đứa trẻ. Những kết nối tương tự này tạo thành cơ chế mà đứa trẻ học
được.
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
Việc tạo dựng bộ óc của một hài nhi bắt đầu từ lâu, trước khi hài nhi chào đời; tạo dựng
mối liên hệ với một hài nhi cũng bắt đầu trước khi sanh. Nói chuyện, đọc sách và ca hát
cho thai nhi dường như có thể là lạ lúc ban đầu, nhưng sau khi hài nhi chào đời, quý vị sẽ
thấy hài nhi có thể phân biệt được giọng nói của cha mẹ đối với những giọng nói khác.
Những liên kết đó được cấu tạo trong bào thai sẽ tiếp tục phát triển sau khi sanh. Những
liên kết này tạo ra giai đoạn phát triển về xã hội và cảm xúc lành mạnh nhằm đạt được kết
quả tốt đẹp nhất cho việc phát triển nhận thức.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 10
Phát Triển Giao Điểm
Vào lúc mới sanh, não bộ của đứa bé có 50 ngàn tỷ (trillion) giao điểm. Não bộ tiếp tục
nhanh chóng tạo những đường mòn về phát triển giao tiếp, tình cảm, và nhận thức trong
việc đáp ứng trực tiếp những điều mà em thấy qua giác quan của mình:
• 50 ngàn tỷ lúc sơ sanh
• 1000 ngàn tỷ vào 1 tuổi
• “lược bỏ” ổn định vào mức độ phát triển đầy đủ khoảng 16 tuổi
• 500 ngàn tỷ vào 20 tuổi
Có sự tăng lên đáng kể các giao điểm trong năm thứ nhất đầu đời. Não bộ tạo dựng, duy
trì và tăng cường những kết nối này khi được sử dụng liên tục và loại bỏ các kết nối không
sử dụng đến. Tuy nhiên, chúng ta không cần phải nạp vào những thông tin đơn giản.
Chúng ta cần có sự hiểu biết lớn hơn, nhạy cảm và cảnh giác các nhu cầu phát triển của
trẻ em để đưa vào những ý kiến có phẩm chất giúp cho bộ óc sáng tạo những liên kết.
Lược Bỏ (Pruning)
Trong thập niên thứ nhì của đời người, các trẻ em chuyển sang tuổi trưởng thành, hàng
ngàn tỷ sự kết nối phụ được hủy bỏ. Những sự kết nối khác đã liên tục được sử dụng
trong những năm còn bé trở nên mạnh mẽ hơn và được giữ lại. Nơi có ít hoạt động kết
nối giao điểm sẽ tự biến đi. Trong tám tháng đầu sau khi sanh, tỷ lệ sáng tạo giao điểm
mới bỏ xa tỷ lệ tái hấp thụ những kết nối không sử dụng đến.
Tuy nhiên, vào một tuổi, và từ đó đến tuổi ấu thơ, tỷ lệ tái hấp thụ những kết nối mới
nhanh hơn tỷ lệ sáng tạo giao điểm mới. Vào tuổi thanh niên, trong hầu hết các khu vực
có vỏ, tiến trình này lại đạt được sự cân bằng. Tiến trình rơi rụng vượt quá các giao điểm
là hoàn toàn tự nhiên, và trong thực tế là có lợi cho não bộ của con người. Kết quả là não
bộ của người mà “chu kỳ” của nó càng được tổ chức tốt hơn và theo đúng với việc học hỏi
thì các khái niệm và kỹ năng càng khó hơn – đây là những cái màthanh niên cần làm chủ.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 11
Những em bé được sinh ra với bộ óc không phát triển là bộ óc không được cách ly và rất
mềm xốp—giống như một loại bơ mềm, hoặc trứng tươi. Não bộ của em bé dễ bị hư hại
nhiều hơn não bộ của người lớn. Hội Chứng Lắc Em Bé là một hình thức ngược đãi trẻ
em. Có thể không có dấu hiệu gì có thể thấy được sự ngược đãi lúc ban đầu, nhưng hành
động lắc có thể làm hư hại đến bộ óc, khiến em học tập khó khăn, chậm phát triển tâm
thần, phán xét không đúng, mù lòa, điếc, động kinh, tê liệt, hoặc thậm chí cả tử vong.
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
1. Đừng bao giờ lắc em bé.
2. Đừng tung em bé lên không trung, ngay cả khi chơi.
3. Đối với phụ huynh và những người khác trông nom trẻ có thể đã trải qua căng
thẳng tinh thần nhiều, điều khó khăn là cần được giúp đỡ săn sóc giải lao và
hỗ trợ, kể cả giới thiệu đến các tổ chức trong cộng đồng địa phương để có thể
được giúp đỡ.
4. Trao đổi những tin tức này với phụ huynh, anh chị em, và người giữ trẻ, có thể
phòng ngừa em bé không bị tử vong hoặc thương tích nghiêm trọng vì sự thiếu
hiểu biết của mình.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 12
Bộ Óc của Trẻ Em Không Chỉ Nhỏ Hơn Cỡ
của Bộ Óc Người Lớn
Mặc dù các cơ quan khác của trẻ sơ sinh đã được phát triển đầy đủ, nhưng bộ óc thì không.
• Những tế bào thần kinh vẫn được di chuyển vào vị trí; giao điểm phát triển
bùng nổ.
• Các sợi gân (trục) chưa được phát triển bảo vệ bao bọc myelin.
• Trẻ sơ sinh có một “điểm mềm”.
• Có nhiều khoảng trống hơn giữa khối óc và xương sọ, do đó bộ óc dễ bị tổn
thương hơn.
“Điểm Mềm”
Xương sọ của trẻ sơ sinh chưa được hợp nhất. “Điểm mềm”, hoặc trước thóp cho phép bộ
óc phát triển nhanh.
• Ở trên phần đỉnh trước của xương sọ.
• Có hình kim cương, phủ một lớp xơ dày.
• Thường nhảy với mỗi nhịp tim đập.
• Thông thường khép kín với xương khoảng giữa 9 – 12 tháng.
• Sờ vào vùng này rất an toàn.
Não bộ của em bé bị lắc có thể bị hư hại phần trước và/hoặc phần sau, có thể làm hư khả
năng của não bộ để tích trữ thông tin và trí nhớ làm nền tảng cho sự học tập sau này. Thí
dụ, hư hại phần trước của não bộ được biết là ảnh hưởng đến sự phát triển của sự thấu
cảm. Hư hại phần trước của bộ óc cũng có thể đưa đến kết quả phán xét không đúng, như
không có khả năng hiểu được nguyên nhân và hậu quả.
Mỗi trẻ em đều có thời gian biểu độc đáo về phát triển nhận thức, giao tiếp, xúc cảm.
Phản đối những người áp lực muốn thúc đẩy các em “đạt được học vấn” quá nhanh trước
khi các em sẵn sàng. Trẻ em cần có kinh nghiệm thích đáng vào đúng thời điểm não bộ
của các em phát triển đầy đủ.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 13
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
Giúp cho trẻ em tìm được và phát triển vững chắc lãnh vực năng lực của các em. Trẻ em
thích làm những việc mà các em có thể dễ dàng làm chủ nhất và những sự việc mà các em
có thể dễ chứng minh năng lực nhất. Khi quý vị xác nhận hoạt động này với sự chú ý và
tán dương, quý vị đã giúp con em mình cảm thấy có khả năng và giá trị.
Để giúp xác định khi nào một trẻ em hoặc em bé qua hết thời kỳ cảm xúc đặc biệt về
một loại học tập nào đó, chúng ta phải quan sát kỹ mỗi đứa trẻ. Chúng ta phải cung cấp
những kinh nghiệm nổi bật, mà không cần phải kích thích quá, việc này sẽ đáp ứng được
nhu cầu phát triển và quan tâm của các em.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 14
Cửa Sổ của Cơ Hội
Não bộ của trẻ em có những thời kỳ tốt nhất để tăng trưởng trong đời, đặc biệt phát triển
về tâm thần và cảm xúc, thường được biết đến với tên “cửa sổ của cơ hội”. Những thời kỳ
này là “thời kỳ nhạy cảm” khi những phần của não bộ trở nên hoạt động nhiều hơn trong
việc đáp ứng những gì mà giác quan hấp thụ được.
Não bộ tăng trưởng và tiếp thu xảy ra nhanh trong thời kỳ nhạy cảm hơn bất cứ thời kỳ
nào trong đời. Cửa sổ của cơ hội không bao giờ đóng kín, tuy nhiên ba năm đầu trong đời
người, não bộ con người phát triển bằng 90% cỡ người lớn, đưa vào vị trí những hệ thống
chủ yếu và kiến tạo đúng tất cả chức năng tình cảm, hành vi, giao tiếp và tâm lý trong
tương lai của phần đời còn lại. Về hầu hết các chức năng, không bao giờ trễ để hình thành
những liên kết mới. Nhưng rất ít người biết về khả năng thay thế các kinh nghiệm sau này
trong đời để “thay thế” hoặc sửa chữa sớm những sự tổn hại cho não bộ.
Thời kỳ cửa sổ cơ hội tốt nhất là thời gian khi não bộ đặc biệt nhận được những tín hiệu
nào đó. Trong những thời kỳ nhạy cảm này, những loại phát triển và học hỏi nào đó hầu
hết là tự nhiên nhất và dễ dàng hơn, và chúng cũng có thể vẫn xuất hiện vào những thời
gian khác.
Sự Phát Triển của “Vùng Nóng”
Bác Sĩ, Tiến Sĩ Bruce Perry, tại Học Viện về Chấn Thương Trẻ Em, giảng dạy trong mục
“Vùng Nóng” do những thách đố đó khớp với nhu cầu của mỗi đứa trẻ, cung cấp cho các
em những cơ hội đúng vào thời điểm hợp lý:
• Phải chắc chắn rằng các trẻ em làm chủ được những dấu hiệu báo trước về
những kỹ năng mới trước khi giới thiệu những kỹ năng đó cho các em.
Xác định trong mỗi nhóm trẻ em là một khả năng trong phạm vi rộng lớn; mỗi trẻ em
đều có một vùng khả năng thoải mái khác nhau. Qua thời gian, vùng thoải mái sẽ mở
rộng và “vùng nóng” sẽ chuyển sang thách đố mới được làm chủ.
Có Phải Chúng Ta Chỉ Sử Dụng có 10% Bộ Óc của Chúng Ta Không?
Không, chúng ta sử dụng tất cả bộ óc của chúng ta. Được phân tách và khai thác tin tức
vượt ngoài thế giới máy điện toán nhanh nhất. Nhưng không giống như máy điện toán,
bộ óc của quý vị thực sự thay đổi khi quý vị học hỏi.
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
• Khuyến khích trẻ em bỏ “vùng thoải mái” của các em và bước sang những thử
thách mới
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 15
Sự Phát Triển của Não Bộ
Não bộ phát triển do hậu quả của tế bào não (với số tế bào ít nhất) đến trung tâm não,
nơi có hầu hết các tế bào và giao điểm phát triển sau cùng và qua hết đời người.
Não bộ của người mang thai phát triển theo cùng chuỗi quá trình phát triển của bộ óc
con người đầy phức tạp. Nhiều chức năng khác nhau của não bộ, từ những đơn giản và
phản xạ nhất (như kiểm soát nhiệt độ thân thể) đến những phức tạp nhất (thí dụ như ý
nghĩ trừu tượng) được điều hành song song với những lãnh vực sau đây:
Tế Bào Não (Brainstem): trách nhiệm sống còn kể cả tim đập, hơi thở, và phản ứng
như “chiến đấu hoặc thoái lui”. Hầu hết tin tức của các động cơ nhạy cảm chảy qua tế bào
não của chúng ta; bộ phận này điều khiển đến và từ bộ óc hệ thống thần kinh cho những
phần còn lại của cơ thể.
Tiểu Não (Cerebellum): chịu trách nhiệm chính về những động tác tự động và cân
bằng, và co cơ.
Hệ Thống Rìa (Limbic System): điều hành chính bộ óc về cảm xúc và nhớ lâu: Nó
có đủ sức mạnh để không phải phụ thuộc vào sự suy nghĩ và dạng tế bào não đáp ứng.
Chúng ta có khuynh hướng theo cảm xúc của chúng ta. Nhiều ký ức cũ đi đôi với các
phản hồi cảm xúc.
Amygdala đặc biệt cột chặt với cảm xúc và hippocampus, liên kết mật thiết với ký ức.
Vỏ Trung Tâm Não Bộ (Cerebral Cortex): Một lớp mỏng trên bề mặt của não
(cerebrum). Kết hợp chính của hàng tỷ tế bào thần kinh của cơ thể. Trong khi chỉ cần bề
rộng của hai đồng 10 xu giữ lại với nhau (khoảng 6 mm), vỏ của bộ óc chứa đựng đến 80
tỷ tế bào cơ thể và gần bằng ba phần tư tất cả các giao điểm.
Bộ óc có “nút tắt” về bùng nổ tình cảm. Khi vùng trước trán trong vỏ của não bộ phát
triển bình thường, sẽ giúp chúng ta đưa ra quyết định suy nghĩ về cách thức chúng ta
phản hồi với nguyên nhân cảm xúc.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 16
Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
Trong thời gian liên hệ đến bình tĩnh, chúng ta có thể giúp cho trẻ em học hỏi và thực
hành “suy nghĩ trước” về “chuyện gì sẽ xảy ra nếu...?” và học kỹ năng giải quyết vấn đề và
tự điều hành.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 17
Vỏ Trung Tâm Não Bộ: Vùng Chức Năng
Vỏ não bộ có rất nhiều vùng chức năng, bao gồm:
Vỏ Dây Thần Kinh Vận Động (Motor Cortex)—liên quan đến việc kiểm soát hầu
hết các hoạt động.
Thể Giác Quan Soma & Các Vỏ Liên Kết Giác Quan (Somatosensory &
Sensory Associative Cortexes)—phục vụ chủ yếu là thông dịch các tín hiệu giác
quan.
Liên Kết Thị Giác & Các Vỏ Thị Giác (Visual Associative & Visual Cortexes)—
phục vụ tiến trình thị giác.
Vỏ Thính Giác Chính (Primary Auditory Cortex)—tiến trình thính giác.
Vùng Wernicke (Wernicke’s Area)—thông dịch những ý nghĩa cơ bản của hầu hết
các loại tin tức giác quan khác nhau.
Trước Thùy Trán (Prefrontal)—quan trọng về việc phát sinh ra suy nghĩ.
Vùng Broca (Broca’s Area)—Kiến trúc phần trước thùy não được coi như là phần
quan trọng để sử dụng ngôn ngữ. Tất cả các vùng vỏ não bộ hoạt động tương tác với phần
kiến tạo thấp (như hệ thống limbic hoặc tiểu não), cho phép bộ óc:
• nhận, phân loại, và thông dịch các tin tức giác quan;
• đưa ra quyết định dựa trên lý trí;
• kích hoạt các phản hồi về hành vị;
Phần trước thùy não là phần “tích hợp cơ bản” hoạt động như một Tổng Giám Đốc
(CEO).
“Bộ óc của con người được tạo lập từ nhiều phần. Mỗi phần có chức năng riêng biệt: tạo âm
thanh thành tiếng nói, tiến trình màu sắc; ghi nhận sự sợ hãi; xác định bộ mặt hoặc phân
biệt giữa một con cá và trái cây ... Bộ óc có thể rất phức tạp và sẽ không bao giờ tự nhận thức
thấu đáo được. Không bao giờ ngưng cố gắng”.
—Rita Carter, Mapping the Mind (Lập Sơ Đồ Não Bộ)
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 18
Vỏ Trung Tâm Não Bộ: Thùy Não (Lobes)
Thùy chẩm (Occipital lobe)—Thực hiện thị giác và trưởng thành rất sớm.
Thùy thái dương (Temporal lobes)—thực hiện phát triển thính giác, nói, ngôn ngữ
và tương tác giao tiếp xã hội (một trong mỗi bên của bộ não).
Thùy đỉnh (Parietal lobe)—thực hiện chủ yếu kích thích giác quan. Việc này giúp cho
não bộ hiểu và phản ứng tất cả các tín hiệu giác quan.
Thùy não trước (Frontal lobe)—chịu trách nhiệm suy nghĩ bình phẩm, phán xét
và giải quyết vấn đề. Phần này cũng kiểm soát cách ăn nói, động tác và hành vi thông
thường.
Thùy não tiền phía trước (Prefrontal lobe)—cho phép chúng ta lập kế hoạch và
diễn tập các hành động trong tương lai, kết nối hệ thống limbic để điều hành cảm xúc
(phần trước nhất của não bộ).
Nghiên cứu thể chai (Corpus callosum)—kết nối bán cầu bên phải và bên trái của
bộ óc chúng ta. Những phần khác nhau này của bộ óc được tiếp tục phản ứng tương tác,
từ trước đến sau và từng cạnh thể chai (corpus callosum). Thể chai giúp chúng ta hoạt
động và đưa ra cảm xúc của chúng ta về môi trường.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
Sách Vở, Em Bé và Trí Não 19
Nhiều yếu tố có thể ảnh hưởng đến sự phát triển bộ óc của bào thai, kể cả dinh dưỡng,
uống rượu và hút thuốc. Trọng lượng của trẻ sơ sinh—và kích cỡ bộ óc—hoàn toàn tùy
thuộc vào phẩm chất dinh dưỡng của bà mẹ trong khi mang thai.
Những Gợi Ý: Chúng Ta Có Thể Làm Gì?
1. Các phụ nữ đang mang thai nên tăng thêm khoảng 20% trọng lượng lý tưởng
của mình trước lúc mang thai (thí dụ, 26 pao cho một phụ nữ cân nặng 130
lb) để bảo đảm cho bào thai tăng trưởng thích hợp. Những yêu cầu này đòi hỏi
thêm 300 calo một ngày, kể cả thêm 10 – 12 gram chất đạm.
2. Đừng uống rượu, hút thuốc lá, và các chất về ma túy. Ngay cả một số lượng nhỏ
có thể làm hư hại sự hình thành và thiết lập mạng lưới những tế bào não. Điều
quan trọng để ghi nhớ là một số người có thể dễ bị tổn thương hơn những
người khác.
3. Những chương trình như Săn Sóc Bà Mẹ của Oregon, Phụ Nữ, Trẻ Sơ Sinh và
Trẻ Em (Women, Infants and Children – WIC), Healthy Start, và Early Head
Start, cũng tốt như việc đến khám với nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe
của quý vị sớm và thường xuyên có thể giúp quý vị hỗ trợ sự phát triển trong
lúc mang thai em bé của mình được khỏe mạnh.
Những Ngôn Từ Sơ Khởi trong Ngôn Ngữ và Văn Chương: Chương Trình Phát Triển Chuyên Nghiệp của Oregon.
Không được tái bản tài liệu mà không có giấp phép.
